[ 291 ]
- L’Espagne et sa vertu, L’Espagne et sa
- grandeur Tout a 'en va! (Victor Hugo)
Su mga pahayagan sa Manilá orukupádong marhay
sa pagbaretá kan sarong bantog na paggadan na nangyari sa Europa, huli sa mga kaomawan asin mga pagbabantog sa nagkapirang mga predicador sa capital, huli
kan tagumpay na maribok nang maribok kan opereta
francesas, na pahangang magpakasúrat nin articulo dapit sa mga katampalasanan na ginigibo sa mga lalawigan
nin sarong pangkat nin mga tulisan na pinamamayohan
nin sarong pamayo na makangingirhat asin mabangis
na pinagaapod Matanglawin. Iyo sana, kun an sinasalákat convento o kastilá, dangan minaluwas an mga
haralábang articulo na nagpapaháyag nin mga makatatákot na mga pananaysay asin nangaghahagad na likosan an mga ito, mahigpit na mga pagsusundan
asin iba pa, asin iba pa. Sa bágay na ini dai sinda nakapangataman sa nangyari sa banwaan nin Tiani, dai
man nin damgo, dai man nin huringhuding. Sa mga
pribadong pagtorotiripon may pigsarabisabi, alágad gabó makalilíbong, dai naseseguro, hilakong marhay, dai
nganí àram kun siisay an pinaglapastanganan, asin su
mga orog na mga magpahiling nin kapangitingan (394),
nagpakalingaw tolos kaito sa paghona na may pakalábot
sinda sa angkos o sa mga kadudúgong napaglapastanganan. An iyoiyong naaraman na daing duwaduwa iyo
na si Padre Camorra napiritan na humalé sa banwaan
sa pagbalyo sa iba o magérok sa sarong panahón sa
Manila.
“Ugay man ki Padre Camorra!” an hagayhay ni Ben Zayb na ibinibilang itong maugayon; “maogmahon syang marhay, igwa nin mabansay na pusó!”
Daing duwaduwa na nagpakaluwas su mga estudiante sa kahagadan kan saindang mga kadudugó, na daing pinatáwad na mga gastos, mga pasíb, anó man na pagpakasákit. An enot na nakaligtas, siring sa mapapaghalat, iyo si Makaraig asin an huri, si Isagani, ta si
Padre Florentino dai nakaabot sa Manila kundi sarong semana pakatapus kan mga pangyayari. An siring na mga gawé nin pagkaúgay nakatao sa General kan pagapod na maugayon asin maherakón, na humáring idi[ 292 ]nugang ni Ben Zayb sa saiyang mga adjetivo.
An iyoiyong dai nakaligtas iyo an makauugay na si Basilio, na nasosombong pa na igwa sya nin mga librong ipinangangalad. Dai nyamo aram kun iyong boot sabihon su tratado nin Medicina Legal y Toxicologia ni Dr. Mata, o sa nagkapirang folleto na nagkakoroa saiya dapit sa mga bagaybagay kan Filipinas okun an duwang iniho; pinagsasabi man na nagpapabakal sya sa hilom nin mga kasuratan na ipinangangalad asin sa dai nin palad naholog su gabos na kahigpitan kan timbangan nin sandagan.
Nag-orosipon na nagsarabi sa Saiyang Kahalangkawan:
“Kaipuhan na magkaigwa nin saro tanganing maingatan an marhay na dangog kan may-kapangyarihan asin dai sabihon na pinaribok tang marhay sa daing kanongdanan. Enot sa gabos an may-kapangyarihan. Kaipuhan na may sarong mawalat!”
“Saro sana an matada, saro na,” alinsunod ki Padre Irene, maging sorogoon ni Capitan Tiago kaito. “Dai nin naghagad saiya.”
“Sorogoon asin estudiante?” an hapot kan Saiyang Kahalangkawan; “kun siring iyan, iyan an mawalat!”
“Itogot logod sakuya kan Saimong Kahalangkawan,” an pahayag kan halangkaw na empleado, na natagbong itoon; “sinarabihan ako na an barobatang iyan sarong estudiante sa Medicina, marhay an pagtaram dapit saiya kan saiyang mga profesor... kun magdadanay na bilanggo masasayang an sangtaon, asin huli ta matapus sa taon na ini... ”
Su pakilabot kan halangkaw na empleado sa kapakanan ni Basilio, sa lugar na makatao saiya nin karahayan, nakaraot saiya. Haloyhaloy nang sa pagoltanan kan empleado asin kan Saiyang Kahalangkawan igwa nin pagkakahigot, mga kamorondoan, na nagkadurugangdugangan huli sa kutsokutso. Kinokurab kan homoyon su Saiyang Kahalangkawan asin suminimbag: “Iyo? kun siring lalong kaipuhan na magpadagos na bilanggo; saro pang taon nin pagadal, sa lugar na makaratak saiya, makakatao saiya nin karahayan, saiya asin sa gabos na ngapit mga mahoholog sa saiyang mga kamot. Sa kadakolan na mga panglalatihan (395) saro bakong maraot na medico. Tamang dahelan na mawalat
sya! Asin ngapit masarabi an mga mangbabakleng mga [ 293 ]filibusterrillo na dai nyato pinangangataman an bansa!” an sabi pa kan Saiyang Kahalangkawan kaiba an mapagtuya-tuyang ngisi.
Nasayod kan halangkaw na empleado su saiyang pakalapas asin isinaboot nang gayo su causa ni Basilio.
“Alagad an hagbayon na iyan sa paghona ko iyo an orog na daing sala,” suminimbag na may baga pagkatakot.
“Naokupar syang marhay sa mga libro,” an simbag kan kahilom.
“Oho, mga kasuratan dapit sa Medicina asin mga folletos na isinururat nin mga peninsulares... na dai pa ngani nagkakatarabas su mga dahon ... asin anong boot sabihon kaiyan? Laen pa, an hagbayon na iyan dai sa dulaan sa pansiteria, dai man nakilabot sa ano man na bagay . . . Siring sa sinabi ko na, iyo an orog na daing sala...”
“¡Orog na gayo karahay!” an maogmang hagayhay kan Saiyang Kahalangkawan; “sa bagay na ini lalong magiginhawahan an padusa asin mapapanganinohan huli ta nakakatao nin takot! An pagpapamahala iyo an paggibo nin siring, kagurangnan ko; sukat na para ting sakripikaron an karahayan nin sard sa karahayan nin kadaklan ... Alagad labi pa an sakong ginigibo: sa karahayan nin saro, kinokoa ko an karahayan nin gabos, iliniligtas ko an principio kan may-kapangyarihan na nanganganib, iginagalang asin naiingatan an marhay na dangog. Sa gawe kong iniho nasasagwe ko an mga kamalean nin mga sadiri asin ibang tawo!”
“Alagad an Saimong Kahalangkawan dai natatakot. .. kan paninimbagon?”
“Anong sakong sukat ikatakot?” an saligbaton kan General na dai na nakakatios; “dai akong katigayonan dapit sa mga kapangyarihan na magagamit ko kun muya ako? Dai ko daw magibo an nakakatao sakd nin gana sa orog karahay na pagpalakaw kan pamahalaan kan kaporoan na ini? Anong sakong matakutan? Mahimo daw nin sarong sorogoon na ikahabla ako an mga hokoman asin hagadan ako nin paninimbag? Ka! Asin ako may katigayonan, kaipuhan ngonang omagi sa Ministerio, asin an Ministro ...”
Ilinamano su kamot asin nguminisi. “Su Ministro na nagngaran sakuya, an demonio sana
an nakakaaram kun haen asin ibibilang nyang may [ 294 ]dangog nya kun makapagpataratara sakuya pagbalik ko! An sa ngunyan, iyan lilihisan ko .. . asin mahahadit na marhay ... An masalihid sakuya masisibot kan bag-o nyang katongdan asin dai makakapagngarongato sa bagay na daing kaniugtakan. Dai po ako nin ano man kundi an sakuyang conciencia, napupuwasan an sakong conciencia, asin ano kun anong pamugtakan sakuya ni fulano asin ni manggano. An sakuya pong conciencia, an sakuyang conciencia!”
“Iyo, sakuyang General, alagad an bansa ...”
“!Ika ika ika ika! An bansa, anong labot ko kan bansa? Sakale, may kapangakoan ako saiya. Utang ko daw saiya an sakong katongdan? Iyo daw an nagpili sakuya?”
Nagkaigwa nin sarong hidale nin dai-pagkainalohan. Doko su payo kan halangkaw na empleado. Dangan, siring sa may hinolawan, itinongkahal ito, ipinotitok su mata sa General asin, malungsi asin medyo nangingibigkibig, suminabi kaiba an pinopogolan na dadyangan:
“Dai bale, sakuyang General, dai bale iyan! Bakong an banwaan na filipino an nagpili saimo, kundi an Es pana, matanos na gayo na trataron nin marhay an mga filipino tanganing dai ninda panghimasolon an Espana! Sard pang dahelan sakuyang General! An Saimong Kahalangkawan pagdi nangako na magpapalakaw kan pamahalaan kaiba an sandagan, paghanap kan karahayan...”
“Asin ano dai ko iyan ginigibo?” naghapot su Saiyang Kahalangkawan anggot na asin lomimakad nin saro; “dai ako nagsabi saimo na kinokoa ko sa karahayan nin saro an karahayan nin gabos? Tataohan mo ako ngun yan nin mga adal? Kun dai mo nasasabotan an sakong mga gawe, anong sala ko kaiyan? Pinipirit ko daw ika na makilabot sa sakong mga paninimbagan?”
“Daing duwaduwa na dai!” an simbag kan halangkaw na empleado na tominanos na may darang kahambogan; “dai sako nagpipirit an Saimong Kahalangkawan; an Saimong Kahalangkawan, na makilabot ako sa saimong paninimbagon! haen man an pagsabot ko kan sa kuya, asin mantang uya sakuya, mataram ako kun siring tara halawig nang dai akong kaalo. Oh, dai logod. Oh, dai paggibohon kan Saimong Kahalangkawan an mga roralamanong iyan hub ta minsan napadigdi ako
huli sa katongdan na ini o ito dai nangangahologan na [ 295 ]tinatalikdan ko an sakong mga katanosan asin mamugtak ako sa papel nin oripon, daing tingog, daing karapatan! Habo ko na mawara kan España an magayon na ining imperio, an walong laksang iyan na mga kampon na mga mahoyo asin mga matinios na mga nabubuhay sa mga maleng pagtiwala asin sa mga pagsarig; alagad habo man na digtaan an sakong mga kamot sa daing haros na paggagamit sa mga iyan. Habo ko na sabihon sagkod pa man na, laglag na an pangongoripon, pinagpadagos pa giraray kan España na pinakarhay na gayo sa irarom nin matanog na mga palakaw. Dai, an España tanganing maging dakula dai nagkakaipo na maging mabangis; an España igo na sa saiya mansana, an España lalong dakula kaito kasu an rogaring pa sana nya su daga na naagaw nya sa mga kamog kan moros! Ako man kastila, alagad sa ibabaw kan sakong pagkakastila yaon an sakong pagkatawo asin sa atubangan kan España asin sa ibabaw kan España yaon an saiyang dangog, yaon an mga haralangkaw na pagsusundan nin mga marhay na kaugalean, an mga magkagurang man na mga pagsusundan nin dai mababag-ong sandagan! Ah, nagtataka ika na magisip ako nin siring, huli ta ika daing pagalamaam kan kadakulaan kan ngaran na kastila, dai ka kaiyan, dai; nagagalinaw mo iyan sa mga orang, sa mga kapakan-an; sa saimo an kastila mangyaring maging parahab-on sa dagat, putikon, gabos bastang makapagingat kan gabos na saiya; kun manongod sakuya, kaipuhan na mawara kan kastila an gabos, imperio, kapangyarihan, mga kayamanan, gabos, gabos bago an dangog! Ah, kagurangnan ko! Minasolang kita kun satong nababasa na an kosog pinangingibabaw sa katanosan, asin minaopak kita kun nahihiling nyatong isinasagawe bako sanang binibiring kundi ibinobugtak sa paglingkod tanganing makapagboot... Nin huli mansana ta minamahal ko an España, nagtataram ako digdi asin inaangat ko an pagkorondot kan saiyang kiray! Habo ko na sa mga madatong na panahon isombong syang madrastra nin mga bansa, halimaw sa mga banwaan, mabangis sa mga saraday na poro, huli ta maluwas na sarong mangirhat na paglanghad sa mga mabansay na mokna kan satong mga hade kan panahon! Paanong inootob nyato kan saiyang sinanglitan na tipan? Pinanugaan ninda an
mga porong iniho nin pagampon asin pagkamatanos [ 296 ]asin satong kinakawatan an mga kabuhayan asin pakahiwas kan mga nagoorontok diyan; pinangakoan ninda nin budhaya (396) asin inoolang iyan nyato, ta natatakot kita na mangaghorot an mga iyan nin lalong bangsawan (397) an ada; pinanugaan sinda nin liwanag, asin sato sindang binobuta tanganing dai ninda makita an satong kapasloan asin kaburatan; nanuga sinda na totokdoan an mga iyan nin mga mabansay na gawe asin pinadadakula nyato an mga maraot na kaugalean asin, kapalit kan katiwasayan, kan kayamanan asin kan sandagan, naghahade an kahandalan, nagagadan an karakal asin an pagkadai-nang-paniwala nakakalakop sa mga tawo. Ibugtak nyato an satong sadiri sa bugtak kan mga filipino asin maghapot kita kun an satong gigibohon sa saindang caso! Ay! sa saimong dai pagkaalo nababasa ko an saindang katanosan na sinda makighimagsikan, asin kun dai mapakarhay an mga bagaybagay sarong aldaw makikihirimagsikan an mga iyan asin sa pagkatotoo an sandagan mamumugtak sa saindang gampi asin dara an kaaplingan nin gabos na mga tawong marhay an dangog, kan gabos na mga makibanwaan sa kinaban! Kun sa sarong banwaan isinosuhay an liwanag, an pagsadiri, an pagkatalingkas, sa sandagan, mga dai tibaad na kun dai an mga iyan dai mangyaring magkaigwa nin buhay asin iyo man an minabilog kan mana nin tawo, an banwaan na iyan igwa nin katanosan na an minahuba saiya nin siring ibilang nyang sarong mahabon na minabagat satuya sa dalan; daing halaga an mga paglalaen, an mga pagliliban, daing iba kundi sarong pangyari, sarong dai-tibaad, sarong paghomot asin an siisay man na tawong may dangog na dai omapil sa pinasasakitan, nagiging kasapakat asin dinidigtaan an sa saiyang conciencia. Oho, bako akong militar, asin an mga taon pinagpapalsok an kadikit na kalayo nin sakong dugo, alagad nin huli ta magsisipabaya akong rotangon tanganing makalasagan ko an kabilogan kan España laban sa dapleng tagapagsalakay o laban sa mga bakong matanos na mga pagliwatliwat kan saiyang mga lalawigan, siring man seneseguro ko saimo na ibubugtak ko an sakong sadiri sa gampi kan mga pina sasakitan na mga filipino, huli ta pinagmamarhay ko pang mapahamak ako huli sa mga pinagtirimaktimakan na mga katanosan kan kasangtawohan ki sa mag[ 297 ]297
tagumpay ako kaiba an mga paslong kapakan-an nin sarong bansa minsan pa an bansang iyan apodon asin inaapod na España!. . .” “Aram mo kun noarin mahale su correo?” an malipot na hapot kan Saiyang Kahalangkawan pakatapus nin pagtaram kan halangkaw na empleado. Hiniling sya nin potitok kan halangkaw na empleado, dangan dominoko asin daing girong na binayaan su palacio. Inabotan nya sa tatamnan su saiyang coche na naghahalat saiya. “Kun ngapit sarong aldaw magpahayag kamo na kamo mga talingkas na,” an sabi na baga namomongnan sa sarong lacayo (398) na nagbukas saiya kan pinto kan lunadan, “giromdoma nindo na sa España dai nagkulang nin mga puso na nangagkurutad huli saindo asin nakipagbaraka dahel sa saindong mga katanosan!” “Saen po?” an simbag kan lacayo na dai nakasabot saiya asin naghahapot kun baga saen sinda maduman. Pakalihis nin duwang horas, idinata kan halangkaw na empleado su saiyang pagbutas sa katongdan asin saiyang ipinaisi na mabalik sya sa España sa masunod na correo.