[ 342 ]
Sa saiyang daing kataid na ontokan, sa pangpang nin dagat, na an naghihirong sa ibabaw natatanaw sa burukas na bintana minakalat sa harayo sagkod na nakakasalbog sa pinagsokmolan kan langit asin daga; Pinaglilinga ni Padre Florentino su saiyang pagsaro-saro sa pagtogtog nin mga magagabat asin mga malipungaw na togtog sa saiyang armonium, na nagagamit na akompanyamiyento an madaging na apuwak nin mga alon asin an rimorimo kan mga sanga sa haraning kadlagan. Haralawig na mga nota, parano, mapagsiloksi[ 343 ]gok, siring kan sa sarong pagngayognayo na mga lalakinon man giraray, nagruruluwas sa daan na instrumento; si Padre Florentino na sarong lubosan na gayong musico, nakakapagtogtog na dai magsanay asin nin huli ta sya sanang saro, pinapabayaan nyang bulanos na makaluwas an mga kamondoan kan saiyang puso.
Tara, su gurang (424) mamondoon na marhay. Su salyang marhay na katood, si Don Tiburcio de Espadaña, binayaan sya nagdudulag sa pagosig kan saiyang agom. Kan agang ito nagsakamot sya nin sarong halipot na surat nin sarong teniente sa Guardia Civil na nagsasabi:
“Minamahal kong Capellan: Minasakamot pa sana ako halé sa comandante nin sarong telegrama na an sabi: ‘an kastila na natatagd sa harong ni Padre Florentino dakopon mo bihay o gadan.’ Nin huli ta su telegrama malinao na gayo, sabihi an satong katood na dai magpaabot sako pagdiyan ko saiya sa ikawalong horas nin banggi.
- Sumasaimong mapagmahal,
- PEREZ
- Sumasaimong mapagmahal,
Soloa an strat na ini.”
“E. . e.. an Victorina na ini, an Victorina na ini!” nagsakolsakol si Don Tiburcio; “ka... ka. .. kapas na ipabadil ako.”
Dai sya napogolan ni Padre Florentino; sayang lamang su saiyang paliwanag na an boot sabihon kan katagang cojera (425) cogerá (426); na an kastilang nagtatago dai sikat maging si Don Tiburcio kundi an joyero na si Simoun, na igwa nang duwang aldaw pagdatong, lugad asin baga dulag, nakikimahérak na pasakatan. Dai naniwala si Don Tiburcio; an kapilayan na pinagsasabi su rogaring nyang kapilayan, tanda kan saiyang pagkatawo; mga panggayuma ni Victorina na boot syang marogaringan ano man mangyari buhay o gadan, siring sa isintrat ni Isagani maghalé sa Manila. Asin binayaan kan makautgay na si Ulises (427) su harong kan padi ta matago sa kamalig nin sarong parakahoy.
Dai lamang nagduduwa si Padre Florentino na an pighahanap na kastila iyo su joyero na si Simoun. Makagigilantas na gayo su pagdatong kaini, borobaktot su saiyang maleta, nagdudugo, mamondo asin tagob [ 344 ]nin haronahod. Huli kan hiwas asin mapagmahal na sa filipinong pagkamainaladka, inampon sya kan clérigo na dai lamang naghona na tibaad kun male itong saiyang ginibo, asin nin huli ta su mga nangyari sa Manila dai pa nakakaabot sa saiyang talinga, dai nya nasasabotan na gayo an siring na kamugtakan. Daing ibang bana-bana na saiyang naisipan iyo na, mantang naghalé na su General, na katood asin parasorog sa joyero, alonggating su mga kaiwal kaini, su mga pinagbasangan, su mga pinasakitan, nagbarangon na ngunyan sa paghagad nin panghimalos, asin oosigon sya kan pangalitanang General (428) tanganing botsanan nya su mga kayamanan na saiyang nagkatiripon. Tyan an dahelan kan saiyang pagdulag! Alagad saén halé an saiyang mga lugad? Naghona daw syang maghogot? bunga daw nin rogaring na mga panghimalos? gikan daw sa sarong dai pagtimaan, siring sa ipinagpapasagin ni Simoun? Nagkaigwa sya kan mga ito (429) huli daw sa pagdulag sa kosog na nagoosig saiya?
An huring ining pagbana-ban&a garong iyo an may alonggating mapagtubdan. Orog pang nakaparigon kaini su sinasakamot pa sanang telegrama asin su rogaring na kabot-an ni Simoun magpoon pa kan énot na dai magpabolong sa médico sa cabecera (480). Si Don Tiburcio sana an tinotogotan nyang magbolong saiya, hayag pa ngani an bulanos nyang dai pagtiwala. Sa siring na bagay, hinahapot ni Padre Florentino an saiyang sadivi, kun and an ipapahiling nyang hiro an pagduman saiya kan Guardia Civil tanganing dakopon si Simoun? Huli kan kamugtakan kan naghehélang dai sya maninigong magparahiro, orog na nganing dai magkakanigo satya an halawig na paglakaw. . . alagad su telegram nagsasabing bihay o gadan...
Binutsanan ni Padre Florentino su saiyang pagtogtog asin napasiving sa bintana tanganing paghilinghilingon nya an dagat na daing-alongaong (431) na katubigan, dai minsan sarong dahong, dai nin minsan sarong sakayan na naglalayag, dai nakasadol saiya nin ano man na sinasadol. Su sadit na puro na natatanaw sa harayo, malipungaw, daing ibang itinataram saiya kundi an saiyang pagsaro-saro asin minagibo lalong lumipung-aw an ruwang. An dai nin sokol kun gayod nakakahalé nin pagsarig huli ta dai nagkakaalo.
Pinaghinguha kan gurang (432) na adalan na mar[ 345 ]hay su mamondo asin mapagtuya-tuyang hoyom na iinako ni Simoun kan bareta na dadakopon sya. Anong kahologan kan hoyom na ito? Asin su saro pang hoyom na orog pang mamondo asin mapagtuya-tuya na gayo, kan naaraman na maarabot (433) pag-ika-walong horas lamang nin banggi? Anong kahologan kan misteriong ito? Ano ta habong tumago si Simoun?
Nagiromdoman nya su bantog na talumpati ni San Juan Crisostomo sa pagsorog nya sa eunoco (434) na si Eutropio: “!Dai pa sagkod magkakanigong sabihon na siving sa ngunyan: Kasayangan nin mga kasayangan asin gabos kasayangan!”
Oho, an Simoun na ito na mayamanon na gayo, lubos na makapangyarihan, na kan ominaging semana pinagtatakutan nin makuri, ngunyan, labis pa kadaing palad ki sa ki Eutropio, naghahanap nin mapailihan bakong sa mga altar nin sarong simbahan, kundi sa makautgay na harong nin sarong dukhang clérigo na ini, na wara sa kadlagan, su malipungaw na tampi nin dagat! Kasayangan nin mga kasayangan asin gabos kasayangan! Asin an tawong ito, sa laog nin dai pirang horas dadakopon, bobolnoton sa higdaan na saiyang nahihigdaan, daing glang sa saiyang kamugtakan, daing isusugad sa saiyang lagad, buhay o gadan hinahagad sya kan saiyang mga kaiwal! Paanong ikaligtas sya? Saen matutuklasan an mga makayoyogtong tingog kan obispo Constantinopla? Anong kapangyarihan kan saiyang mga dukhang tataramon, an tataramon nin sarong clérigong indio, na an saiyang kasopganan an Simoun mansanang ito sa mga aldaw nin saiyang muraway garong minaoyon asin minadagka?
Dai na nagigiromdoman ni Padre Florentino su indiperenteng pagako na sa duwang buian na nakalihis ginibo saiya kan joyero, kun boot nyang pagtabangan si Isagani, na nabilanggo huli basangbasang na saiyang paghalangkaw; nakalingaw kan hiro ni Simoun sa paghumari kan kasal ki Paulita, kasal na nakabugtak ki Isagani sa sarong madahas na kalipunawan, na iyong dahelan na dai mamatukaw su amaon: su amaon: si Padre Florentino lingaw na an gabos asin dai syang ibang nagigiromdoman kundi su kamugtakan kan naghehélang, kan saiyang katongdan bilang pinagsakatan, asin makuri su saiyang kaiisip. Sukat daw na tagoon nya ito tanganing malikayan an gawé kan sandag? Ala[ 346 ]gad kun an interesado dai ngani nasisibot: naghohoyom-hóyom...
Nasa pagisipisip kan bágay na ini kan lumaog an sarong sorogoón sa pagsabi saiya na boot saiyang makiólay su naghehélang. Bominalyo sa katáid na kuwarto, sarong malinig asin mahayáhay na gáyong lalamban, su mga salog haralakbang asin mga makintab makinang na mga tabla, sangkap na bulanos nin mga darakula asin magagabat na mga sillón, na síring kan su mga kaito, daing barniz, dai man nin dibujo. Igwa sa sarong sógod nin sarong dakúlange kámagong na may apat na harige na tatakodán kan argolla kan kulambo asin, sa kataid sarong dakúlang látok napanó nin mga botella, mga hilo asin mga benda. Sarong látok na reclinatorio sa pamitisan nin sarong Cristo asin sarong biblioteca nakakapagpasahot na iyo ito an lalamban kan padí, na ipinahónod sa saíyang pananawhon, sunod sa filipinong kaugalean na ipahonod sa nakikihimanwa an orog karahay na látok, an orog karahay na lalamban asin an orog karahay na higdaan sa harong. Pagkakítang burukás na gayo su inga bintaná nganing makalaog na bulanos an maginháwang angkas nin dágat asin an mga aniningal kan daing katapusan na inagrángay kaito, dai sa Filipinas nin masabi na duman igwa nin sarong naghehélang, tara kaugalean na pintoon an mga bintaná sagkod an mga ngorongatahal tolos mansanang magkaigwa nin sarong mádakop kan sípon o magakigwa nin daing halagang kolog nin payo.
Huminiling nin pasiring sa cama si Padre Florentino asin sa saíyang dakúlang pagtaka nakita nya na su panglawog kan naghehélang nawaran kan saíyang monínong asin mapagtuyá-tuyang kapahayagan. Sarong hílom na kolog garong nakakapakorondot kan saíyang kíray, sa saiyang paghiling nababasa an kahandalan asin an saiyang ngoso minakipot sa sarong hoyom nin kasakitan.
"Nasasakitan ka Ginóong Simoun?" ab mapagmatong hapot kan padí na kanayon ruminani.
"Iyo, alágad dai mahahaloy dai na ako masasakitan!" nagsimbag na pinaghihiróhiró su payo.
Mangirhat na pinagtakop ni Padre Florentino su saíyang kamot, naghohónang nakasáyod sya sarong katakottakot na katotoohan. [ 347 ]“Anong ginibo mo, Dios ko? Anong tinomar mo?” asin hinonat su kamot pasiring sa mga botella.
“Sayang! dai nin Bolen na ano man!” an salyang simbag na may kasabay na nasasakitan na hoyom; “anong muya mong gibohon ko bago tumogtog nin ikawalong horas...? Buhay o gadan. .. Gadan oho, alagad buhay bako!”
“Dios ko, Dios ko! anong ginibo mo?”
“Magtiwasay ka!” sinaligbaton sya kan naghehélang nin sarong hiro; “an ginibo ko ginibo ko. Dai ako sukat maholog na buhay sa kamot nin siisay man. .. mangyaring maagaw ninda sako an tagong-hilom. Hare kahandal, hare pagsayanga an saimong payo, sayang...”
“Himatea ako! madatong ang kabanggihon asin daing panahon na sukat sayangon... kaipuhan kong isabi saimo an sakong tagong-hilom, kaipuhan kong ipagkatiwala saimo an sakong hiring kabot-an... kaipuhan kong maaraman mo an sakuyang buhay... Sa huring hidalé muya kong mahinggaanan ako nin sarong kagabatan, boot kong ikapaliwanag sako an sarong kaborongan... Ika na bulanos na gayo an pagtubod sa Dios... muya ko na sabihan mo ako kun may sarong Dios!”
“Alagad sarong tambal, Ginoong Simoun... igwa ako nin apomorfina... igwa ako nin éter, cloroformo...”
Asin su padi naghahanap nin sarong frasco sagkod na si Simoun dai na nakakatios, guminasod:
“Sayang... Sayang! Dai ka magsayang nin panahon! Magagadan ako dara ko an sakong tagong-hilom!”
Su clérigo, namomongnan, luminohod sa reclinatorio, namibi sa pamitisan kan Cristo tinahoban su lawog kan saiyang magibong na kamot asin dangan bominuhat seryo asin grabe na baga nagkamit sa saiyang Dios nin lubos na karigonan boot, nin bilog na karapatan, nin bulanos na kapangyarihan kan Hokom nin mga conciencia. Irinani an sarong sillon sa may pamayohan kan naghehélang, asin naghanda sa paghimaté.
Sa mga énot na mga kataga na ihininghing saiya ni Simoun, kan ituga saiya su timay nyang pagngaran, huminiro nin pasibog su gurang na padi asin hiniling sya na may kaibang ngirhat. Hominoyom nin mapait su naghehélang. Dinakop nin pagtaka, su tawo bakong kagurangnan kan saiyang sadiri, alagad madaleng nakakaya sa saiya mansana asin pakatahobi kan panyo [ 348 ]su saiyang lawog, uminapling uli asin naghimaté.
Ibinareta ni Simoun su saiyang masakit na salaysay, kun paano na, may mga kagtolo nang taon an nakaagi, paghalé nya sa Europa, pano nin mga pagsarig asin mga masanggayang mga alisngaw nin payo, asin napadigdi ta mapakasal sa sarong daraga na saiyang minamahal, handang gumibo nin marahay asin magpatawad, bastang pabayaan syang mabuhay sa katiwasayan. Bakong siring kaini. Sarong makagigiram na kamot an tominoldang saiya sa arimborong nin sarong kariribukan na iinasusang kan saiyang mga kaiwal; pagngaran, kapaladan, pagmahal, ngapit sa panahon, pakahiwas, gabos nawara saiya asin nakadulag na sana sa kagadanan, salamat sa kabayanihan nin sarong katood. Sa bagay na siring, nanumpang manghihimalos sya. Dara su kayamanan kan saiyang angkos, na nalolobong sa kadlagan, dominulag, dominakit sa dapleng daga asin ipinanongod su saiyang sadiri sa ngaran na pangarakal. Ominayon sa digmaan sa Cuba, sa pagtabang sa partidong ini o sa partidong ito asin ta sa giraray nagkakamit nin pakinabang. Duman nya namidbidan su General comandante kan panahon na ito, na naholog saiya an boot, énot sa pamamatahaw nin pangenot na kuwarta asin dangan naging saiyang kaugay nin boot salamat sa mga crimen na nakakaptan kan joyero an tagong-hilom. Huli sa kuwarta ikinaabot nya nin katongdan asin kan digdi na sa Filipinas, ginamit nyang bilang butang kasangkapan asin iinosol nyang makaginibo kan gabos na mga sala sa katanosan na salyang inurawa an dai sa pagkabolong na kangaroan nya nin bulawan.
Halawig asin mapawot su kumpisal, alagad sa laog kaito dai na naolit na magtao nin tanda nin pagkatakot su confesor asin nagkapira sana lamang saligbaton su naghehélang. Banggi na kan si Padre Florentino, pakapamahid kan gan-ot sa angog, bominuhat asin naghorophorop. Naghahadé kaito sa lalamban an sarong dai masayod na kadikloman, na pinapano nin liwanag kan mga siring kan tala-sinag na minalaog sa bintana may kaibang maalopoop na anilag.
Sa tahaw nin dai pagkinaalohan, su tingog kan padi dominaging na mamondo, piyanpiyan, alagad makayoyogto:
“Papatawadon ka nin Mahal na Dios, Ginoong. . . Si[ 349 ]moun,” an sabi; “talastas nya na kita mga apling sa kamalean, nakita nya an saimong mga tinios, asin sa pagtogot na makamtan mo an padusa sa saimong mga sala sa pagako kan kagadanan sa kamot kan saimo mansanang mga inasusang, nakikita nyato an saiyang daing sokol na pagkaugay! Ginibo nyang mawagas saro-saro su saimong mga mokna, su mga orog karahay na pagkamokna, enot huli kan pagkagadan ni Maria Clara, dangan huli sa dai pakapagandan asin dangan huli sa sarong dai masabotan na pangyari... !kuyogon nyato an saiyang kabot-an asin magpasalamat kita saiya!”
“Sunod sa sabi mo,” an simbag kan naghehelang na may darang kaluyahan, “an saiyang boot iyo na an kaporoan na ini...”
“Mapadagos sa pinagsisiloksigokan na kamugtakan?” an salom na sabi kan padi pagkakita na nangangalangalang su saro. “Dai ko po aram; dai ako nagbasa sa isip kan Dai-maladop! Aram ko na dai nya pinabayaan su mga banwaan na sa mga huring hidale nangagsarig saiya asin ginibo syang Hokom kan pagpasakiti sainda; aram ko na sagkod pa man dai nagkulang kasu, tinimaktimakan su katanosan asin obos na su gabos na palakaw, su pinasasakitan minakoa nin espada asin nakikibaka huli kan saiyang pagsadiri, kan saiyang agom, kan saiyang mga aki, kan saiyang dai mahahaleng mga katanosan na, siring sa sabi kan manggawit na aleman, nangagkikintab dai mapapagbasangbasang asin dai magkakataranyog duman sa kaitaasan siring kan mga magkagurang man na mga bitoon! Dai, Dai, an Dios na iyo an katanosan, dai makakapagpasibaya kan saiyang kausa, an kakausa kan pakahiwas, na kun dai iyan daing mangyayaring katanosan!”
“Kun siring ano ta dai nya sako itinao saiyang pangangatig?” an hapot kan naghehelang, pano nin mapait na hinanakit.
“Huli ta pinili mo an sarong paagi na dai Nya mahimong oyonan!” an simbag kan padi sa tingog na mahigpit: “an kaomawan sa pagligtas sa sarong bansa dai makakamtan kaitong nakakatabang sa kapahamakan kaiyan! Ika naghohona na an dinigtaan asin pinakanos kan crimen asin kan kaliwagan, malilinigan asin mababalukat nin saro man na crimen asin nin saro pang kaliwagan! Kamalean! Daing ibang linalalang [ 350 ]350
kan kaongisan kundi mga halimaw, kan crimen, mga criminal; an pagkamoot sana an nakakahaman nin mga gibong makangangalas, daing iba kundi an mabansay na kaugalean an makakapagligtas! Dai; kun an satong bansa kaipuhan na maging talingkas, iyan mangyayari bakong huli kan maraot na kaugalean asin kan crimen, dai magiging talingkas huli sa pagpani-maraot kan pangungugale kan saiyang mga aki, sa paglinglang sa iba, asin sa pagbakal man sa iba, dai; an pagtubos nangangahologan nin kabanalan, an kabanalan, pagpakasakit asin an pagpakasakit, pagkamoot!”
“Marhay! ako ko an saimong isinaysay,” an simbag kan naghehelang pakahangos nin saro; “nagkamale ako, alagad, ano ta nagkamale ako, isusuhay kan Dios na iyan an katalingkasan sa sarong banwaan asin ililigtas an iba na mga labis pang mga maliliwag ki sa sako? ano an sakong kamalean sa kataid kan mga crimen kan mga nagkakapot kan pamahalaan? Ano ta orog na iisipon kan Dios na ini an sakong kaliwagan labis pa inagrangay nin siring kadakol na mga daing pagalamaan? Ano ta dai ako linugad asin dangan pinapagtagumpay an banwaan? Ano ta pabayaan na magtios an siring kadakol na mga may karapatan asin mga banal asin dai mahirong maoyayan sa mga pasakit sainda?”
“Sukat na magtios an mga banal asin an mga karapatdapat tanganing mamidbidan asin makalakop an saindang mga kaisipan! Sukat na yogyogon o pasaon an vaso tanganing makalakop an anyo kaiyan, dapat santikan an gapo tanganing lumuwas an liwanag! May sarong bagay na talaga nin Dios sa mga pagoosig kan tirano, Ginoong Simoun!”
“Aram ko,” an sabi kan naghehelang sa hababang tingog, “kun kaya inaasusang ko an kabangisan. . ."
“Oho, sakuyang katood, alagad dakol an pinapabolos na dugo ki sa ibang bagay! Pinagpomentar mo an panggabungan na pagkalapa na dai ka man lamang nin isinabwag na sarong kaisipan. Sa pagpatubang na iyan nin mga maraot na kaugalean daing ibang mangyaring lumuwas kundi kaoyaman asin kun may sarong bagay na lumataw magpoon sa pagkabanggi sagkod sa pagkaaga, iyan kun baga man sarong mukanpukan, huli ta sa kapanalean mga mukanpukan lamang an mangyaring sumublak sa mga ati. Bulanos na gayo na an mga maraot na kaugalean nin sarong pamahalaan ma[ 351 ]pangánib na gayo sainda, makakapagdólot sainda nin kagadanan, alagad ginagadan man ninda an gabungan na saindang pinagdadakulaan. Sa malíwag na pamahalaan, itinitimbang an banwaan na tampalasan, sa daing isusugad na tagapagpalakaw nin pamahalaan, mga paslóng mga namamanwaan asin mga magálang sa matawo, mga tulisán asin mga mahabon sa kaboboldan! Síring na kagurangnan, síring na oripon. Síring na pamahalaan, síring na banwaan."
Naghadé an sarong halipot na dai pagkinaalohan. "Kun síring, anong dapat gibohon?" an hapot kan tíngog kan naghehélang.
"Magtíos asin magpagal!"
"Magtíos... magpagal. . . !" inolit kan naghehélang na may darang kapaitan; "ah! madaleng sabihon kun dai nagtitíos. . . kun pinapasiban an kapagalan!... Kun ipinipirit kan saindong Dios sa tawo an síring na papakasakit, sa tawo na pahangang makapanárig sa panahón na ini asin pinagboborongborongan an ngápit sa panahón; kun nakita mo lámang su sakong nakita, mga makauúgay, mga daing pálad na nagtitiríos nin dai masabing mga pasákit huli sa katampalasanan na dai man ninda ginibo, mga pakagadán sa pagtáhob nin sa ibang mga pakalapas o mga kakablasan, mga amá nin angkos na binorolñot sa saindang pagsadiri tangáning magtoklós nin sáyang sa mga tinampo na nalalaglag aga-aga asin garo sanang nagaaralingáling tangáning irolobong sa pagtíos an mga angkos. . . ah! magtíos. magpagal... iyo an kabotan nin Dios! Papaniwalaon mo an iyán na an paggadan sainda iyo an saindang kaligtasan, na an saindang kapagalan iyo an kauswagan kan saindang pagsadiri! Magtíos... magpagal... Anong Dios iyán?"
"Sarong Dios na matanoson na gayo, Ginóong Simoun," an simbag kan padí; "sarong Dios na nagpapadusa sa kakulangán nyató nin pagtubod, sa satúyang mga maráot na kaugalean, an kakulangán nin satong paghalaga sa karapatan, kan mga mabansay na gawé-gawé mapadapit sa pamamanwaan... Pinapabayaan nyató asin nagigi kitang kasapakat kan maráot na kaugalean, kun gayod, inoopakán nyató iyán, matanos, matanosan na gayo na magtíos kita kan mga kinaluluwasan kan mga iyán asin pinagtitíosan man kan satúyang mga akí. Iyo an Dios nin pakahiwas, Ginóong Simoun, [ 352 ]na nagboboot sato na kamotan iyan kun kaya ginigibo nyang maging magabat satuya an sakal; sarong Dios nin pagkaugay, nin sandagan, na kasabay sa pagpadusa satuya, pinapakarhay kita, asin dai syang ibang tinataohan kan marahay na kamugtakan kundi an nagkakanigo kaiyan huli kan saiyang mga pagmamalasakit: pinaparigon kan paadalan nin pagtios, na, an langtad nin labanan minatao nin karigonan sa mga kalag. Habo kong sabihon na kamtan nyato an satong katalingkasan sa sodsod nin espada, kadikit na sanang gayo an pakalabot kan espada sa mga kapaladan ngunyan na mga panahon, alagad, oho, makakamtan nyato kun magkakanigo kita kaiyan, iniitas an pagisip asin an karapatan nin lambang saro, huli sa pagkamoot sa matanos, sa marahay, sa dakula magadan huli kaiyan, asin kun an sarong banwaan makaabot sa siring na kahalangkawan, tinatamo nin Dios an hamo, asin nagkakahorolog an mga diosdiyos siring sa mga kastilyong baraha, asin minaalagaag an pakahiwas kaiba kan enot na daliwawa! Kita mansana an ginigikanan kan satuyang karat-an, dai ta pagsalaon an siisay man. Kun mahiling kita kan Espana na kulang nin pakigtongo sa kabangisan, asin orog na natatalaga sa pakibaka asin sa pagtios huli sa satong mga katanosan, an Espana iyo an enot na matao sato kan katalingkasan, huli ta kun an bunga nin pangidam ominabot na sa kapanahonan, ugay man kan ina na boot sumagpong kaiyan! Sa bagay na ini, sagkod na an banwaan na filipino dai nin magkakanigong karigonan sa pagpahayag, sa itaas an angog asin bukas an daghan, an saindang katanosan sa gabungan na pagkabuhay asin pangatigan kan saiyang pagpakasakit, kan saiya mansanang dugo; sagkod na nakikita nyato an satong mga kahimansa, sa saindang rogaring na pagkabuhay nakakamate sa irarom kan saiyang boot nin kasopganan, nadadangog nyang nagoongal an tingog kan saindang conciencia na baga minatumang asin nakikisuhay, asin sa pagkabuhay sa publico dai minakaalo, minasabay sa nagaabuso sa pagbasangbasang sa pinagaabusuhan; sagkod na satuya sindang nakikita na namiminto baga bilang sa saindang kangaroan asin nagoomaw kaiba an sa kapiritan na hoyom sa orog kamasumbikal na mga gawe, pinakikilimosan kan mga mata an sarong kabtang kan tinikasan, ano ta pagtaohan sinda nin pakatalingkas? [ 353 ]Maging yaon an Espana, maging dai man an España iyo man sinda giraray, asin sakalé, sakalé orog pa ka mga maraot! Sa ano man an katalinkasan kun an mga oripon ngunyan iyo an mga mabangis noodma? Asin daing duwaduwa na magiging iyo sinda huli ta namomoot sa kabangisan an minapasakop diyan! Ginoong Simoun, sagkod na an satong banwaan bako pang handa sagkod na minadolok sa pakikibaka ginayuma o iinosol lamang, dai nin malinaw na pakatalastas kan saiyang gigibohon, mapapahamak an orog kamadonong na mga pagtatantan asin orog pa karahay na mapahamak, huli ta ano ta itao sa novio an novia kun dai iyan namomotan nin igo, kun dai natatalagang magadan huli kaiyan?”
Namaté ni Padre Florentino na kinaptan kan naghehélang su saiyang kamot asin pinipildit an mga ito; ominontok, kun siring, nin pagtaram, naghalat na tumaram, alagad daing iba syang namaté kundi duwang pagkakamay (435) nakadangog nin hagayhay asin naghadé an halawig na dai pagkinaalohan sa lalamban. Daing kundi su dagat, na su mga alon pinatarakombo kan simuy nin kabanggihon na baga nagimata huli kan init kan aldaw, nagpapadarara kan saindang paraas na mga inongal, kan saindang daing kagadanan na mga awit an pagsangpa sa haralangkaw na mga gapo. Su tala-sinag, dai kan pakikilaban kan tala-init moninong na nagtatagumpay sa langit, asin su kakahoyan sa kadlagan sa pagpadinoroko-dokoan nin lambang saro, nagpatinorotiriwalaan kan saindang kasuanoy pang mga alimat sa di masayodan na mga rimorimo, na dinadara kan doros saiyang pakpak.
Pagkakita na daing korokaalo su naghehélang, bilang nalulundag sa sarong paghorophorop, suminabi sa naluyahon na tingog si Padre Florentino:
“Haen an kabag-ongtawohan na madusay kan saindang mga mabansay na mga horas, kan saindang mga pangatorogan asin gambira sa karahayan kan saindan bansa? Haen an mapabolos na masangwang kan saiyang dugo sa paghugas sa siring kadakol na mga kasopganan, sa siring kakuring mga crimen, sa siring kadarakulang mga kaoyaman? Ddapat na malinig asin daing digta an kulbahang (436) tanganing maako an atang!... Haraen kamo, mga bagong-tawo, na isasa-laman nindo sa saindong sadiri an karigonan nin pag[ 354 ]kabuhay na dominulag sa samong mga ugat, an kadalisayan kan mga kaisipan na nadigtaan sa samong mga hotok asin an kalayo kan gambira na nasigbo sa samuyang mga puso?. . . hinahalat kamo nyamo, o mga bagong-tawo, madya kamo ta naghahalat kami saindo!”
Asin nin huli ta namate nyang naggigilidgilid su saiyang mata su saiyang luha, hinale su saiyang kamot sa kamot kan naghehelang, bominuhat asin ruminani sa bintana sa paghilinghiling kan malapad na kahiwasan kan dagat. Hinawas sya sa saiyang paghorophorop nin nagkapirang luhayluhay na mga toktok sa pin to. Su sorogoon ta naghapot kun baga magpadokot sya kan ilaw.
Kan rumani su padi asin makita su naghehelang, sa liwanag kan lampara, daing hiro-hiro, piyong su mata, su kamot na pominildit kan saiya buka asin honat sa tampi kan cama, sa sarong hidale naghona sya na natotorog; alagad kan mamasdan nya na dai naghahangos, luhayluhay itong dinoonan asin dangan kaito nakamangno sya na gadan na palan: nagpopon nang maglipot.
Lominohod sya, kun siring, asin namibi.
Kan bumuhat asin pinaghilinghiling su bangkay, na sa panglawog nababasa an orog kahararom na kamondoan, an kamondoan nin sarong bilog na pagkabuhay na dai nin kanongdanan na dinadara sa enotan kan kagadanan, tinakigan su gurang asin suminabi sa maluyahon na tingog:
“!Magdalitang magdara nin ugay an Dios sa mga bominulag saiya sa matanos na dalan!”
Asin alintanang su mga sorogoon, na saiyang inarapod, nagrorolohod asin ipinangangadye su gadan, mga kuroyso asin mga ribaraw na pasiring su mga hiling sa cama asin nagoorolit nin mga requiems na mga re quiems, kinoa ni Padre Florentino sa sarong sarayan su bantog na maletang bakal na namumugtakan kan nagsasawang gayong kayamanan ni Simoun. Nagborongborong sa laog nin nagkapirang hidale, alagad dai nahaloy, sa pagkamit nin sarong pagholaw, dara itong luminusad sa hagyanan, napaduman sa bato na para ting pagtukawan ni Isagani sa pagsiyasat kan sa irarom kan kadagatan.
Hominiling si Padre Florentino sa saiyang pamitisan. Duman sa ibaba nakikita su mga maiitom na mga alon [ 355 ] kan Pacifico na pinagdadasi-dasian su mga kakomkoban kan bato, na minapaluwas nin matanog na mga dagoldol, kasabay an mga alon asin mga sabo na paytaramai kan sirang kan talá-sínag, nagsisirilyab siring sa mga silyab nin kalayo, siring sa mga sa-gogom na mga brillante na isinasabwag sa angkas nin sarong genio sa kantil. Nangalagkalag sa saiyang palibot. Sya sanang saro. Su malipingaw na gilid napapara sa harayo sa baga purawas na alopoop, na pinupurawas kan tala-sinag sagkod na isinasalbog ito sa pinagsokmolan kan langit asin dagá. Su kadlagán naghihinghing nin dai nagkakasarabotan na mga tingog. Dangan kaito, su gurang, sa pagmaliogot kan saiyang mga porosog na takyag, iinapon su maleta sa ruwang na kanayon hologan sa dágat. Nagkapira ito balintok, asin matulin na hominolog na baga kuminurit nin saday na liko, na sa binuling sa ibabaw kaito nagsilaksigak an nagkapipirang mga malulungsing mga sirang. Nakita kan gurang na may mga tagdong nagrolokso, nakadangog nin pasang daging asin tuminikop su kantil na hinalon su kayamanan. Naghalat nin nagkapirang hidalé kun baga igwang ibalik su kantil, alagad tuminikop uli su hokol na dai nagdugang nin sarong tiplok sa saiyang likobkob na kaibabawan na baga sa kahiwasan kan dagat saro lamang na batiris an naholog.
“!Ingatan ka logod kan katalagahan sa mga harararom na kantil sa táhaw nin mga karang (437) asin mga perlas kan saiyang maggurang man na mga ka-dagatan!” an sabi kaito kan clérigo na mabansay nahiuonat su kamot. “Kun huli sa sarong katuyohan na banal asin halangkaw kaipuhanon ka kan mga tawo, tatao an Dios na magkoa saimo sa irarom kan mga balod (438)... Alintana, diyan dai mo gigibohon an maraot, dai mo pipiripiton an katanosan, dai mo papadakulaon an kapasloan!. . .”