[ 337 ]
Kinatatakutan na marhay sa Luzon si Matanglawin. An saiyang pangkat minatunga sanang basang sa lalawigan na dai sinda pighahalat siring man ginagabaan an sarong handang sumagupa sainda. May sinolong ligisan sa Batangas, rinaratakan su mga tinanom; kan suminonod na aldaw ginadan su Pangkatiwasayan na Hokom sa Tiani, sa masunod kikigkigon an sarong banwaan sa Cavite asin sasaramsamon an mga hamo sa tribunal (422). Su mga lalawigan sa kalungdan, magpoon sa Tayabas sagkod sa Pangasinan, nagtitirios kan saiyang mga panraratak asin su madugo nyang pangaran nakakaabot sagkod sa Albay, sa habagatan asin sa amihanan, sagkod sa Cagayan. Dai nang mga hamo su mga banwaan huli sa dai pagtiwala sa maluyang pamahalaan, nagkakahorolog sa saiyang mga kamot siring sa mga madaleng matokob; binabayaan kan mga paratanom su saindang mga daga, nababawasan na marhay su mga hayop asin su saiyang inaagihan ginigiraan nin dugo asin kalayo. Pinagtutuya-tuya ni Matanglawin an gabos na mga mahigpit na palakaw na ipinaghoboot laban sa mga tulisan: daing ibang nagtitios kan mga ini kundi an mga nag-oorontok sa mga barrio, na saiyang binibirihag o pinapasarakitan kun minaturimang saiya, okun nakikisundian saiya hinaharampak o itinatarapok kan Pamahalaan, kun nagpapakaabot sa tapokan kun dai nagtitirios sa dalan nin sarong makuring aksidente, salamat sa mangirhat na ining pagpipilian kadakol kan taga oma na minaarayon sa saiyang pangkat.
Huli kan pamamahalang ini nin kangirhatan, an karakal sa mga banwaan na naghihingagdan na, nagaga[ 338 ]dan nang bulanos. Su mayaman dai nangangahas na maglakbay, asin su dukha natatakot na bilanggoon kan Guardia Civil na, katongdan na magosig sa mga tulisan, parating dinadakop an énot nindang nasosompongan asin ibinobugtak sa dai masabing mga pasakit. Sa saiyang dai pakakaya, an Pamahalaan naghahambog nin karigonan sa mga tawong sa saindang paghona mapapagtogodtogoran, tanganing, huli sa kabangisan, dai mamidbidan kan mga banwaan an saiyang kaluyahan, an katakutan na nagboboot nin siring na mga palakaw. Sarong tarakod kan mga makauugnay na ining mga pinagtorogodtogodan, anom o pito, nagkagagarapus balod asin may mga gapus sa kamot, baga rakoy na caine nin tawo, nagraralakaw sarong luntok sa sarong dalan na nagbabalidbid sa sarong bolod, dara nin sampolo o kagduwang guardia, sangkap nin mga badil. Nag-aatak-atak su init. Su mga bayoneta nagsisirilaksigak sa saldang, nagiinit su mga canon kan mga badil asin su mga dahon nin lakad-bulan, na ibinurugtak sa capacete, pahangang magkanigo makapahubya kan kinaluluwasan kan makakagadan na saldang nin Mayo.
Nagkaharalean kan paggamit kan saindang mga takyag asin tarakod sa pagtikis nin pisi, nagraralakaw su mga bilanggo hares gabés mga daing kopya asin daing mga sol-ot sa bitis: su pinakamarahay, may arikos na panyo. Naghihiringak, mga makautgay, paratos nin alpog na ginibong laboy kan ganot, sa pagmate ninda natutunaw su saindang mga hotok, may pinagaaranod-anod na mga ilaw sa kahiwasan, mga digtang mapula sa angkas. An kaluyahan asin pagluya nin boot nalaladawan sa lawog, an pagkadaing pagsarig, an kaangotan, sarong bagay na dai ikapaliwanag, paghiling nin maghihingagdan na nagsusumpa, nin tawo na pinanaranginan an buhay, an saiyang sadiri, na naglalanghad sa Dios... Su mga matagal idinodoroko su payo, iginigisagis su lawog sa maating likod kan nasa enotan sa pagpahid kan hinang na nakakapadiklom kan saindang paghiling; dakol an mga nagkikiriaykiay. Kun may saro, an pagkapadasmag, nakakaolang kan lakaw, nadadangog an sarong pagtuya-tuya asin minadolok an sarong soldados na may ipinaglalagwit na sanga, na sinapi sa sarong kahoy, asin pinipirit sya bumuhat, sa too asin sa wala an pakol. Su tarakod minadaralagan, kun siring, nagogoyod su napukan [ 339 ]na nagboborobalintok sa alpog asin nagoogal naghahagad kan kagadanan; nakaswalidad na nakabangon, tominindog, dangan minapadagos nin paglakaw naghihibi na garong aki asin isinusumpa su sahoras na pagpangidaman sya.
Su rakoy na tawo kun gayod minaontok alintanang naglirinom su mga nagdarara sainda, dangan minapadagos kan saindang lakaw na mga aralang su ngoso, madiklom su isip asin su puso tagob nin mga panunumpa. Su paha iyo nanggad an kakulangan kan mga daing palad na ito.
“!Sigue, mga aki nin p__!” an kurahaw kan soldados, na kominosog na naman nagpaluwas kan pangkagabsan na langhad sa hababang klase nin mga filipino.
Asin nagsisiwik su sanga asin minahugpa sa arin man na talodtod, su pinakaharani, kun gayod, sa sarong lawog, na minawalat nin kintal na énot maputi, dangan mapula, asin pakahaloyhaloy maati dahel sa alpog sa dalan.
“Sigue, mga matalaw!” kun gayod minakurahaw sa tataramon na kastila na kinokosog na marhay an tingog. "!Mga matalaw!” inookit kan mga aniningal sa bood.
Asin hinuhumari su saindang lakaw kan mga matalaw sa tangod nin mainit na langit sa dalan na nakatototong, na pinagpaparakol kan may mga bokong sanga na nagkakaparaspas sa may mga labod na kulit. An lipot sa Siberia marhay pa gayod ki sa tala-init kan Mayo sa Filipinas!
Minsan siring, sa mga soldados may sarong minahiling nin maraot na mga mata an siring na mga basang sanang mga kabangisan, daing girong na naglalakaw, korondot su kiray na baga may maraot na boot. Sa katapusan, kan makita su guardia na, dai pa nanggad nanigoan kan sanga, sinisipa pa su mga bilanggong nagkakapurukan, dai nakapagpogol asin kinurahawan ito ta dai na nakakatios:
“Hoy, Mautang, pabayae an mga iyan na magralakaw na matiwasay!”
Bominirik si Mautang na napangalas.
“Asin anong labot mo, Carolino?” an saiyang hapot.
“Sako dai, alagad nahehérak ako!” an simbag kan Carolino; “mga tawo man na siring satuya!”
“Nakikitang gayo na bag-ohan ka sa katongdan na [ 340 ]ini!” an simbag ni Mautang na maugnay na nagngingisi; “paano an pagtratar mo kan mga bihag sa labanan?”
“Sa orog na pagisusugad na gayo!”’ an simbag kan Carolino.
Dai nakagirong si Mautang sa laog nin sarong hidalé, dangan baga sa nakatuklas nin simbag, matiwasay na gayong sominimbag:
“Ah! dahel ta an mga ito mga kaiwal asin nanunurumang, alintanang an mga ini... an mga ini mga kahimansa nyato.”
Asin pakarani hininghingan su Carolino:
“Abaa nang luluya mo! Pinapasiring sinda tanganing manurumang asin dangan. . . pung!”
Dai sominimbag su Carolino.
Saro kan mga bilanggo nakiulay na pahingaloon sya ta nakakamate sya nin pagapod kan katalagahan. (423)
“Mapanganib an lugar na ini!” an simbag kan cabo na ribaraw hiniling su bolod; “sulung!”
“Sulung!” an olit ni Mautang.
Asin hominagrob su sogkod. Pominiripit su bilanggo asin hiniling sya nin nanonolsol na mga mata.
“Lalo kang mabangis ki sa kastila mansana!” an sabi kan bilanggo.
Sinimbag sya ni Mautang nin iba pang mga rapado. Haros kasabay an pagsiwik nin sarong bala na sinonod nin potok: nabotsanan ni Mautang su badil, Bominuhi nin sarong panarangin asin pakadagtakan su duwang kamot sa daghan, napukan na nagtataririk. Nakita sya kan bilanggo na nagkokopotkopot sa alpog asin pigluluwasan nin dugo sa ngoso.
“Ontok!” an kurahaw kan cabo na panalé sanang luminungsi.
Nagpangorontok su mga soldados asin nangaralagkalag. Sarong sadit na aso nagiitaas halé sa masagoso sa kaitaasan. Suminiwik an saro pang bala, nadangog an saro pang potok asin su cabo nalugadan sa paa natiklop naglalanghad. Su pangkat inatake nin mga lalaki na nagpapairipli sa mga bato sa itaas.
Su cabo sa maktring kaangotan, itinokdo su rakoy nin mga tawo asin nagsabi:
“Papotki nindo!”
Nagpangrolohod su mga bilanggo, taragob nin kangirhatan. Nin huli ta dai ninda ikakaitaas su saindang mga kamot, nagpakimahérak sinda sa pamamatahaw [ 341 ]nin paghadok sa alpog o inaapling sa enotan su payo: May nagtataram dapit sa saiyang mga aki, may dapit sa saiyang ina na mababayaan nyang daing magaataman; su saro nanunuga nin kuwarta, su sarod nagaarang sa Dios, alagad iinibaba na su mga cañon asin sarong makagigiram na porokpétok nakapatonong kan saindang pagtaram.
Dangan nagpovoon su porokpotok laban sa mga itoon sa kaitaasan, na sa diitdiit napotongan nin aso. Sa siring na kamugtakan, asin huli ta haloy na pagsunodon su potok, su mga dai nakikitang mga kaiwal dai magkakaigwa nin lumabi sa tolong badil. Su mga guardia nagtuturukad asin nagpapaporotok, nagpaparilipod sa mga podn nin kahoy, minahirigda asin naghihiringuhang makoa ninda su kaitaasan. May nagraralasik na mga katipak na gapo, may nagkakasaranggi na mga sanga nin mga kahoy, nag-oorolakbo an mga birilogbilog na dagé. Su énot na guardia na minatukad, naholog nagililigid may tama sa abaga.
Nasa marhay na kamugtakan su kaiwal na dai nakikita; su mga maisog na mga guardia na mga dai tataong magdulag, tisisiribog na, tara minaarantoro asin harabo nang dumagos. Nakakatakot sainda an pakilaban na ito sa dai nahihiling. Dai sindang ibang nakikita kundi aso asin bato; dai nin anong tingog nin tawo dai nin ano pa man na anino; masasabi na su bolod an saindang kalaban.
“Hala. Carolino! Haen an ningong iyan, p..!” an kurahaw kan cabo.
Kan hidaleng ito bominutwa sa ibabaw nin sarong bato na may pighihiréhirong badil.
“Badilon iyan!” an kurahaw kan cabo na may kaibang mga maaating paglanghad.
Nagkuyog an tolong guardia, alagad su tawo tindog man giraray; naggagasod sa pagtaram, alagad dai sya nasasabotan.
Ominantoro su Carolino, sa saiyang paghona may namidbid sya sa ladawan na ito na napaparigos kan liwanag kan tala-init. Alagad pinagbantaan sya kan cabo na gagapuson sya kun dai sya bomadil. Pominunta su Carolino asin nadangog an sarong potok. Su lalaki sa bato tominaririk asin nawara na nasiyaw na nakangirhat sa Carolino.
May naghiro sa kahiwasan na baga nagbuburulag su [ 342 ]mga itoon duman pasiring sa manlaenlaen na gampi. Su mga soldados nagpoon na nin pagabante, ligtas na sa ano man na panunumang. Saro naman na lalaki tominung-ab sa ibabaw kan bato nagpapalabadlabad nin garod; nagpapotok su mga soldados, asin su tawo luhayluhay na natiplok, kominabit sa sarong sanga; saro pang potok, asin naholog songasong sa bato.
Maliksing nagpanurukad su mga guardia, na isinarang-al su mga bayoneta, mga handang makigobok; su Carolino iyo sana an garong dai makalakad, nakalakop su paghiling, mamondo, pinagiisipisip nya su siyak kan tawo pagkaholog na pinukan kan saiyang bala. Su enot na makadatong sa itaas nakatuklas nin sarong magurang na naghihingagdan, na napapahigda sa ibabaw kan bato; sinaksak ito kan bayoneta sa lawas, alagad su gurang dai pominirok: nakapotitok su paghiling sa Carolino, sarong paghiling na dai ikasaysay asin sa likod kan kagapoan may itinotokdo kan tul-angan na kamot.
Bominirik su mga soldados asin nakita su Carolino na nakangingirhat su lungsi, nganga asin sa saiyang paghiling nananakay an huring silyab nin pagisip. Su Carolino, na bakong iba kundi si Tano, na aki ni Cabesang Tales, nagpuli hale sa Carolinas, namidmid sa naghihingagdan su saiyang apo, si Tandang Selo, na, huli ta dai makakapagtaram saiya, pinagsabihan sya huli sa magagadanon na mga mata nin sarong dalit nin kasakitan. Asin bangkay na, padagos pa nin sarong bagay sa likod kan mga bato. . .