KGD/Artiklo
Artiklo.
edit5. — L'artiklo definita (1) esas la por la du nombri; do lu esas nevariebla : la domo (singularo), la domi (pluralo).
Kande nul altra vorto indikas pluralo, sive per sua formo (finalo -i), sive per sua senco (nombronomo or nedefinita pronomo), on uzas le; nam altre on ne savas (per la) kad parolesas pri un individuo o pri pluri. Ex. : le Gracchus, le Cato (Kato); le x, le y, le z; la cifri di ca konto esas tanta male formacita, ke le 3 e le 5 esas konfundebla a le 8 (2)
6. — On darfas elizionar la a final dil artiklo, remplasigante lu per apostrofo, tam egale avan konsonanto kam avan vokalo : la charmo di la infanto o di l'infanto; la plumi di la ucelo o di l'ucelo.
Ma on atencez ne elizionar la artiklo, se ol destruktas la aspiro di la litero h. Do ne uzez l'homo, l'hosti, ma la homo, la hosti.
Atencez anke evitar la miskompreno posibla. Do ne uzez : la duro di l'afero, nam aude on povus komprenar : la duro di la fero. Dicez do : la duro di la afero.
Cetere l'eliziono en la artiklo esas darfo, nule obligo.
On darfas uzar la formo a l', da l', de l', di l' e la kontraktaji al, dal, del, dil, vice a la, da la, de la, di la, sempre reguloza, do senhezite uzebla
7. — On uzas l'artiklo definita en la du sequanta kazi :
1e Kande la substantivo (singulara o plurala) indikas la tota speco, od omna individui di la speco : la leono ne esas tam kruela kam la tigro; la uceli flugas en la aero, quale la fishi natas en l'aquo.
2e Kande ol indikas un o plura individui determinita di la speco : la libri dil profesoro (la komplemento : dil profesoro determinas libri); querez la mediko (la
mediko kustamata, o qua ja venis; mediko signifikus : ula od irga mediko).
Ecepte ta du kazi, on devas ne uzar l'artiklo, e mem esas konsilata omisar olu, kande la substantivo havas senco generala ne determinata, exemple en la proverbi : Kontenteso valoras plu multe kam richeso; povreso ne esas vicio.
Konseque ico, on nultempe bezonas uzar l'artiklo kun la nomi di abstraktita enti, qualesi, vertui, e. c., nam ta koncepti di speci, e ne korespondas ad individua objekti : fido, espero, karitato, kurajo, energio, esprito, e. c. (On remarkis ke en l'anciena Franca, tala vorti esis uzata sen artiklo). Same pri la nomi di cienci, qui esas quaze propra nomi : filologio, geometrio, fiziko, e. c.
Ma segun la regulo memorigita supere, ta nomi devas prenar l'artiklo, se li indikas un apara kozo inter plura kozi : la espero di Petro (Petrus), la kurajo di Alexandro (Alexander), la filozofio di Epikuro (Epikurus), la esprito di Voltaire, e. c. Se on sequos ta regulo tre logikal, on sparos multa artikli, ed on igos la diskurso plu frapanta e plu "nervoza" (4).
On anke ne uzas l'artiklo definita kun la propra nomi omnaspeca (mem di fluvii, monti, e. c.) nek kun la nomi komuna qui esas reale propra nomi, quale ti di la astri, sezoni, monati, dii.
Kande la propra nomi esas preirata da titulo, on ne uzas l'artiklo : rejo Henrikus IVa, Papo Pius Xa. Ma on uzas lu, kande la propra nomo esas nur apoziciono a nomo komuna : la genioza poeto Dante, ed anke se la propra nomo akompanesas (preirata o sequanta) da ula adjektivo : la bela Helena, Alexander la Granda.
Rezume la artiklo definita uzesas nur kun substantivo expresata o tacata, tale ke en ica lasta kazo lu semblas remplasar ta substantivo : Yen rozi; prenez la maxim bela = la maxim bela rozo — prenez le maxim bela = la maxim bela rozi.
On ne pensez ke "la" esas sempre necesa avan maxim; nam ol esas nedependanta de ca adverbo, quale on quik vidos. Advere on dicas : ta homi sentas su la maxim felica, kande... Konseque on devas nultempe repetar la dop substantivo : la homi maxim felica (e ne : la homi la maxim felica). Same on devas ne uzar la avan maxim,sequanta da adverbo : venez maxim frue (e ne : la maxim frue). Fine on devas uzar la kun la posedal pronomi nur kande to esas postulata dal senco (videz § 33 [en Posedal adjektivi e pronomi]).
8. — L'artiklo nedefinita (F. un, A. a, I. un, uno, una) ne existas en Ido. La senco nedefinita indikesas dal fakto, ke l'artiklo la ne preiras la substantivo. Kande on volas insistar pri la nedetermineso, on uzas ula, e por nedetermineso kompleta,
irga. Ex. : querez ula mediko, mem irga mediko en la urbo, ma ne retrovenez sen mediko, nam sola ni ne salvos l'infanto. 8.
Kande on volas precize indikar la nombro 1, on uzas un. Ex. : Un franko suficos.
9. — Artiklo partitiva ne existas en Ido : donez a me pano = donez a me la kozo nomizita pano.
Se on volas indikar parto o quanto nedeterminita, on uzas la prepoziciono de : donez a me de vua pano, de vua pomi (parto de vua pano, de vua pomi). Se on dicus : vua pano, vua pomi, la senco esus : vua tota pano, vua omna pomi.
Same on uzas de kun pronomo (por ta ideo partitiva) : Yen kremo, prenez de olu (poke o multe? pri co on ne precizigas; la quanto restas tote nedeterminita). Ma on povus precizigar, se on volas : prenez kelke, multe de olu.
1. Pro kustumo generala, ni duras uzar en ica gramatiko l'adjektivi-participa « definita », « nedefinita », pri l'artikli ed ula pronomi, quankam certe plu justa epiteto esas dezirinda.
2. L'exempli kun le, tale kam mult altri analoga quin on povus donar, montras per su, ke tro granda simpleso gramatikala povas meritar forjeto.Nam, exemple, l'unikeso dil artiklo definita en Esperanto impedas tradukar la supera frazi, tamen ne desfacila e tre ordinara. Ma vere, kad esas laudinda e quon valoras gramatikal simpleso sakrifikanta, od alteranta l'expresado dil pensi? Cetere uli mondolinguana kelke blinde alegas la facileso e simpleso gramatikala. Preske sempre li oblivias, ke la facileso por lerno ne koincidas necese kun la facileso por apliko. Mem eventas, ke l'unesma ofras reale nur pura trompilo, se ol nocas o jenas la duesma. Kun la duimo di sua reguli e vorti Espo e Ido certe esus plu facile lernebla. Ma
kad oli esus pro ico plu bona? On lernas helpo-linguo dum kelka hori, dum kelka dii, ma on aplikas lu dum yari. Do questionesas : quo meritas prefero? lerno kelkete plu kurta, ma aplikado entravata e defektoza; o studio kelkete plu longa, ma aplikado senmanka e skopokonforma? En l'unesma kazo, un artiklo definita suficas; en la duesma kazo, certe du artikli esas necesa.
3. Dec. 588 : On admisas l'eliziono di l'artiklo avan konsonanto dop la vorti da, de, di. Ex. : da l'regulo, de l'regulo, di l'regulo.
Dec. 713 : On adoptas la formi : dal regulo e da l'regulo, kun o sen apostrofo, pos la tri prepozicioni da, de, di.
Dec. 949 : On admisas al (un vorto) kom abreviuro di a la, apud l'abreviuro a l' ja existanta. Pro analogeso a dal, del, dil ja admisita.
4. Ica lasta alineo esas prenita ek Progreso, I, 491.