Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe/Ndima ya 4

42. Kuvhumbelwe kwa phalamennde
1. Phalamende yo vhumbwa nga—
a. Buthano ḽa Lushaka; na
b. Khoro ya Lushaka ya Mavundu.
2. Buthano ḽa Lushaka na Khoro ya Lushaka ya Mavundu zwi a dzhenela u sikwa ha mulayo nga nḓila yo sumbedzwaho kha Ndayotewa.
3. Buthano ḽa Lushaka ḽi khethelwa u imela vhathu na u vhona uri hu vhe na muvhuso wa vhathu nga fhasi ha Ndayotewa. Ḽi ita hezwi nga u nanga Phresidennde, nga u ita uri hu vhe na foramu ya lushaka u itela u sedzulusa zwi kwamaho tshitshavha, nga u phasisa mulayo na u sengulusa na u vhona mashumele.
4. Khoro ya Lushaka ya Mavundu i imela mavundu u itela uri madzangalelo a vundu a dzhielwe nṱha nga muvhuso wa lushaka. Ḽi ita hezwi nga u dzhenelela kha maitele a mulayo wa lushaka na nga u ita uri hu vhe na foramu ya lushaka ya mafhungo a kwamaho mavundu.
5. Phresidennde u vhidza Phalamennde kha muṱangano u si wa nga misi nga tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe u itela u shuma mushumo wa tshipentshela.
6. Dzulo ḽa Phalamennde ḽi farwa Cape Town, fhedzi Mulayo wa Phalamennde wo itwaho zwi tshi ya nga khethekanyo ya 76(1) na (5) u nga ita uri dzulo ḽa Phalamennde ḽi farwe huṅwe na huṅwe.

43. Maanḓalanga a Vhusimamilayo ha Riphabuḽiki
1. Kha Riphabuḽiki, maanḓalanga a vhusimamilayo—
a. ha lushaka kha muvhuso a na Phalamennde, sa zwe zwa sumbedzwa kha khethekanyo ya 44;
b. ha vundu kha muvhuso a na vhusimamilayo ha vundu,sa zwe zwa sumbedzwa kha khethekanyo ya 104; na
c. ha muvhuso wapo a na Khoro ya Masipala, sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ya 156.

44. Maanḓalanga a Vhusimamilayo ha Lushaka
1. Maanḓalanga a vhusimamilayo ha lushaka sa musi a na Phalamennde—
a. a hweswa Buthano ḽa Lushaka, maanḓa a Buthano ḽa Lushaka—
i. a u khwinisa Ndayotewa;
ii. a u phasisa mulayo malugana na mafhungo maṅwe na maṅwe, hu tshi katelwa mafhungo a ndeme o tevhekanywaho kha Sheduḽu ya 4, fhedzi hu sa katelwi, zwine zwa itiswa nga khethekanyo ṱhukhu ya (2), ane a vha mafhungo a ndeme o tevhekanywaho kha Sheduḽu ya 5; na
iii. u ṋea maanḓa a vhusimamilayo, nga nnḓani ha maanḓa a u shandukisa Ndayotewa, a tshi fhiwa tshiṅwe tshiimiswa kha luṅwe lufhafha lwa muvhuso; na
b. u fha maanḓa Khoro ya lushaka ya Mavundu a u—
i. dzhenelela kha u khwinisa Ndayotewa zwi tshi ya nga khethekanyo ya 74;
ii. u phasisa mulayo, zwi tshi ya nga khethekanyo ya 76, mulayo malugana na mafhungo maṅwe na maṅwe ane a wela kha a ndeme o itwaho mutevhe kha Sheduḽu ya 4 na maṅwe mafhungo a ṱoḓwaho nga Ndayotewa ine ya ḓo phasiswa zwi tshi ya nga khethekanyo ya 76; na
iii. u dzhiela nṱha, zwi tshi ya nga khethekanyo ya 75, mulayo muṅwe na muṅwe u phasiswaho nga Buthano ḽa Lushaka.
2. Phalamennde i nga dzhenelela, nga u tou phasisa mulayo zwi tshi ya nga khethekanyo ya 76(1), malugana na mafhungo a welaho kha a ndeme o itwaho mutevhe kha Sheduḽu ya 5, musi hu na ṱhoḓea—
a. uri hu khwaṱhiswe tsireledzo ya lushaka;
b. uri hu khwaṱhiswe vhuthihi ha ikonomi;
c. uri hu khwaṱhiswe zwiṱandadi zwa lushaka zwa ndeme;
d. uri hu thomiwe zwiṱandadi zwiṱukusa zwi ṱoḓeaho kha u ṋetshedza tshumelo; kana
e. uri hu thivhelwe nyito i sa pfali i dzhiiwaho nga vundu ine ya ita luvhengela kha madzangalelo a ḽiṅwe vundu kana shango ḽoṱhe.
3. Mulayo malugana na mafhungo ane a pfala a tshi ṱoḓea kha, kana a si a ndeme, u shumisa maanḓa malugana na mafhungo o tevhekanywaho kha Sheduḽu ya 4 ndi a, ndivho dzoṱhe, mulayo malugana na mafhungo o tevhekanywaho kha Sheduḽu ya 4.
4. Musi hu tshi shumiswa maanḓalanga a mulayo, Phalamennde i vhofhiwa nga Ndayotewa fhedzi, nahone i fanela u shuma zwi tshi ya nga yone Ndayotewa, nahone i kha mikano ya yone Ndayotewa fhedzi.

45. Milayo na ndaela zwo ṱanganelanaho na komiti dzo ṱanganelanaho
1. Buthano ḽa Lushaka na Khoro ya Lushaka ya Mavundu zwi fanela u thoma komiti ya milayo zwo ṱanganelanaho u itela u vhumba milayo na ndaela malugana na mafhungo o ṱanganelanaho a Buthano ḽa Lushaka na Khoro, zwi tshi katela milayo na ndaela zwa—
a. u ta maitele a u tshimbidza kuitele kwa vhusimamilayo, hu tshi katelwa u vhea tshifhinga tsha u fhedza tshipiḓa tshiṅwe na tshiṅwe tsha maitele;
b. u thoma komiti yo ṱanganelaho yo vhumbwaho nga vhaimeli vha bvaho kha Buthano na Khoro uri vha lavhelese na u vhiga malugana na Mulayotibe wo lavhelelwaho kha khethekanyo dza 74 na 75 dzine dzo ambiwa kha komiti;
c. u thoma komiti yo ṱanganelaho ya u lavhelesa Ndayotewa nga ṅwaha; na
d. u laula mushumo wa—
i. komiti yo ṱanganelaho;
ii. Komiti ya Vhulamukanyi;
iii. komiti ya u lavhelesa ndayotewa; na
iv. komiti iṅwe na iṅwe yo ṱanganelanaho yo thomiwaho zwi tshi ya nga pharagirafu ya (b).
2. Miraḓo ya khabinete, miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka na vhurumelwa kha Khoro ya Lushaka ya Mavundu vha na vhuṱalu na nyiledzo zwi fanaho phanḓa ha komiti yo ṱanganelaho ya Buthano na Khoro sa zwine dza vha nazwo phanḓa ha Buthano na Khoro.

Buthano ḽa Lushaka

46. Kuvhumbelwe na khetho
1. Buthano ḽa Lushaka ḽo vhumbiwa nga Miraḓo i re vhukati ha 350 na 400 ya vhafumakadzi na vhanna vho khethwaho sa miraḓo zwi tshi ya nga sisiṱeme ya vhakhethi—
a. yo randelwaho nga mulayo wa lushaka;
b. yo thewaho kha mutevhe muthihi wa vhakhethi wa lushaka;
u tendela miṅwaha ya fhasisa ya u voutha ya 18; na
c. ine ya bveledza nga u angaredza, vhuimeli ho linganaho.
2. Mulayo wa Phalamennde u fanela u ṋetshedza nḓila ya u ta tshivhalo tsha miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (1) yo khwiniswa nga khethekanyo ya . 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya vhufumi ya Ndayotewa wa 2005 na nga khethekanyo ya. 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya vhufumiṱhanu ya Ndayotewa wa 2008.]

47. Vhuraḓo
1. Mudzulapo muṅwe na muṅwe ane a vha na thendelo ya u khethela Buthano ḽa Lushaka o tea u vha muraḓo wa Buthano nga nnḓa ha—
a. muthu muṅwe na muṅwe o tholiwaho kana ane a khou shumela muvhuso na u hola malugana na u tholiwa honoho kana tshumelo kha muvhuso, hu sa katelwi—
i. Phresidennde, Muthusa-Phresidennde, Dziminisṱa na Vhathusa-Dziminisṱa; khathihi na
ii. vhafaraofisi vhane mishumo yavho ya yelana na mishumo ya muraḓo wa Buthano ḽa Lushaka, nahone iyo mishumo i tshi nga vha yo sumbedzwa nga mulayo wa lushaka uri i a yelana na iyo mishumo;
b. vharumiwa vha tshoṱhe kha Khoro ya Lushaka ya Mavundu kana miraḓo ya vhusimamilayo ha vundu kana Khoro ya Masipala;
c. vhathu vha re na zwikolodo zwihulwane zwine vha kundelwa u zwi badela;
d. muthu muṅwe na muṅwe o ḓivhadzwaho kana u khwaṱhisedzwa nga khothe ya Riphabuḽiki uri muhumbulo wawe a u shumi zwavhuḓi, kana
e. muthu muṅwe na muṅwe ane, nga murahu ha musi heyi khethekanyo yo no thoma u shuma, a vha o wanala e na mulandu a gwevhiwa miṅwedzi ya 12 a songo tendelwa u badela ndaṱiso, nga ngomu kha Riphabuḽiki, kana nnḓa ha Riphabuḽiki arali nyito yo ḓisaho vhukhakhi yo vha i tshi ḓo dzhiiwa sa vhukhakhi nga ngomu kha Riphabuḽiki, fhedzi a hu na muthu ane a ḓo dzhiiwa uri o gwevhiwa u swikela khaṱhululo kha u wanwa mulandu kana u gwevhiwa yo no fhedziwa nga hayo, kana u swika musi tshifhinga tsha khaṱhululo tsho no fhela. U sa tendelwa nga fhasi ha ino pharagirafu zwi fhela nga murahu ha musi muthu o no fhedza miṅwaha miṱanu nga murahu ha musi a tshi fhedza tshigwevho tshawe.
2. Muthu a songo teaho u vha muraḓo wa Buthano ḽa Lushaka u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (1) (a) kana (b) a nga vha nkhetheni wa Buthano hu tshi tevhedzwa mikano ifhio kana ifhio kana ṱhoḓea dza mulayo wa lushaka.
3. Muthu a nga fhelelwa nga u vha muraḓo wa Buthano ḽa Lushaka arali uyo muthu—
a. a tshi swika hune a vha a songo tsha tea; kana
b. a sa vhe hone Buthanoni musi a songo wana thendelo kha nyimele dzine milayo na ndaela dza Buthano zwa amba nga ha u fhelelwa nga u vha muraḓo; kana
c. a imiswa u vha muraḓo wa dzangano ḽo taho muthu onoyo kha Buthano.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (3) yo imelwa nga khethekanyo ya . 2 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumi ya Ndayotewa wa 2003 na nga khethekanyo ya . 2 ya Mulayo wa Khwiniso ya vhufumiṱhanu ya Ndayotewa wa 2008.]

4. Zwikhala kha Buthano ḽa Lushaka zwi fanela u ḓadzwa hu tshi tevhedzwa mulayo wa lushaka.

48. Miano kana u khwaṱhisedza
Phanḓa ha musi Miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka i tshi thoma u shuma mishumo yayo kha Buthano, i tea u ana kana ya khwaṱhisedza u fulufhedzea kha Riphabuḽiki na u tevhela Ndayotewa, u ya nga ha Sheduḽu ya 2.

49. Tshifhinga tshine Buthano ḽa Lushaka ḽa ḓo tshi fhedza
1. Buthano ḽa Lushaka ḽi khethiwa lwa tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu.
2. Arali Buthano ḽa Lushaka ḽa fhaladzwa u ya nga khethekanyo ya 50 kana musi tshifhinga tshaḽo tsho fhela, Phresidennde, nga mulevho, u tea u dzudzanya khetho na u vhea ḓuvha ḽa u fariwa ha khetho, dzine dza tea u fariwa hu saathu u fhela maḓuvha a 90 u bva musi Buthano ḽo fhaladzwa, kana tshifhinga tshaḽo tsho fhela. Hu nga itwa nḓivhadzo ya u dzudzanya kana u vhea datumu dza khetho phanḓa kana nga murahu ha musi tshifhinga tsha Buthano ḽa Lushaka tshi tshi fhela.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (2) yo imelwa nga khethekanyo ya. 1 ya Mulayo wa Khwiniso wa Vhuṱanu ya Ndayotewa wa 1999.]

3. Arali mvelelo dza khetho dza Buthano ḽa Lushaka dza sa ḓivhadzwe nga tshifhinga tsho bulwaho u ya nga khethekanyo ya 190, kana arali khetho dzo imiswa nga khothe, Phresidennde, nga nḓivhadzo kana mulevho, u fanela u dzudzanya na u vhea datumu dza dziṅwe khetho, dzine dza fanela u farwa hu saathu u fhela maḓuvha a 90 u bva tshe tshifhinga tsha fhela kana u bva tshe khetho dza imiswa.
4. Buthano ḽa Lushaka ḽi tendelwa u shuma u bva nga ḓuvha ḽe ḽa fhaladzwa kana ḽe tshifhinga tshaḽo tsha fhela u swika kha ḓuvha ḽine ḽa tevhelwa nga ḽine ha thoma u iwa khethoni dza Buthano ḽi tevhelaho.

50. U fhaladzwa ha Buthano ḽa Lushaka phanḓa ha musi tshifhinga tshaḽo tsha u shuma tshi tshi fhela
1. Phresidennde u fanela u fhaladza Buthano ḽa Lushaka arali—
a. Buthano ḽo dzhia tsheo ya uri ḽi fhaladzwe zwi tshi khou tikedzwa nga vouthu dza vhunzhi ha miraḓo yaḽo; nahone
ho fhela miṅwaha miraru tshe Buthano ḽa khethwa.
b. Mufarela-Phresidennde a nga fhaladza Buthano ḽa Lushaka arali—
i. hu na tshikhala ofisini ya Phresidennde; na
ii. Buthano ḽi tshi khou kundelwa u khetha Phresidennde muswa hu saathu u fhela maḓuvha a 30 musi ho vha na tshikhala.

51. Zwifhinga zwa madzulo na zwa u awela
1. Nga murahu ha khetho, dzulo ḽa u thoma ḽa Buthano ḽa Lushaka ḽi tea u farwa nga tshifhinga na ḓuvha zwo tiwaho nga Phresidennde wa Khothe ya Ndayotewa, fhedzi hu saathu u fhela maḓuvha a 14 u bva nga ḓuvha ḽe mvelelo dza khetho dza ḓivhadzwa ngaḽo. Buthano ḽa Lushaka ḽi nga ta ḽone ḽine tshifhinga na madzulo aḽo maṅwe khathihi na zwifhinga zwaḽo zwa u awela.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (1) yo imelwa nga khethekanyo ya. 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa vhu 34 wa 2001.]

2. Phrresidennde a nga vhidza dzulo ḽa Buthano ḽa Lushaka ḽi songo ḓoweleaho tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe u itela u shuma mishumo ya tshihaḓu
3. Madzulo a Buthano ḽa Lushaka o tendelwa u vha huṅwe na huṅwe nga nnḓa ha Phalamenndeni zwi tshi khou itelwa tshitshavha, tsireledzo kana ndeludzo nahone arali zwo tendelwa kha milayo na ndaela dza Buthano.

52. Mulangadzulo na Muthusa-Mulangadzulo
1. Kha muṱangano kana dzulo ḽawo ḽa u thoma nga murahu ha musi ḽo khethiwa, kana musi zwi tshi ṱoḓea uri hu ḓadziwe tshikhala tshi si na muthu, Buthano ḽa Lushaka ḽi tea u khetha Mulangadzulo na Muthusa-Mulangadzulo u bva kha miraḓo yaḽo.
2. Phresidennde wa Khothe ya Ndayotewa u tea u ranga phanḓa khetho dza mulangadzulo, kana a rumela muṅwe Muhaṱuli uri a ite ngauralo. Mulangadzulo u ḓo ranga phanḓa khetho dza Muthusa-Mulangadzulo.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (2) yo imelwa nga khethekanyo ya. 2 ya Mulayo wa Khwiniso wa Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

3. Maitele o bulwaho kha Tshipiḓa tsha A tsha Sheduḽu 3 a shuma kha khetho dza Mulangadzulo na Muthusa- Mulangadzulo.
Buthano ḽa Lushaka ḽi nga bvisa Mulangadzulo kana Muthusa- Mulangadzulo kha ofisi nga ḽikumedzwa. Vhunzhi ha miraḓo ya Buthano I fanela u vha hone musi ḽikumedzwa ḽi tshi ṱanganedzwa.
4. Buthano ḽa Lushaka, u ya nga milayo na ndaela dzaḽo, ḽi nga nanga kha miṅwe miraḓo vhaṅwe vharangaphanḓa vha u tshimbidza vhane vha ḓo thusa Mulangadzulo na Muthusa- Mulangadzulo.

53. Tsheo
1. Nga nnḓa ha afho hune Ndayotewa ya nga vha yo sumbedza nga iṅwe nḓila—
a. vhunzhi ha Miraḓo ya Buthano i tea u vha i hone musi hu tshi vha na vouthu kha Mulayotibe kana u khwiniswa ha Mulayotibe;
b. tshivhalo tshi linganaho nthihi tshararu tsha miraḓo tshi tea u vha tshi hone musi hu tshi vha na vouthu kha mafhungo maṅwe na maṅwe kha Buthano; na
c. mafhungo oṱhe ane a vha kha Buthano ḽa Lushaka a tea u tshewa nga vhunzhi ha dzivouthu dzo itwaho.
2. Muraḓo wa Buthano ḽa Lushaka a no khou ranga phanḓa nga tshifhinga tsha u voutha ha nga tendelwi u voutha na vhaṅwe, fhedzi—
a. o fanela u voutha fhedzi arali hu na thai kha tshivhalo tsha dzivouthu dza masia oṱhe ane a khou voutha kha ḽiṅwe fhungo; nahone
b. a nga ita vouthu ya u tshea musi fhungo ḽi tshi tea u tshewa nga tshivhalo tshi si fhasi ha mbili tshararu tsha miraḓo ya Buthano.

54. Pfanelo dza miṅwe miraḓo na Vhathusa-minisṱa kha Buthano ḽa Lushaka
Phresidennde na muraḓo ufhio na ufhio wa Khabinethe kana Muthusa-Minisṱa ufhio kana ufhio ane a si vhe muraḓo wa Buthano ḽa Lushaka, u ya nga milayo na ndaela dza Buthano, a nga ḓi dzhenela na u amba kha Buthano ḽa Lushaka, fhedzi, a nga si vouthe.

[Khethekanyo ya. 54 yo imelwa nga khethekanyo ya. 3 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

55. Maanḓa a Buthano ḽa Lushaka
1. Musi ḽi tshi shumisa maanḓa aḽo a mulayosiṅwa, Buthano ḽa Lushaka ḽi nga—
a. dzhiela nṱha, phasisa, khwinisa na u hana mulayo ufhio na ufhio u re phanḓa ha Buthano; na
b. u thoma kana u lugisela mulayo, nga nnḓa ha Milayotibe ya zwa masheleni.
2. Buthano ḽa Lushaka ḽi ḓo tea na u ṋetshedza nḓila—
a. dza u vhona uri miraḓo yoṱhe ya khorotshitumbe ya muvhuso i re kha sia ḽa muvhuso ḽa lushaka i na vhuḓifhinduleli khaḽo; na
b. u khwaṱhisa vhusedzi kwaho ha—
i. u shumiswa ha maanḓalanga a khorotshitumbe ya lushaka, zwi tshi katela na u shumiswa ha milayo; na
ii. muraḓo ufhio na ufhio wa muvhuso.

56. Vhuṱanzi kana mafhungo a re phanḓa ha Buthano ḽa Lushaka
1. Buthano ḽa Lushaka kana iṅwe ya dzikomiti dzaḽo i nga—
a. vhidza muthu ufhio na ufhio u ḓa phanḓa haḽo u ṋea vhuṱanzi o thoma a ana kana a khwaṱhisedza na u bvisa maṅwalo;
b. ṱoḓa uri muthu ufhio na ufhio kana tshiimiswa a/ tshi ṋee muvhigo khaḽo;
c. kombetshedza, hu tshi tevhelwa mulayosiṅwa wa lushaka kana milayo na ndaela, muthu muṅwe na muṅwe kana tshiimiswa uri tshi tevhedze samanisi kana ṱhoḓea u ya nga phara ya (a) kana (b); na
d. u ṱanganedza phethishini, vhuimeleli kana mihumbulo yo ḓiswaho nga muthu muṅwe na muṅwe kana zwiimiswa zwi re na dzangalelo.

57. Nzudzanyo dza nga ngomu, maitele na matshimbidzele a Buthano ḽa Lushaka
1. Buthano ḽa Lushaka ḽi nga—
a. ta na u laula nzudzanyo dzaḽo dza nga ngomu, maitele na matshimbidzele; na
b. u ita milayo na ndaela malugana na mafhungo aḽo, hu tshi dzhielwa nṱha demokirasi ya vhuimeleli na u dzhenela, vhuḓifhinduleli, u vha khagala na u dzhenela ha muṅwe na muṅwe.
2. Milayo na ndaela dza Buthano ḽa Lushaka zwi tea u ita uri hu vhe na—
a. u thomiwa, kuvhumbelwe, maanḓa, mishumo, maitele na tshifhinga tshi no dzhiiwa nga komiti dzaḽo; na
b. u dzhenela matshimbidzele a Buthano ḽa Lushaka na komiti dzaḽo dza madzangano maṱuku oṱhe a poḽitiki o imelelwaho kha Buthano, nga nḓila i ananaho na demokirasi;
c. thuso ya tshelede na ndaulo kha ḽihoro ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa poḽitiki ḽo imelelwaho kha Buthano zwi tshi vhambedzwa na vhuimeleli haḽo u itela uri ḽihoro ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi ite mushumo waḽo kha Buthano zwavhuḓi; na
d. u dzhiela nṱha murangaphanḓa wa ḽihoro ḽihanedzi ḽihulwane kha Buthano sa Murangaphanḓa wa Ḽihoro

58. Vhuṱalu
1. Miraḓo ya Khabinethe, Vhathusa-Minisṱa na miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka—
a. i na mbofholowo ya u amba kha Buthano na kha komiti dzaḽo tenda ya tevhedza milayo na ndaela; na
b. miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka a i nga iswi khothe malugana na zwa vhukhakhi, u farwa, u valelwa dzhele kana u pfi i na vhuḓifhinduleli kha zwo tshinyadzwaho nga nṱhani ha—
i. zwiṅwe na zwiṅwe zwe ya zwi amba, u zwi bvisa kana u zwi ṋea Buthano kana iṅwe na iṅwe ya komiti dzaḽo; kana
ii. zwiṅwe na zwiṅwe zwo dzumbululwaho nga nṱhani ha zwe ya zwi amba, u zwi bvisa kana u zwi ṋekedza kha Buthano kana iṅwe ya komiti dzaḽo.
2. Vhuṅwe vhuṱalu na u tsireledzea ha Buthano ḽa Lushaka, miraḓo ya Khabinethe zwi nga vhewa nga mulayosiṅwa wa lushaka.
3. Miholo, magavhelo na mbuelo zwi fhiwaho miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka zwi badelwa zwi tshi bva kha Tshikwama tsha Mbuelo tsha Lushaka.

[Khethekanyo ya. 58 yo khwiniswa nga khethekanyo ya. 4 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

59. U kona u swikelela na u dzhenelela kha Buthano ḽa Lushaka nga nnyi na nnyi
1. Buthano ḽa Lushaka ḽi tea—
a. u ṱuṱuwedza u dzhenelela ha nnyi na nnyi kha zwa vhusimamilayo na maṅwe maitele a zwa Buthano na komiti dzaḽo; na
b. u shuma mafhungo aḽo hu si na tshidzumbe, na u farela madzulo aḽo na a dzikomiti, zwi tshi itea khagala, fhedzi hu nga kha ḓi dzhiiwa vhukando ho teaho—
i. u langula u swikelela ha nnyi na nnyi, zwi tshi katela na u swikelela ha vhoramafhungo, kha Buthano na komiti dzaḽo; na
ii. u ita uri muthu ufhio na ufhio a setshiwe, u hanelwa u dzhena kana u bviswa, arali zwo tea.
2. Buthano ḽa Lushaka ḽi nga si sie vhathu nnḓa, zwi tshi katela vhoramafhungo, kha u vha hone kha dzulo nga nnḓani ha musi zwi tshi pfesesea na u kona u tikedza u ita zwenezwo kha tshitshavha kha demokirasi i re khagala.

Khoro ya Mavundu ya Lushaka

60. Kuvhumbelwe kwa Khoro ya Lushaka
1. Khoro ya Mavundu ya Lushaka yo vhumbwa nga vhurumiwa vhuthihi vhune ha bva kha Vundu ḽiṅwe na ḽiṅwe vhu re na vharumiwa vha fumi.
2 Vharumiwa vha fumi ndi—
a. vharumiwa vha tshipentshela vha—
i. Mulangavundu wa Vundu kana, arali Mulangavundu a siho, muraḓo muṅwe na muṅwe wa vhusimamulayo ha vundu o rumiwaho nga Mulangavundu nga u angaredza kana lwa mushumo wo tiwaho phanḓa ha Khoro ya Mavundu ya Lushaka; na
ii. vhaṅwe vharumiwa vhararu vho khetheaho; na
b. vharumiwa vha rathi vha tshoṱhe vho nangwaho hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 61(2).
3. Mulangavundu wa vunḓu, kana arali Mulangavundu a siho, muraḓo wa vhurumiwa o khethwaho nga Mulangavundu u ranga phanḓa vhurumiwa.

61. U kovhiwa ha Vharumiwa
1. Mahoro a re na vhaimeleli kha vhusimamilayo ha vundu a tea u vha na vharumiwa kha vhurumiwa ha vundu hu tshi tevhelwa nḓila yo bulwaho kha tshipiḓa tsha B tsha Sheduḽu ya 3.
2. a. Hu saathu u fhela maḓuvha a 30 ho ḓivhadzwa mvelelo dza khetho dza vhusimamilayo ha vundu, vhusimamilayo vhu tea u—
i. ta u ya nga mulayo wa lushaka uri naa kha mahoro nga ḽithihi, ndi vharumiwa vhangana vhane vha ḓo vha vha tshipentshela na uri ndi vhangana vhane vha ḓo vha vha tshoṱhe; na
ii. u nanga vharumiwa vha tshoṱhe u ya nga u tiwa ha mahoro.
b. …….

[Pharagirafu ya (b) yo bviswa nga khethekanyo ya. 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumiiṋa ya Ndayotewa wa 2008.]

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (2) yo imelwa nga khethekanyo ya . 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuṱahe ya Ndayotewa wa 2002 na nga khethekanyo ya. 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya vhufumiiṋa ya Ndayotewa wa 2008.]

3. Mulayo wa lushaka wo lavhelelwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (2)(a) u tea u vhona uri hu vhe na u dzhenelela ha mahoro maṱuku kha vhurumelwa ha tshoṱhe na ha tshipentshela nga nḓila i ananaho na demokirasi.
4. Vhusimamilayo hu na thendelano na Mulangavunḓu na vharangaphanḓa vha mahoro vhane vha vha na pfanelo dza u vha na vharumiwa ha tshipentshela kha vhurumelwa ha vundu, vhu fanela u nanga vharumiwa vha tshipentshela, sa zwi ṱoḓeaho tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe, u bva kha miraḓo ya vhusimamilayo.

62. Vharumiwa vha tshoṱhe
1. Muthu o tiwaho sa murumiwa wa tshoṱhe u fanela u vha o tea u vha muraḓo wa vhusimamilayo ha vundu.
2. Arali muraḓo wa vhusimamilayo ha vundu a vhewa sa murumiwa wa tshoṱhe, uyo muthu u ḓo ima u vha muraḓo wa vhusimamilayo.
3. Vharumiwa vha tshoṱhe vha vhewa Iwa tshifhinga tshine tsha ḓo fhela—
a nga u ṱavhanya phanḓa ha dzulo ḽa u tou thoma ḽa vhusimamilayo ha vundu nga murahu ha khetho dzi tevhelaho; kana
b. ……

[Pharagirafu ya (b) yo bviswa nga khethekanyo ya. 2 ya Mulayo wa Khwiniso ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumiiṋa ya Ndayotewa wa 2008.]

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (3) yo imelwa nga khethekanyo ya. 2 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuṱahe ya Ndayotewa wa 2002 na nga khethekanyo ya. 2 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumiiṋa ya Ndayotewa wa 2008.]

4. Muthu u ima u vha murumiwa wa tshoṱhe arali uyo muthu—
a. a tshi ima u vha muraḓo wo teaho wa vhusimamilayo ha vundu nga zwiitisi zwine zwi sa tshimbilelani na u vhewa hawe sa murumiwa wa tshoṱhe;
b. a tshi vha muraḓo wa Khabinethe;
c. a si tshe na fulufhelo kha vhusimamilayo ha vundu nahone o bviswa nga ḽihoro ḽe ḽa mu rumela;
d. a tshi ima u vha muraḓo wa ḽihoro ḽe ḽa mu nanga nahone o bviswa nga ḽihoro ḽe ḽa mu rumela; kana
e. a tshi kundelwa u vha hone kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka a si na thendelo kha nyimele dzine milayo na ndaela dza Khoro dza ri muthu u tea u sa tsha vha muraḓo wa ofisi sa murumiwa wa tshoṱhe.
5. zwikhala zwa vhurumiwa ha tshoṱhe zwi fanela u valwa hu tshi tevhedzwa mulayo wa lushaka.
6. Phanḓa ha musi vharumiwa vha tshoṱhe vha tshi shuma mishumo yavho kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka, vha fanela u ana kana u khwaṱhisedza u fulufhedzea kha Riphabuḽiki na u tevhedza Ndayotewa, u ya nga Sheduḽu ya 2.

63. Madzulo a Khoro ya Lushaka
1. Khoro ya Mavundu ya Lushaka i nga ta zwifhinga zwa madzulo ayo na u awela hayo.
2. Phresidennde a nga vhidza Khoro ya Mavundu ya Lushaka tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe dzuloni ḽi songo ḓoweleaho u itela u shuma mafhungo a tshipentshela.
3. Madzulo a Khoro ya Mavundu ya Lushaka a tendelwa huṅwe fhethu nga nnḓa Phalamenndeni fhedzi hu tshi dzhielwa nṱha dzangalelo ḽa vhathu, tsireledzo, u swikelelea, kana arali zwo bulwa kha milayo na ndaulo ya Khoro.

64. Mudzulatshidulo na Muthusa-Mudzulatshidulo
1. Kha vharumiwa vhayo, Khoro ya Mavundu ya Lushaka i fanela u khetha Mudzulatshidulo na Vhathusa-Mudzulatshidulo vhavhili.
2. Mudzulatshidulo na Muthusa-Mudzulatshidulo muthihi vha khethiwa kha vhaṅwe vharumiwa vha tshoṱhe vhane vha ḓo shuma miṅwaha miṱanu, nga nnḓani ha musi tshifhinga tshavho tsha u vha vharumiwa tsho ṱavhanya u fhela.
3. Muṅwe Muthusa-Mudzulatshidulo u khethelwa u shuma tshifhinga ṅwaha muthihi, nahone u tea u tevhelwa nga murumiwa a bvaho kha vundu ḽiṅwe, u itela uri vundu ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi sale ḽo imelelwa.
4. Phresidennde wa Khothe ya Ndayotewa u tea u ranga phanḓa khethoni dza Mudzulatshidulo kana a nga ruma muhaṱuli muṅwe uri a ite ngauralo. Mudzulatshidulo u ranga phanḓa khethoni dza Vhathusa-Mudzulatshidulo.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (4) yo imelwa nga khethekanyo ya. 5 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

5. Maitele o bulwaho kha Tshipiḓa tsha A tsha Sheduḽu ya 3 a shuma kha khetho dza Mudzulatshidulo na Vhathusa-Mudzulatshidulo.
6. Khoro ya Mavundu ya Lushaka i nga bvisa Mudzulatshidulo na Muthusa-Mudzulatshidulo ofisini yawe.
7. U ya nga milayo yayo na ndaela, Khoro ya Mavundu ya Lushaka i nga nanga vhaofisiri vha u tshimbidza kana u ranga phanḓa vha tshi bva kha vharumiwa uri vha thuse Mudzulatshidulo na Vhathusa-Mudzulatshidulo.

65. Dzitsheo
1. Nga nnḓa ha hune Ndayotewa ya bula nga iṅwe nḓila—
a. vundu ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi na vouthu nthihi ine ya vouthwa hu tshi itelwa vundu nga ṱhoho ya vhurumiwa hayo; na
b. mafhungo oṱhe a re phanḓa ha Khoro ya Mavundu ya Lushaka a tendelanwaho nao musi mavundu a si fhasi ha maṱanu a tshi vouthela u ṱanganedza mafhungo ayo.
2. Mulayo wa Phalamennde, wo phasiswaho hu tshi tevhelwa maitele o thomiwaho nga khethekanyo ṱhukhu ya (1) kana (2) dza khethekanyo ya 76, u tea u ita uri hu vhe na maitele a fanaho ane ngao mavundu a ṋea vhurumiwa hao maanḓalanga a u a vouthela.

66. U dzhenela nga miraḓo ya khorotshitumbe ya lushaka
1. Miraḓo ya Khabinethe, na Vhathusa Dziminisṱa vha nga dzhenela na u amba kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka fhedzi vha nga si vouthe
2. Khoro ya Mavundu ya Lushaka i nga ṱoḓa muraḓo wa Khabinethe, Muthusa-Minisṱa, kana muofisiri a re kha Khorotshitumbe ya Lushaka kana khorotshitumbe ya vundu uri a dzhenele muṱangano wa Khoro kana komiti ya Khoro.

67. U dzhenela nga vhaimeli vha muvhuso wapo
Vhaimeli vha tshifhinganyana vha sa fhiri fumi vho rumelwaho nga muvhuso wapo wo dzudzanyeaho hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 163 u imela zwigwada zwo fhambanaho zwa mimasipala, vha nga dzhenela arali zwo tea, kha maitele a zwa Khoro ya Mavundu ya Lushaka, fhedzi a vha nga vouthi.

68. Maanḓa a Khoro ya Lushaka
1. Musi i tshi shumisa maanḓa ayo a vhusimamilayo, Khoro ya Mavundu ya Lushaka i nga—
a. lavhelesa, phasisa, khwinisa, dzinginya khwiniso kha, kana u hana mulayo muṅwe na muṅwe u re phanḓa ha Khoro hu tshi tevhedzwa Ndima ino; na u
b. thoma kana u lugisela mulayo u welaho fhasi ha sia ḽa mishumo yo bulwaho kha Sheduḽu ya 4 kana mulayo muṅwe wo bulwaho kha khethekanyo ya 76 (3), fhedzi u nga si thome kana u lugisela Milayotibe ya tshelede.

69. Vhuṱanzi kana mafhungo a re phanḓa ha Khoro ya Lushaka
1. Khoro ya Mavundu ya Lushaka kana komiti iṅwe na iṅwe yayo i nga—
a. vhidza muthu muṅwe na muṅwe u ḓa phanḓa hayo u ṋea vhuṱanzi o thoma a ana kana a khwaṱhisedza na u bvisa maṅwalo;
b. ṱoḓa uri muthu muṅwe na muṅwe kana tshiimiswa a (tshi) ṋee muvhigo khayo;
c. kombetshedza, hu tshi tevhelwa mulayo wa lushaka kana milayo na ndaela, muthu muṅwe na muṅwe kana tshiimiswa uri tshi tevhedze samanisi kana ṱhoḓea hu tshi tevhedzwa phara ya (a) kana (b); na
d. u ṱanganedza phethishini, vhuimeleli kana mihumbulo yo ḓiswaho nga vhathu vhaṅwe na vhaṅwe vha re na dzangalelo kana zwiimiswa zwi re na dzangalelo.

70. Nzudzanyo dza nga ngomu, maitele na matshimbidzele a Khoro ya Lushaka
1. Khoro ya Mavundu ya Lushaka i nga—
a. ta na u laula nzudzanyo dza nga ngomu, maitele na matshimbidzele; na
b. u ita milayo na ndaela malugana na mafhungo adzo, hu tshi dzhielwa nṱha demokirasi ya vhuimeleli na u dzhenela, vhuḓifhinduleli, u vha khagala na u dzhenela ha nnyi na nnyi.
2. Milayo na ndaela dza Khoro ya Mavundu ya Lushaka zwi tea u ita uri hu vhe na—
a. u thomiwa, kuvhumbelwe, maanḓa, mishumo, matshimbidzele na tshifhinga tshi no dzhiiwa nga komiti dzayo; na
b. u dzhenelela ha mavundu oṱhe kha maitele ayo nga nḓila ine zwa tshimbilelana na demokirasi.; na
c. u dzhenelela kha maitele a Khoro na komiti dzayo dza mahoro maṱuku o imelwaho kha Khoro nga nḓila ine zwa anana na demokirasi, tshifhinga tshoṱhe musi mafhungo a tshi tea u tshewa hu tshi tevhelwa khethekanyo ya 75.

71. Vhuṱalu
1. Vhurumiwa kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka, na vhathu vho bulwaho kha khethekanyo ya 66 na 67—
a. vha na mbofholowo ya u amba na u hanedzana kha Khoro na kha komiti yayo, hu tshi tevhedzwa milayo na ndaela dzayo; na uri
b. vha nga si iswe khothe malugana na zwa vhukhakhi, u fariwa, u valelwa dzhele kana u sa vha na vhuḓifhinduleli kha zwo tshinyadzwaho nga nṱhani ha—
i. zwiṅwe na zwiṅwe zwe vha zwi amba, u zwi bvisa kana u zwi ṋea Khoro kana iṅwe na iṅwe ya komiti dzayo; kana
ii. zwiṅwe na zwiṅwe zwo dzumbuluwaho nga nṱhani ha zwe vha zwi amba, u zwi bvisa kana u zwi ṋea Khoro kana iṅwe ya dzikomiti.
2. Vhuṅwe vhuṱalu kana u tsireledzea ha Khoro ya Mavundu ya Lushaka, vhurumiwa ha Khoro na vhathu vho bulwaho kha khethekanyo ya 66 na 67, zwi nga vhewa kana u randelwa nga mulayo wa lushaka.
3. Miholo, magavhelo na mbuelo zwi fhiwaho miraḓo ya tshoṱhe ya Khoro ya Mavundu ya Lushaka zwi bva kha Tshikwama tsha Mbuelo tsha Lushaka.

72. U kona u swikelela na u dzhenelela kha khoro ya Lushaka nga nnyi na nnyi
1. Khoro ya Mavundu ya Lushaka i tea—
a. u tshimbidza u dzhenelela ha nnyi na nnyi kha zwa vhusimamilayo na maṅwe maitele a Khoro na komiti dzayo; na
b. u shuma mafhungo ayo hu si na tshidzumbe, na u farela madzulo ayo na a dzikomiti, zwi tshi itea zwi khagala, fhedzi, hu tea u dzhiiwa vhukando ho teaho—
i. u laula u dzhena kana tswikelelo ya vhathu, zwi tshi katela vha nyanḓadzamafhungo, kha Khoro na kha komiti; na
ii. u ṋea thendelo ya u setsha muthu muṅwe na muṅwe na, hune zwa vha zwo tea, u hanela u dzhena kha, kana u bvisa muthu muṅwe na muṅwe.
2. Khoro ya Mavundu ya Lushaka i nga si thivhele vhathu, hu tshi katelwa vha nyanḓadzamafhungo, uri vha nga vha hone kha dzulo ḽa komiti nga nnḓani ha musi zwo fanela na u pfesesea uri vha vhe hone kha tshitshavha tshi re khagala na u vha na demokirasi.

Maitele a Vhusimamilayo ha Lushaka

73. Milayotibe yoṱhe
1. Mulayotibe muṅwe na muṅwe u nga ḓivhadzwa kha Buthano ḽa Lushaka.
2, Ndi muraḓo wa Khabinethe kana Muthusa-Minisṱa, kana muraḓo kana komiti ya Buthano ḽa Lushaka fhedzi vhane vha nga ḓivhadza Mulayotibe kha Buthano, fhedzi muraḓo wa Khabinethe ane a vha na vhuḓifhinduleli ha zwa gwama ḽa lushaka, a nga ḓivhadza Milayotibe i tevhelaho kha Buthano:
a. Mulayotibe wa zwa masheleni; kana
b. Mulayotibe une wa tendela mulayo wo bulwaho kha khethekanyo ya 214.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (2) yo imelwa nga khethekanyo ya. 1 (a) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

3. Mulayotibe wo bulwaho kha khethekanyo ya 76(3), nga nnḓa ha Mulayotibe wo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (2) (a) kana (b) ya ino khethekanyo, u nga ḓivhadzwa kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (3) yo imelwa nga khethekanyo ya. 1 (b) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

4. Mulayotibe u nga ḓivhadzwa fhedzi kha Khoro nga muraḓo kana komiti ya Khoro ya Mavundu ya Lushaka.
5. Mulayotibe wo phasiswaho nga Buthano ḽa Lushaka u fanela u rumelwa kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka arali wo fanela u sedzuluswa nga Khoro. Mulayotibe wo phasiswaho nga Khoro u tea u rumelwa kha Buthano.

74. Milayotibe ine ya khwinisa Ndayotewa
1. Khethekanyo ya 1 na ino khethekanyo ṱhukhu zwi nga khwiniswa nga Mulayotibe wo phasiswaho nga—
a. Buthano ḽa Lushaka ḽi tshi tikedzwa nga vouthu dzi si fhasi ha phesenthe dza 75 dza miraḓo yaḽo; na
b. Khoro ya Mavundu ya Lushaka i tshi tikedzwa nga vouthu dza vundu dzi si fhasi ha rathi.
2. Ndima ya 2 i nga khwiniswa nga Mulayotibe wo phasiswaho nga—
a. Buthano ḽa Lushaka ḽi tshi tikedzwa nga vouthu dzi si fhasi ha mbili tshararu tsha Miraḓo yaḽo; na
b. Khoro ya Mavundu ya Lushaka i tshi tikedzwa nga vouthu dza vunḓu dzi si fhasi ha rathi.
3. Dziṅwe mbetshelo dza Ndayotewa dzi nga khwiniswa nga Mulayotibe wo phasiswaho nga—
a. Buthano ḽa Lushaka, ḽi tshi tikedzwa nga vouthu dzi si fhasi ha mbili tshararu tsha miraḓo yaḽo; na
b. nga Khoro ya Mavundu ya Lushaka, i tshi tikedzwa nga vouthu dza vundu dzi si fhasi ha rathi, arali khwiniso i—
i. tshi elana na mafhungo a kwamaho Khoro;
i. tshi shandukisa mikano ya vundu, maanḓa, mishumo kana zwiimiswa; kana
iii. tshi khwinisa mbetshelo dzine dza shumana na mafhungo a vundu.
4. Mulayotibe u khwinisaho Ndayotewa u nga si angaredze mbetshelo dziṅwe nga nnḓa ha dza khwiniso ya ndayotewa na maṅwe mafhungo a tshimbilelanaho na khwiniso.
5. Kha maḓuvha a si fhasi ha 30 musi Mulayotibe u khwinisaho Ndayotewa wo ḓivhadzwa u ya nga khethekanyo ya 73(2), muthu kana komiti i ṱoḓaho u ḓivhadza Mulayotibe i tea u—
a. anḓadza kha Gurannḓa ya Muvhuso ya lushaka, nahone zwi tshi elana na milayo na ndaela dza Buthano ḽa Lushaka, zwidodombedzwa izwo zwa khwiniso ine ya khou ṱoḓou itiwa uri vhathu vha ṋee mahumbulwa avho; na u
b. ṋekedza, zwi tshi elana na milayo na ndaela dza Buthano, zwidodombedzwa izwo kha vhusimamilayo ha vundu uri vhu ṋee mihumbulo yaho; na u
c. ṋekedza, zwi tshi elana na milayo na ndaela dza Khoro ya Mavundu ya Lushaka, zwidodombedzwa izwo kha Khoro uri hu vhe na nyambedzano ya nnyi na nnyi nga hazwo, arali khwiniso idzo dzo dzinginywaho dzi songo tea u phasiswa nga Khoro.
6. Musi Mulayotibe u khwinisaho Ndayotewa u tshi ḓivhadzwa, muthu kana komiti i ḓivhadzaho Mulayotibe i tea u ṋekedza mahumbulwa maṅwe na maṅwe o tou ṅwaliwaho a bvaho kha vhathu na kha vhusimamilayo ha vundu—
a. kha Mulangadzulo uri a vhewe ṱafulani kha Buthano ḽa Lushaka; na
b. malugana na khwiniso dzo ambiwaho nga hadzo kha khethekanyo ṱhukhu ya (1), (2) kana (3)(b), kha Mudzulatshidulo wa Khoro ya Mavundu ya Lushaka uri a ambiwe kha Khoro.
7. Mulayotibe u khwinisaho Ndayotewa u nga si itelwe vouthu kha Buthano ḽa Lushaka kha maḓuvha a 30 a—
a. u ḓivhadzwa hawo, arali Buthano hu musi ḽo dzula Ndayotewa i tshi ḓivhadzwa; kana
b. u ḓivhadzwa hawo kha Buthano, hu tshi itea musi Buthano ḽi kha tshifhinga tsha vhuawelo.
8. Arali Mulayotibe wo ambiwaho nga hawo kha khethekanyo ṱhukhu ya (3)(b), kana kha tshiṅwe tshipiḓa tsha Mulayotibe, u tshi kwama fhedzi ḽiṅwe vundu kana mavundu, Khoro ya Mavundu ya Lushaka i nga si phasise Mulayotibe kana tshipiḓa tshenetsho nga nnḓa ha musi zwo tendelwa nga vhusimamilayo kana vhusimamilayo ha vundu ḽeneḽo.
9. Mulayotibe u khwinisaho Ndayotewa we wa phasiswa nga Buthano ḽa Lushaka, nahone hune zwa konadzea, nga Khoro ya Mavundu ya Lushaka, u tea u fhiriselwa kha Phresidennde uri u wane thendelo.

75. Milayotibe zwayo i sa kwami mavundu
1. Musi Buthano ḽa Lushaka ḽi tshi phasisa Mulayotibe nga nnḓa ha Mulayotibe une maitele o bulwaho kha Khethekanyo ya 74 kana 76 a u kwama, Mulayotibe u fanela u fhiriselwa kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka wa shumaniwa nawo hu tshi tevhedzwa maitele a tevhelaho:
a. Khoro i fanela u—
i. phasisa Mulayotibe;
ii. phasisa Mulayotibe fhedzi ho sedzwa khwiniso yo dzinginywaho; kana
iii. landula Mulayotibe.
b. Arali Khoro ya Lushaka i tshi landula Mulayotibe i songo gaganya kana u dzinginya khwiniso, Mulayotibe u fanela u ṋetshedzwa Phresidennde u itela thendelo.
c. Arali Khoro ya landula Mulayotibe kana u u phasisa, fhedzi ho sedzwa khwiniso, Buthano ḽi nga sedzulusa Mulayotibe, ḽi tshi dzhiela nṱha khwiniso iṅwe na iṅwe yo dzinginywaho nga Khoro, nahone i nga—
i. phasisa Mulayotibe hafhu, u na kana u si na khwiniso; kana ya
ii. tshea u sa bvela phanḓa na Mulayotibe.
d. Mulayotibe wo phasiswaho nga Buthano hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (c) u fanela u ṋewa Phresidennde u itela thendelo.
2. Musi Khoro ya Mavundu ya Lushaka i tshi voutha kha mafhungo hu tshi tevhedzwa khethekanyo ino, khethekanyo ya 65 a i nga shumi; vhudzuloni hazwo—
a. murumiwa muṅwe na muṅwe kha vhurumiwa ha vundu u na vouthu nthihi;
b. mbili tshararu tsha vhurumiwa tshi fanela u vha hone phanḓa ha musi vouthu i tshi nga dzhiiwa kha mafhungo ayo; na
c. mafhungo ayo a tshi ḓo tshewa nga vhunzhi ha vouthu dzo dzhiiwaho, fhedzi arali hu na thai kha masia oṱhe a mafhungo, murumiwa a re murangaphanḓa u tea u ita vouthu ya tsheo.

76. Milayotibe zwayo i kwamaho mavundu
1. Musi Buthano ḽa Lushaka ḽi tshi phasisa Mulayotibe wo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (3), (4) kana (5), Mulayotibe u tea u fhiriselwa kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka nahone wa shumaniwa nawo hu tshi tevhedzwa maitele a tevhelaho:
a. Khoro i fanela u—
i. phasisa Mulayotibe;
ii. phasisa Mulayotibe wo khwiniswaho; kana ya
iii. landula Mulayotibe.
b. Arali Khoro i tshi nga phasisa Mulayotibe hu si na khwiniso, Mulayotibe u tea u ṋewa Phresidennde u itela thendelo.
c. Arali Khoro ya phasisa Mulayotibe wo khwiniswaho, Mulayotibe wo khwiniswaho u fanela u fhiriselwa kha Buthano, nahone arali Buthano ḽi tshi nga phasisa Mulayotibe wo khwiniswaho, Mulayotibe u fanela u ṋewa Phresidennde u itela thendelo.
d. Arali Khoro ya landula Mulayotibe kana arali Buthano ḽa hana u phasisa Mulayotibe wo khwiniswaho wo fhiriselwaho khaḽo hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (c), ya Mulayotibe, hune zwa konadzea, hafhu Mulayotibe wo khwiniswaho, u fanela u fhiriselwa kha komiti ya Vhukonanyi ine ya nga tenda kha—
i. Mulayotibe sa zwe wa phasiswa zwone nga Buthano;
ii. Mulayotibe wo khwiniswaho sa zwe wa phasiswa zwone nga Khoro; kana
ii. iṅwe ṱhaluso ya Mulayotibe.
e. Arali Komiti ya Vhukonanyi i tshi kundelwa u tenda hu saathu fhela maḓuvha a 30 a musi Mulayotibe wo fhiriselwa khayo, Mulayotibe u ḓo fhela nga woṱhe nga nnḓani ha musi Buthano ḽi tshi nga phasisa uyo Mulayotibe hafhu, fhedzi wo tikedzwa nga vouthu dzi si fhasi ha mbilitshararu tsha miraḓo yaḽo.
f. Arali Komiti ya Vhukonanyi ya tendelana na Mulayotibe sa zwe wa phasiswa zwone nga Buthano, Mulayotibe u fanela u fhiriselwa kha Khoro, nahone arali Khoro ya phasisa Mulayotibe, Mulayotibe u fanela u ṋewa Phresidennde u itela thendelo.
g. Arali Komiti ya Vhukonanyi i tshi nga tendelana kha Mulayotibe wo khwiniswaho sa zwe wa phasiswa zwone nga Khoro, Mulayotibe u fanela u fhiriselwa kha Buthano, nahone arali wo phasiswa nga Buthano, u fanela u ṋewa Phresidennde u itela thendelo.
h. Arali Komiti ya Vhukonanyi ya tendelana kha ṱhaluso iṅwe ya Mulayotibe, ṱhaluso yeneyo ya Mulayotibe i fanela u fhiriselwa kha Buthano na kha Khoro, nahone arali yo phasiswa nga Buthano na nga Khoro, yo fanela u ṋetshedzwa Phresidennde u itela thendelo
i. Arali Mulayotibe wo fhiriselwaho kha Khoro hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (f) kana ya (h) u songo phasiswa nga Khoro, Mulayotibe uyu u a fhela nga woṱhe nga nnḓa ha musi Buthano ḽi tshi nga phasisa Mulayotibe wo tikedzwaho nga vouthu dza mbili tshararu tsha miraḓo yaḽo.
j. Arali Mulayotibe wo fhiriselwaho kha Buthano hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (f) kana ya (h) u sa phasiswa nga Buthano, Mulayotibe uyu u a fhela nga woṱhe, fhedzi Mulayotibe sa zwe wa vha wo phasiswa nga Buthano u thomani, u nga dovha hafhu wa phasiswa nga Buthano, fhedzi u tshi khou tikedzwa nga vouthu dza mbili tshararu tsha Miraḓo yaḽo.
k. Mulayotibe wo phasiswaho nga Buthano hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (e) (i) kana ya ( j) u tea u ṋetshedzwa Phresidennde u itela thendelo.
2. Musi Khoro ya Mavundu ya Lushaka i tshi phasisa Mulayotibe wo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (3), Mulayotibe u tea u fhiriselwa kha Buthano ḽa Lushaka nahone wa shumaniwa nawo hu tshi tevhedzwa maitele a tevhelaho:
a. Buthano ḽi fanela u—
i. phasisa Mulayotibe;
ii. phasisa Mulayotibe wo khwiniswaho; kana ya
iii. landula Mulayotibe.
b. Mulayotibe wo phasiswaho nga Buthano u ya nga pharagirafu ya (a)(i) u tea u ṋewa Phresidennde u itela thendelo.
c. Arali Buthano ḽa phasisa Mulayotibe wo khwiniswaho, Mulayotibe wo khwiniswaho u fanela u fhiriselwa kha Khoro, nahone arali Khoro i tshi nga phasisa Mulayotibe wo khwiniswaho, Mulayotibe u fanela u ṋewa Phresidennde u itela thendelo.
d. Arali Buthano ḽa landula u phasisa Mulayotibe kana arali Khoro ya hana u phasisa Mulayotibe wo khwiniswaho wo fhiriselwaho khayo hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (c), Mulayotibe, arali zwi tshi konadzea, kana Mulayotibe wo khwiniswaho, u fanela u fhiriselwa kha Komiti ya Vhukonanyi ine ya nga tenda kha—
i. Mulayotibe sa zwe wa phasiswa zwone nga Khoro;
ii. Mulayotibe wo khwiniswaho sa zwe wa phasiswa zwone nga Buthano; kana
iii. iṅwe ṱhaluso ya Mulayotibe.
e. Arali Komiti ya Vhukonanyi, i tshi kundelwa u tenda hu saathu fhela maḓuvha a 30 a musi Mulayotibe wo fhiriselwa khayo, Mulayotibe u ḓo fhela nga woṱhe.
f. Arali Komiti ya Vhukonanyi ya tendelana na Mulayotibe sa zwe wa phasiswa nga Khoro, Mulayotibe u fanela u fhiriselwa kha Buthano, nahone arali Buthano ḽa phasisa uyo Mulayotibe, Mulayotibe u fanela u ṋewa Phresidennde u itela thendelo.
g. Arali Komiti ya Vhukonanyi i tshi nga tendelana kha Mulayotibe wo khwiniswaho sa zwe wa phasiswa zwone nga Buthano, Mulayotibe u ḓo fhiriselwa kha Khoro, nahone arali wo phasiswa nga Khoro, u fanela u ṋewa Phresidennde u itela thendelo.
h. Arali Komiti ya Vhukonanyi ya tendelana kha iṅwe ṱhaluso ya Mulayotibe, ṱhaluso yeneyo i fanela u fhiriselwa kha Buthano na kha Khoro, nahone arali wo phasiswa nga Khoro na nga Buthano, u fanela u ṋetshedzwa Phresidennde u itela thendelo.
i. Arali Mulayotibe wo fhiriselwaho kha Buthano hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (f) kana ya (h) u sa phasiswe nga Khoro, Mulayotibe uyu u a fhela nga woṱhe.
3. Mulayotibe u fanela u shumaniwa nawo hu tshi tevhedzwa maitele o bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) kana khethekanyo ṱhukhu ya (2) arali u tshi wela fhasi ha sia ḽa mushumo ḽo bulwaho kha Sheduḽu ya 4 kana u tshi ita uri hu vhe na mulayo wo lavhelelwaho kha iṅwe ya khethekanyo dzi tevhelaho:
a. Khethekanyo ya 65 (2);
b. khethekanyo ya 163;
c. khethekanyo ya 182;
d. khethekanyo ya 195 (3) na (4);
e. khethekanyo ya 196; na
f. khethekanyo ya 197.
4. Mulayotibe u fanela u shumaniwa nawo hu tshi tevhedzwa maitele o bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) arali u tshi ita uri hu vhe na mulayo—
a. wo lavhelelwaho kha khethekanyo ya 44(2) kana ya 220(3), kana
b. wo lavhelelwaho huṅwe fhethu kha Ndima ya 13 nahone zwi tshi kwama lutamo Iwa tshelede Iwa sia ḽa muvhuso wa vunḓu.

[Pharagirafu ya (b) yo imelwa nga khethekanyo ya . 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufuminthihi ya Ndayotewa wa 2003.]

5. Mulayotibe wo lavhelelwaho kha khethekanyo ya 42(6) u tea u shumaniwa nawo hu tshi tevhedzwa maitele o ṋewaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1), nga nnḓa ha uri—
a. musi Buthano ḽa Lushaka ḽi tshi vouthela Mulayotibe, mbetshelo dza khethekanyo ya 53(1) a dzi shumi, vhudzuloni hazwo, Mulayotibe u nga phasisiwa fhedzi arali vhunzhi ha miraḓo ya Buthano i tshi vouthela u phasiswa ha mulayo uyo, na
b. Musi Mulayotibe wo fhiriselwa kha Komiti ya Vhukonanyi, milayo i tevhelaho i a shuma—
i. Arali Buthano ḽa Lushaka ḽi tshi dzhiela nṱha Mulayotibe wo lavhelelwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) (g) kana (h), Mulayotibe hoyo u nga phasiswa fhedzi arali vhunzhi ha miraḓo ya Buthano i tshi vouthela u phasiswa ha Mulayotibe uyo.
i, Arali Buthano ḽa Lushaka ḽi tshi nga dzhiela nṱha kana u dovha hafhu u dzhiela nṱha Mulayotibe sa zwe wa lavhelelwa kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) (e), (i) kana ( j), Mulayotibe hoyo u nga phasiswa fhedzi arali mbili tshararu tsha miraḓo ya Buthano i tshi vouthela u phasiswa ha Mulayotibe uyo.
6. Khethekanyo ino a i shumi kha Milayotibe ya zwa masheleni.

77. Milayotibe ya zwa masheleni
1. Mulayotibe wa zwa masheleni ndi mulayotibe wa masheleni arali u tshi—
a. langa masheleni;
b. kombetshedza mithelo ya lushaka; mithelo miṅwe-vho kana muingathelo
c. iledza kana u fhungudza, kana u vhofholola kha, mithelo ya lushaka, mithelo miṅwe-vho kana muingathelo kana
u tendela u tshadzha thwii kha Tshikwama tsha Muthelo wa Mbuelo tsha Lushaka, nga nnḓa ha Mulayotibe wo sumbedzwaho kha khethekanyo ya 214 u tshi khou ṋea maanḓa a u tshadzha thwii.
2. Mulayotibe wa zwa masheleni u nga si ambe nga ha maṅwe mafhungo nga nnḓa ha—
a. mafhungo maṱuku ane a yelana na u sa langa u shumiswa zwavhuḓi ha tshelede;
b. u vhewa, u iledzwa kana u fhungudzwa ha mithelo ya lushaka, miṅwe mithelo vho, muingathelo; kana;
c. u vhofhololwa kha mithelo ya lushaka, miṅwe mithelo-vho, muingathelo; kana
d. u tendelwa ha tshadzhi thwii dza Tshikwama tsha Muthelo wa Mbuelo wa Lushaka.
3. Milayotibe yoṱhe ya zwa Masheleni i fanela u dzhielwa nṱha hu tshi tevhedzwa maitele o thomiwaho nga khethekanyo ya 75. Mulayo wa Phalamennde u tea u ṋea maitele a u khwinisa Milayotibe ya zwa Masheleni phanḓa ha Phalamennde.

[Khethekanyo ya. 77 yo imelwa nga khethekanyo ya. 2 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

78. Komiti ya Vhukonanyi
1. Komiti ya Vhukonanyi yo vhumbiwa nga—
a. miraḓo ya ṱahe ya Buthano ḽa Lushaka yo khethwaho nga Buthano hu tshi tevhedzwa maitele o tiwaho nga milayo na ndaela zwa Buthano nahone i tshi bveledza vhuimeleli ha mahoro nga nomboro kana tshivhalo tshi fanaho tsha vhuimeleli vhu re kha Buthano; na
b. murumiwa muthihi a bvaho kha vhurumiwa ha vundu ḽiṅwe na ḽiṅwe kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka, o nangiwaho nga vhurumiwa.
2. Komiti ya vhukonanyi yo tendelana na iṅwe ṱhaluso ya Mulayotibe kana u ita tsheo kha mafhungo, musi ṱhaluso iyo, kana tshipiḓa tshiṅwe tsha ayo mafhungo, tsho tikedzwa nga—
a. vhaimeleli vha re kha Buthano ḽa Lushaka vha tshivhalo tshi siho fhasi ha vhaṱanu; na
b. vhaimeleli vha re kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka vhane tshivhalo tshavho tshi si vhe fhasi ha vhaṱanu.

79. U ṋea thendelo kha milayotibe
1. Phresidennde u tea u ṋea thendelo na u saina Mulayotibe wo phasiswaho hu tshi tevhedzwa ino Ndima kana, arali Phresidennde a sa khou tou zwi pfesesa zwavhuḓi uri uyo Mulayotibe wo tea naa u ita ngauralo malugana na Ndayotewa, u ḓo u rumela murahu kha Buthano ḽa Lushaka uri u sedzuluswe hafhu.
2. Milayo yo ṱanganelanaho na ndaela zwi tea u ṋea maitele a u sedzuluswa hafhu ha Mulayotibe nga Buthano ḽa Lushaka na u dzhenelela ha Khoro ya Mavundu ya Lushaka kha maitele eneo.
3. Khoro ya Mavundu ya Lushaka i tea u dzhenela kha u sedzuluswa hafhu ha Mulayotibe we Phresidennde a u humisela murahu kha Buthano ḽa Lushaka—
a. arali u sa fushea ha Phresidennde malugana na u anana ha Mulayotibe na Ndayotewa zwi tshi yelana na maṅwe mafhungo a kwamaho Khoro; kana
b. khethekanyo ya 74(1), (2) kana (3)(b) kana 76 yo vha i tshi shuma kha u phasisa Mulayotibe.
4. Arali nga murahu ha u sedzuluswa hafhu, Mulayotibe wa wanala u tshi fusha ṱhoḓea dza Phresidennde, Phresidennde u fanela u tendela na u saina Mulayotibe, zwa sa ralo Phresidennde a nga—
a. tendela na u saina Mulayotibe; kana
b. u fhirisela kha Khothe ya Ndayotewa uri hu dzhiwe tsheo nga ha u anana hawo na Ndayotewa.
5. Arali Khothe ya Ndayotewa i tshi nga tshea uri Mulayotibe u a anana na Ndayotewa, Phresidennde u tea u ṋea thendelo kha Mulayotibe a u saina.

80. Khumbelo nga miraḓo ya buthano ḽa Lushaka kha khothe ya zwa Ndayotewa
1. Miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka i nga ita khumbelo kha Khothe ya zwa Ndayotewa uri hu itwe ndaela ya u ḓivhadza uri tshipiḓa tsha Mulayo wa Phalamennde kana Mulayo woṱhe a u anani na Ndayotewa.
2. Khumbelo—
a. i fanela u tikedzwa nga tshivhalo tshi linganaho thihi tshararu tsha miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka; na uri
b. i tea u itwa hu saathu u fhela maḓuvha a 30 u bva musi Phresidennde o no tendela na u saina Mulayo.
3. Khothe ya Ndayotewa i nga ṋea ndaela ya uri Mulayo kana tshipiḓa tsha Mulayo tshine tsha vha tshipiḓa tsha khumbelo u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (1) a tshi shumi u swikela Khothe i tshi tshea uri tshi shumiswe arali—
a. madzangalelo a vhulamukanyi a tshi ṱoḓa uri hu itwe zwenezwo; na
b. khumbelo i na khonadzeo khulwane ya u bvelela.
4. Arali khumbelo i songo konadzea, nahone hu songo vha na khonadzeo khulwane dza uri i bvelele, Khothe ya Ndayotewa i nga ṋea ndaela ya uri vhahumbeli vha badele mbadelo.

81. Nyanḓadzo ya milayo
Mulayotibe wo tendelwaho na u sainiwa nga Phresidennde, u vha Mulayo wa Phalamennde, u tea u anḓadzwa nga u ṱavhanya nahone u thome u shuma musi wo anḓadzwa kana nga ḓuvha ḽine ḽa ḓo tiwa hu tshi tevhedzwa Mulayo.

82. U vhulungwa ha milayo ya phalamennde nga nḓila yo tsireledzeaho
Khophi yo sainiwaho ya Mulayo wa Phalamennde i dzhiiwa sa vhuṱanzi ho fhelelaho ha mbetshelo dza Mulayo nahone nga murahu ha u anḓadzwa, i tea u vhulungwa nga nḓila yo tsireledzeaho nga Khothe ya Ndayotewa.