Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe/Ndima ya 5

83. Phresidennde
1. Phresidennde—
a. ndi Ṱhoho ya Muvhuso na ṱhoho ya Khorotshitumbe ya lushaka;
b. u tea u tevhela, u tsireledza na u ṱhonifha Ndayotewa sa wone mulayo muhulwane wa Riphabuḽiki; na
c. u ḓo ṱuṱuwedza vhuthihi ha lushaka na zwoṱhe zwine zwa bveledzisa Riphabuḽiki phanḓa.

84. Maanḓa na mishumo ya Phresidennde
1. Phresidennde u na maanḓa o hweswaho nga Ndayotewa na mulayo, hu tshi katelwa iyo ine ya ṱoḓea u ita mishumo ya Ṱhoho ya Muvhuso na ya ṱhoho ya khorotshitumbe ya lushaka.
2. Phresidennde u na vhuḓifhinduleli ha—
a. u ṋea thendelo na u saina Milayotibe;
b. u humisela Mulayotibe murahu kha Buthano ḽa Lushaka uri u sedzuluswe hafhu malugana na u anana hawo na Ndayotewa;
c. u fhirisela Mulayotibe kha Khothe ya Ndayotewa u itela tsheo yawo malugana na u anana ha Mulayotibe na Ndayotewa;
d. u vhidza muṱangano u songo ḓoweleaho wa Buthano ḽa Lushaka, Khoro ya Mavundu ya Lushaka, kana wa Phalamennde u itela u shumana na mafhungo o khetheaho kana a tshipentshela;
e. u ita mbetshelo dzine Ndayotewa kana mulayo zwa ṱoḓa uri zwi itwe nga Phresidennde, fhedzi a sa zwi iti sa ṱhoho ya Khorotshitumbe ya Lushaka;
f. u vhea kana u thola khomishini dza ṱhoḓisiso,
g. u vhidza referandamu dza lushaka hu tshi tevhedzwa Mulayo wa Phalamennde;
h. u ṱanganedza vhaimeleli vha zwa vhudipulomati na vhaimeleli vha Khontsula vha mashango a nnḓa;
i. u vhea vhaambasada, Vhaambasada vhahulwane, vhaimeleli vha zwa vhudipulomati na Khontsula;
j. u hangwela vho tshinyaho na u fhungudza ndaṱiso dziṅwe na dziṅwe, zwigwevho kana u dzhielwa zwo itiswa nga vhukhakhi, na
k. u ṋea vhathu zwiimo zwa khuliso.

[Zwine zwa tea u dzhielwa nṱha nga u angaredza: ṱhompho dza vhahulisei dzo dzheniswaho kha Gurannḓa ya Muvhuso 24155 ya ḽa 6 Nyendavhusiku, 2002 na Gurannḓa ya Muvhuso ya 25213 ya ḽa 25 Fulwana 2003.]

85. Maanḓalanga a khorotshitumbe ya Riphabuḽiki
1. Maanḓalanga a khorotshitumbe ya Riphabuḽiki o vhewa kha Phresidennde.
2. Phresidennde khathihi na miṅwe Miraḓo ya Khabinethe vha shumisa maanḓalanga a khorotshitumbe nga—
a. u shumisa mulayo wa lushaka, nga nnḓa ha musi Ndayotewa kana Mulayo wa Phalamennde u tshi bula zwiṅwe-vho;
b. u bveledza na u shumisa mbekanyamaitele ya lushaka;
c. u tshimbidza mishumo ya mihasho ya muvhuso na ndaulo;
d. u lugisela na u thoma mulayo; na
e. u shuma mishumo miṅwe na miṅwe ya khorotshitumbe yo ṋetshedzwaho kha Ndayotewa kana mulayo wa lushaka.

86. U khethiwa ha phresidennde
1. Kha muṱangano waḽo wa u thoma musi ḽi tshi khethiwa, na tshifhinga tshoṱhe musi zwi tshi ṱoḓea uri hu ḓadziwe tshikhala, Buthano ḽa Lushaka ḽi tea u khetha mufumakadzi kana munna u bva kha miraḓo yaḽo uri a vhe Phresidennde.
2. Phresidennde wa Khothe ya zwa Ndayotewa u tea u ranga phanḓa khetho dza Phresidennde, kana a rumela muṅwe Muhaṱuli uri a ite uyo mushumo. Maitele o bulwaho kha Tshipiḓa tsha A tsha Sheduḽu ya 3 a ḓo shuma kha u khethiwa ha Phresidennde.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (2) yo imelwa nga khethekanyo ya. 6 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

3. Khetho dza u ḓadza tshikhala ofisini ya Phresidennde dzi tea u farwa nga tshifhinga na ḓuvha ḽo tiwaho nga Phresidennde wa Khothe ya zwa Ndayotewa, fhedzi hu saathu u fhela maḓuvha a 30 u bva nga ḓuvha ḽe tshikhala itsho tsha ṱutshelwa.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (3) yo imelwa nga khethekanyo ya. 6 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

87. U thomiwa ha mushumo nga Phresidennde
Musi muthu o khethiwa sa Phresidennde, u ḓo guma u vha muraḓo wa Buthano ḽa Lushaka, nahone hu saathu u fhela maḓuvha maṱanu, u tea u thoma mushumo nga u ana kana u khwaṱhisedza u fulufhedzea kha Riphabuḽiki na u tevhedza Ndayotewa, u ya nga ha Sheduḽu ya 2.

88. Tshifhinga tsha Phresidennde tsha u shuma ofisini
1. Tshifhinga tsha Phresidennde tsha u shuma ofisini tshi thoma musi a tshi thoma u shuma, tsha fhela musi a tshi ṱutshela tshikhala kana musi muṅwe muthu o khethiwaho sa Phresidennde a tevhelaho a tshi thoma u shuma.
2. A hu na muthu ane a ḓo shuma sa Phresidennde zwifhinga zwi fhiraho zwivhili, fhedzi, musi muthu a tshi khethiwa uri a ḓadze tshikhala tshi si na muthu ofisini ya Phresidennde, tshifhinga tsha vhukati ha u khethiwa uho u ya kha khetho dzi tevhelaho a tshi dzhiiwi sa tshifhinga tsha ofisi.

89. U bviswa ha Phresidennde
1. Buthano ḽa Lushaka, nga ḽikumedzwa ḽa tshivhalo tshi linganaho kana u fhira mbili tshararu tsha miraḓo yaḽo, ḽi nga bvisa Phresidennde ofisini yawe nga nṱhani ha—
a. u thithiswa zwihulwane ha Ndayotewa kana mulayo;
b. u sa ḓifara zwavhuḓi ho kalulaho; kana
c. u sa kona u ita mishumo ya ofisi yawe.
2. Muthu muṅwe na muṅwe o bvisiwaho ofisini ya Phresidennde malugana na khethekanyo ṱhukhu ya (1) (a) kana (b) a nga si wane mbuelo iṅwe na iṅwe ya yeneyo ofisi, nahone a nga si shume kha poswo ya muvhuso.

90. Mufarela-Phresidennde
1. Musi Phresidennde a nnḓa ha Riphabuḽiki kana a sa koni u ita mishumo ya ofisi ya Phresidennde, kana musi ofisi ya Phresidennde i si na muthu, mufari wa ofisi u ya nga mutevhe u re afho fhasi u ḓo imela Phresidennde—
a. Muthusa-Phresidennde;
b. Minisṱa o nangiwaho nga Phresidennde.
c. Minisṱa o nangiwaho nga miṅwe miraḓo ya Khabinethe.
d. Mulangadzulo, u swikela Buthano ḽa Lushaka ḽi tshi nanga muṅwe wa miraḓo yaḽo.
2. Mufarela-Phresidennde u na vhuḓifhinduleli, maanḓa na mishumo ya Phresidennde.
3. Musi a saathu u dzhia vhuḓifhinduleli, maanḓa na mishumo ya Phresidennde, Mufarela-Phresidennde u tea u ana kana u khwaṱhisedza u fulufhedzea hawe kha Riphabuḽiki na u tevhedza Ndayotewa, u ya nga ha Sheduḽu ya 2.
4. Muthu ane musi a tshi khou shuma sa Mufarela-Phresidennde a vha o no ana kana u khwaṱhisedza u fhulufhedzea kha Riphabuḽiki ha ngo fanela u dovha a ana na u khwaṱhisedza musi a tshi khou dovha u shuma sa Mufarela-Muphresidennde lwa tshifhinga tshine tsha ḓo fhela musi muthu ane a khou khethiwa sa Phresidennde a tshi thoma u shuma.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (4) yo engedzwa nga khethekanyo ya. 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya u Thoma ya Ndayotewa wa 1997.]

91. Khabinethe
1. Khabinethe yo vhumbiwa nga Phresidennde, sa ṱhoho ya Khabinethe, Muthusa-Phresidennde na Dziminisṱa.
2. Phresidennde u thola Muthusa-Phresidennde na Dziminisṱa, u vha fha maanḓa na mishumo nahone a nga kha ḓi vha pandela.
3. Phresidennde u thola—
a. Muthusa-Phresidennde u bva kha miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka;
b. a nga nanga tshivhalo tshiṅwe na tshiṅwe tsha Dziminisṱa u bva kha miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka; nahone
c. a nga si kone u nanga Dziminisṱa dzi fhiraho mbili u bva nnḓa ha Buthano.
4. Phresidennde u fanela u thola muraḓo wa Khabinethe uri a vhe murangaphanḓa wa mishumo ya muvhuso kha Buthano ḽa Lushaka.
5. Muthusa-Phresidennde u fanela u thusa Phresidennde kha u ita mishumo ya muvhuso.

92. Vhuḓifhinduleli
1. Muthusa-Phresidennde na Dziminisṱa vha na vhuḓifhinduleli ha maanḓa na mishumo ya khorotshitumbe ye vha ṋewa nga Phresidennde.
2. Miraḓo ya Khabinethe yo ṱangana kana nga muthihi nga muthihi i na vhuḓifhinduleli kha Phalamennde ha u shumisa maanḓa na u ita mishumo yayo.
3. Miraḓo ya Khabinethe i tea—
a. u shuma i tshi tevhedza Ndayotewa; na
b. u ṋea Phalamennde mivhigo yo fhelelaho nahone ya misi malugana na mafhungo a re fhasi ha ndaulo yayo.

93. Vhathusa-Dziminisṱa
1. Phresidennde a nga—
a. thola tshivhalo tshiṅwe na tshiṅwe tsha Vhathusa-Dziminisṱa u bva kha miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka; na
b. si thole Vhathusa-Dziminisṱa vhane vha fhira vhavhili vhane vha sa bve kha Buthano, uri vha thuse miraḓo ya Khabinethe, nahone a nga kha ḓi vha pandela.
2. Vhathusa-Dziminisṱa vho tholiwaho hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (1) (b) vha na vhuḓifhinduleli kha Phalamennde ha u ita mishumo yavho na u shumisa maanḓa avho.

[Khethekanyo ya. 93 yo imelwa nga khethekanyo ya. 7 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

94. U bvela phanḓa ha khabinethe nga murahu ha khetho
Musi khetho dza Buthano ḽa Lushaka dzi tshi fariwa, Khabinethe, Muthusa-Phresidennde, Dziminisṱa na Vhathusa-Dziminisṱa vhaṅwe na vhaṅwe vha ḓo ita mushumo u swikela musi muthu o khethiwaho sa Phresidennde nga Buthano ḽi tevhelaho a tshi thoma u shuma ofisini yawe.

95. Muano kana khwaṱhisedzo
Phanḓa ha musi Dziminisṱa na Vhathusa-Dziminisṱa vha saathu u thoma u ita mishumo yavho, vha tea u ana kana u khwaṱhisedza u fulufhedzea kha Riphabuḽiki na u ḓo tevhedza Ndayotewa, u ya nga ha Sheduḽu ya 2.

96. Vhuḓifari ha miraḓo ya khabinethe na Vhathusa-Dziminisṱa
1. Miraḓo ya Khabinethe na Vhathusa-Dziminisṱa vha tea u shuma u ya nga ha maitele a Vhuḓifari o tiwaho nga mulayo wa lushaka.
2. Miraḓo ya Khabinethe na Vhathusa-Dziminisṱa a vho ngo tendelwa u—
a. ita miṅwe mishumo i badelaho;
b. shuma nga nḓila iṅwe na iṅwe ine ya si yelane na mushumo wa ofisini dzavho, khathihi na u ḓidzhenisa kha nyimele iṅwe na iṅwe ine ya nga vha dzhenisa khomboni ya phambano vhukati ha mishumo yavho ya tshiofisi na madzangalelo avho vhone vhaṋe; kana
c. u shumisa tshiimo tshavho kana mafhungo maṅwe na maṅwe e vha ṋewa kha u ḓipfumisa kana u vhuedza muṅwe muthu zwi si ho mulayoni.

97. U fhiriswa ha mishumo
1. Phresidennde, nga mulevho, a nga fhirisela kha muraḓo wa Khabinethe—
a. ndaulo ya mulayo muṅwe na muṅwe zwo ṋewaho muṅwe muraḓo; kana
b. maanḓa kana mushumo wo ṋewaho nga mulayo kha muṅwe muraḓo.

98. U ṋewa ha maanḓa na mishumo zwa tshifhinganyana
Phresidennde a nga ṋea maanḓa kana mushumo wa muṅwe muraḓo a siho ofisini yawe kana a sa koni u shumisa maanḓa eneo kana u ita mushumo wonoyo, kha muṅwe muraḓo wa Khabinethe.

99. U kumedzwa mishumo
1. Muraḓo wa Khabinethe a nga ṋea maanḓa maṅwe na maṅwe ane a tea u shumiswa kana mushumo muṅwe na muṅwe une wa tea u itwa hu tshi tevhedzwa Mulayo wa Phalamennde kha muraḓo wa Khorotshitumbe ya vundu kana khoro ya Masipala. Mushumo—
a. u tea u itwa hu tshi tevhedzwa thendelano vhukati ha muraḓo wa Khabinethe na wa Khorotshitumbe kana Khoro ya Masipala;
b. u tea u yelana na Mulayo wa Phalamennde une ngawo mishumo iyo ya tea u itwa na maanḓa a tea u shumiswa; na u
c. thoma u itwa musi ho ḓivhadzwa kana u itwa mulevho nga Phresidennde.

100. U lavheleswa ha ndaulo ya vundu nga muvhuso wa lushaka

[Ṱhoho yo khwiniswa nga khethekanyo ya. 2(a) ya Mulayo wa Khwiniso ya Ndayotewa ya Vhufuminthihi wa 2003.]

1. Musi vundu ḽi sa koni kana ḽi tshi kundelwa u ita mishumo yaḽo ya khorotshitumbe, hu tshi tevhedzwa mulayo kana Ndayotewa, Khorotshitumbe ya Lushaka i nga dzhenelela nga u dzhia vhukando ho teaho u vhona uri mishumo i shumiwe, zwi tshi katela—
a. u bvisa ndaela kha Khorotshitumbe ya Vundu i ṱalutshedzaho uri u kundelwa ho vha hu ngafhani malugana na u sa kona u ita mishumo iyo, na u bula vhukando vhufhio kana vhufhio vhu teaho u dzhiiwa uri hu kone u itwa mushumo; na
b. u thoma u vha na vhuḓifhinduleli kha zwi livhanaho na mushumo uyo kha iḽo vundu u swika hune zwa vha zwo tea—
i. u itela uri hu vhe na maimo a lushaka o teaho kana u swikelela maimo a fhasi a u ṋetshedza tshumelo;
ii. u itela uri hu vhe na vhuthihi ha zwa ikonomi;
iii. u itela uri hu vhe na tsireledzo ya lushaka; kana
iv. u thivhela iḽo vundu kha u dzhia ḽiga ḽi songo teaho ḽine ḽa nga vhaisa madzangalelo a ḽiṅwe vundu kana shango ḽoṱhe.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (1) yo imelwa nga khethekanyo ya. 2 (b) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufuminthihi ya Ndayotewa wa 2003.]

2. Arali khorotshitumbe ya lushaka ya dzhenelela kha vundu hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (1)(b)—
a. I tea u ṋetshedza nḓivhadzo yo tou ṅwaliwaho ya u dzhenelela kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka hu saathu fhela maḓuvha a 14 u bva musi u dzhenelela ho thoma;
b. u dzhenelela hu tea u fheliswa arali Khoro i sa ṱanganedzi u dzhenelela hu saathu fhela maḓuvha a 180 nga murahu ha u dzhenelela kana mafheloni a tshifhinga tsha tshenetsho ya vha i songo ṱanganedza u dzhenelela; na uri
c. Khoro i tea u sedzulusa u dzhenelela misi yoṱhe musi u dzhenelela hu tshi khou bvela phanḓa na u ita themendelo dzo teaho kha khorotshitumbe ya lushaka.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (2) yo imelwa nga khethekanyo ya. 2 (c) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufuminthihi ya Ndayotewa wa 2003.]

3. Mulayo wa lushaka u nga laula maitele o thomiwaho kha ino khethekanyo.

[Khethekanyo ya. 100 yo khwiniswa nga khethekanyo ya. 2 (a) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufuminthihi ya Ndayotewa wa 2003.]

101. Tsheo dza khorotshitumbe
1. Tsheo ya Phresidennde i tea u vha yo tou ṅwaliwa arali—
a. yo dzhiiwa hu tshi tevhedzwa mulayo; kana
b. i na mvelelo dza mulayo.
2. Tsheo yo tou ṅwalwaho ya Phresidennde i tea u sainiwa hafhu nga muṅwe muraḓo wa Khabinethe arali tsheo iyo i tshi kwama mushumo wo ṋewaho uyo muraḓo wa Khabinethe.
3. Milevho, milayo na zwiṅwe zwishumiswa zwi welaho fhasi ha mulayo zwi fanela u swikelelea nga vhathu.
4. Mulayo wa Lushaka u nga sumbedzisa nḓila ine, nahone u swika hune, zwishumiswa zwo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (3) zwa tea u—
a. ambiwa ngazwo Phalamenndeni; na u
b. ṱanganedzwa nga Phalamennde.

102. Madzinginywa a u sa vha na fhulufhelo
1. Arali Buthano ḽa Lushaka, nga vouthu ya vhunzhi ha miraḓo yaḽo i tshi ṋea ḽidzinginywa ḽa u sa vha na fulufhelo kha Khabinethe, zwi sa kateli Phresidennde, Phresidennde u tea u dzudzanyulula Khabinethe.
2. Arali Buthano ḽa Lushaka, nga vouthu ya vhunzhi ha miraḓo yalo, i tshi ṋea ḽidzinginywa ḽa u sa vha na fhulufhelo kha Phresidennde, Phresidennde na miṅwe miraḓo ya Khabinethe na Vhathusa-Dziminisṱa vhaṅwe na vhaṅwe vha tea u ḓirula mushumo.