Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe/Ndima ya 7

Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe (1996)
Ndima ya 7: Muvhuso Wapo

151. Vhuimo ha mimasipala
1. Muvhuso wapo u vhumbiwa nga mimasipala ine ya tea u thomiwa kha shango ḽoṱhe ḽa Riphabuḽiki.
2. Maanḓalanga a khorotshitumbe na vhusimamilayo ha masipala o hweswa Khoro ya Masipala
3. Masipala u na pfanelo ya u vhusa, nga u vhona hawo, mafhungo oṱhe a muvhuso wapo wa tshitshavha tshenetsho, hu tshi tevhelwa mulayo wa lushaka na wa vundu sa zwe wa ṋewa kha Ndayotewa.
4 Muvhuso wa lushaka kana wa vundu u nga si pfuke kana u ima phanḓa vhukoni kana pfanelo ya u shumisa maanḓa awo kana u ita mishumo yawo.

152. Ndivho dza muvhuso wapo
1. Ndivho dza muvhuso wapo ndi—
a. u bveledza muvhuso wa demokirasi u na vhuḓifhinduleli kha zwitshavha zwapo;
b. u vhona uri hu vhe na tshumelo kha zwitshavha nga nḓila i sa khauwiho;
c. u ṱuṱuwedza mveledziso siani ḽa zwa matshilisano na ikonomi;
d. u ṱuṱuwedza vhupo ho tsireledzeaho na mutakalo wavhuḓi;
e. u ṱuṱuwedza u dzhenelela ha zwitshavha na madzangano a zwitshavha kha mafhungo a muvhuso wapo.
2. Masipala u fanela u lwisa u swikelela ndivho dzo sumbedzwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) zwi tshi ya nga gwama na ndaulo zwine wa vha nazwo.

153. Mishumo ya mveledziso ya mimasipala
1. Masipala u fanela u—
a. dzudzanya na u langa ndaulo, mugaganyagwama na u dzudzanya dziṅwe mbekanyo u dzhiela nṱha ṱhoḓea dza tshitshavha khulwane na u ṱuṱuwedza mveledziso ya matshilisano na ikonomi zwa tshitshavha; na
b. shela mulenzhe kha mbekanyamushumo dza mveledziso dza lushaka na dza vundu.

154. Masipala kha muvhuso wa tshumisano
1. Muvhuso wa lushaka na wa vundu nga u shumisa mulayo na maṅwe maga u fanela u tikedza na u khwaṱhisedza vhukoni ha masipala kha u langa mafhungo awo, u shumisa maanḓa na u ita mishumo yawo.
2. Mulayo wa lushaka kana wa vundu wa mvetamveto une wa kwama vhuimo, zwiimiswa, maanḓa kana mishumo ya muvhuso wapo i fanela u anḓadziwa uri vhathu vha ṋee mihumbulo yavho u saathu u isiwa Phalamenndeni kana kha Vhusimamilayo ha Vundu nga nḓila ine ya tendela muvhuso wapo wo dzudzanywaho, masipala na vhaṅwe vhathu vha re na dzangalelo tshifhinga tsha uri vha ṋee vhupfiwa havho nga ha mvetamveto ya mulayosiṅwa.

155. U vhumbiwa ha mimasipala
1. Hu na zwigwada zwi tevhelaho zwa masipala—
a. Khethekanyo ya A: Masipala u re na maanḓa a u vhusa na vhusimamilayo kha vhupo hawo.
b. Khethekanyo ya B: Masipala une wa ṱanganela maanḓa a u vhusa na a vhusimamilayo kha vhupo hawo na wa khethekanyo ya C ya masipala kha vhupo vhune wa wela khaho.
c. Khethekanyo ya C: Masipala une wa vha na maanḓa a u vhusa na a vhusimamilayo kha vhupo vhune ha katela mimasipala i no fhira muthihi.
2. Mulayo wa lushaka u tea u ṱalutshedza tshaka dzo fhambanaho dza mimasipala vhane vha fanela u vhumbiwa kha khethekanyo iṅwe na iṅwe.
3. Mulayo wa lushaka u fanela u—
a. vhumba nḓila dzine dza fanela u shumiswa musi vhupo vhu tshi fanela u vha na khethekanyo nthihi ya masipala wa A kana musi hu tshi fanela u vha na mimasipala vha khethekanyo ya B na C;
b. vhumba nḓila na matshimbidzele a u vhea mikano nga maanḓalanga o ḓiimisaho; na musi
c. hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 229, u ita mbetshelo dzo teaho dza u kovhekanya maanḓa na mishumo vhukati ha mimasipala musi vhupo vhu na mimasipala vha khethekanyo ya B na ya C. U kovhekanya maanḓa na mishumo vhukati ha khethekanyo ya masipala ya B na khethekanyo ya masipala ya C zwi nga fhambana kha u kovhekanya maanḓa na mishumo vhukati ha iṅwe khethekanyo ya masipala ya B na ya masipala ya C.
4. Mulayo wa lushaka we wa sumbedzwa kha khethekanyo ṱhukhu ya (3) u fanela u dzhiela nzhele ṱhoḓea dza uri tshumelo dza masipala dzo tea u ṋetshedzwa nga nḓila i linganaho nahone i bvelaho phanḓa.
5. Mulayo wa vundu u fanela u wana tshaka dzo fhambanaho dza masipala dzine dza fanela u vhumbwa kha vundu.
6. Muvhuso muṅwe na muṅwe wa vundu u fanela u thoma mimasipala kha vundu ḽawo nga nḓila ine ya tshimbilelana na mulayo wa lushaka wo phasiswaho hu tshi tevhelwa khethekanyo ṱhukhu ya (2) na (3) na, nga vhusimamilayo kana maṅwe maga, u fanela u—
a. vhona uri hu vha na u lavhelesa na u tikedzwa ha muvhuso wapo kha vundu; na
b. u ṱuṱuwedza mveledziso ya vhukoni ha muvhuso wapo ha u konisa mimasipala u ita mishumo yayo na u langula mafhungo ayo.
(6A) ……

[Khethekanyo ṱhuku ya. (6A) yo dzheniswa nga khethekanyo ya. 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuraru ya Ndayotewa wa 1998 na u thuthwa nga khethekanyo ya 2 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumimbili ya Ndayotewa wa 2005.]

7. Muvhuso wa lushaka, hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 44, na muvhuso wa vundu u na maanḓalanga a vhusimamilayo na a khorotshitumbe u vhona uri hu vhe na u itwa ha mishumo nga mimasipala nga nḓila i fushaho u ya nga ha zwidodombedzwa zwi re kha Sheduḽu dza 4 na vhu 5, nga u langa u shumiswa ha maanḓalanga a mimasipala o sumbedzwaho kha khethekanyo ya 156(1).

156. Maanḓa na mishumo ya masipala
1. Masipala u na maanḓalanga a khorotshitumbe malugana na, nahone u na pfanelo ya u langa—
a. mafhungo a muvhuso wapo o dodombedzwaho kha Tshipiḓa tsha B tsha Sheduḽu ya 4 na Tshipiḓa tsha B tsha Sheduḽu ya 5; na
b. mafhungo maṅwe na maṅwe wo ṋetshedzwaho one nga mulayo wa lushaka kana wa vundu.
2. Masipala u nga ita na u shumisa milayo yapo kha uri hu vhe na ndangulo yavhuḓi ya mafhungo ane wa vha na pfanelo ya u a langa.
3. Hu tshi tevhelwa Khethekanyo ya 151(4), mulayo wapo une wa fhambana na mulayo wa lushaka na wa vundu a u shumi. Arali hu na u fhambana vhukati ha mulayo wapo na mulayo wa lushaka kana wa vundu une wa si khou shuma nga nṱhani ha phambano yo ambiwaho kha Khethekanyo ya 149, mulayo wapo u fanela u dzhiiwa u tshi shuma arali hu uri mulayo a u khou shuma.
4. Muvhuso wa lushaka na mivhuso ya vundu i tea u ṋea kana u rumela kha masipala nga u tendelana hu tshi tevhedzwa nyimele dziṅwe na dziṅwe, ndaulo ya mafhungo o dodombedzwaho kha Khethekanyo ya A ya Sheduḽu ya 4 na Khethekanyo ya A ya Sheduḽu ya 5, zwi yelanaho na muvhuso wapo, arali—
a. hayo mafhungo a tshi nga langulwa nga nḓila yavhuḓi henefho; na
b. masipala u na maanḓa a u a langula.
5. Masipala u na pfanelo ya u shumisa maanḓa maṅwe na maṅwe malugana na mafhungo ane a vha o tea kana o livhanaho na u ita mushumo wawo nga nḓila yavhuḓi.

157. Kuvhumbelwe na khetho dza khoro dza masipala
1. Khoro ya Masipala i vhumbiwa nga—
a. miraḓo yo khethiwaho hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (2) na ya 3, kana
b. arali zwo tendelwa nga mulayo wa lushaka—
i. miraḓo yo nangwaho nga dziṅwe Khoro dza Masipala i imela dzenedzo Khoro, kana
ii. miraḓo yoṱhe yo nangiwaho hu tshi tevhedzwa pharagirafu ya (a) na miraḓo yo nangiwaho hu tshi tevhedzwa pharagirafu ṱhukhu ya (i) ya ino pharagirafu.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (1) yo imelwa nga khethekanyo ya 1 (a) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhumalo ya Ndayotewa wa 2002 na nga khethekanyo ya 3 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumiṱhanu ya Ndayotewa wa 2008.]

2. U khethiwa ha miraḓo ya Khoro ya Masipala sa zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) (a) zwi fanela u tevhedza mulayo wa lushaka u randelaho sisiṱeme—
a. ya vhuimeleli ho teaho u ya nga tshenetsho tshipiḓa tsha masipala ho sedzwa mutevhe wa vhakhethi vha lushaka woṱhe, nahone vhu tendelaho u khethiwa ha miraḓo i bvaho kha mitevhe ya vhonkhetheni ya mahoro yo ṅwaliwaho nga u tevhekana zwi tshi ya nga lutamo Iwa ḽihoro ḽenelo, kana
b. vhuimeleli sa zwe zwa ṱalutshedziswa zwone kha pharagirafu ya (a) ho ṱanganyiswa na sisiṱeme ya vhuimeleli ha dziwadi zwi tshi bva kha tshipiḓa tsha masipala kha mutevhe wa vhakhethi muthihi wa lushaka.
3. Sisiṱeme ya kukhethele hu tshi tevhelwa khethekanyo ṱhukhu ya (2) i fanela u vhona uri tshivhalo tshoṱhe tsha miraḓo i bvaho kha ḽihoro ḽiṅwe na ḽiṅwe tshi sumbedza vhuimeleli ho teaho.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (3) yo imelwa nga khethekanyo ya. 1 (b) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhumalo ya Ndayotewa wa 2002.]

4. a. Arali sisiṱeme ya kukhethele i tshi katela vhuimeleli ha dziwadi, u khethekanywa ha dziwadi hu tea u itiwa nga maanḓalanga o ḓiimisaho nga oṱhe o nangiwaho hu tshi tevhelwa, na u shuma nga u ya na maitele na nḓila zwo randelwaho nga mulayo wa lushaka.
b. ……

[Pharagirafu (b) yo thuthwa nga khethekanyo ya. 3 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumimbili ya Ndayotewa wa 2005.]

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (4) yo imelwa nga khethekanyo ya. 2 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuraru ya Ndayotewa wa 1998.]

5. Muthu a nga voutha fhedzi kha khetho dza masipala arali muthu onoyo o ṅwaliswa kha tshenetsho tshipiḓa tsha masipala tsha mutevhe wa vhakhethi vhoṱhe vha lushaka.
6. Mulayo wa lushaka we wa ambiwa nga hawo kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) (b) u tea u thoma u wana nḓila ine ngayo mahoro na madzangalelo a vha o sumbedzwa kha Khoro ya Masipala kha u khetha uri a imelelwe zwavhuḓi kha Khoro ya Masipala ine a khou khethelwa yone.

158. Vhuraḓo ha Khoro ya Masipala
1. Mudzulapo muṅwe na muṅwe ane a tendelwa u khetha kha khetho dza Khoro ya Masipala u a tendelwa u vha muraḓo wa Khoro, nga nnḓa ha—
a. muṅwe na muṅwe o tholiwaho nga, kana a re mushumeli wa masipala nahone ane a lambedzwa kha mushumo wonoyo we a tholelwa wone kana tshumelo, na muthu we a si iledzwe kha u sa tendelwa uhu hu tshi tevhedzwa mulayo wa lushaka;
b. muṅwe na muṅwe o tholiwaho nga, kana a re mushumeli wa muvhuso kha ḽiṅwe sia nahone ane a lambedzwa kha mushumo wonoyo kana tshumelo, na ane o iledzwaho u vha muraḓo wa Khoro nga mulayo wa lushaka;
c. muṅwe na muṅwe o iledzwaho u khetha kha Buthano ḽa Lushaka kana o iledzwaho hu tshi tevhelwa khethekanyo ya 47 (1) (c), (d) kana (e) u vha muraḓo wa Buthano;
d. Muraḓo wa Buthano ḽa Lushaka, murumiwa wa Khoro ya Mavundu ya Lushaka kana muraḓo wa vhusimamilayo ha vundu, fhedzi u iledzwa hohu a hu shumi kha muraḓo wa Khoro ya Masipala o imelaho muvhuso wapo kha Khoro ya Lushaka; kana
e. Muraḓo wa iṅwe Khoro ya Masipala, fhedzi u iledzwa hohu a hu shumi kha muraḓo wa Khoro ya Masipala o imelaho Khoro kha iṅwe Khoro ya Masipala ya khethekanyo iṅwe- vho.
2. Muthu ane a si tee u vha muraḓo wa Khoro ya Masipala hu tshi tevhelwa khethekanyo ya (1) (a), (b), (d), kana (e) a nga vha nkhetheni wa Khoro, u ya nga phimo kana maga o ṋetshedzwaho nga mulayo wa lushaka.
3. Zwikhala kha Khoro ya Masipala zwi fanela u ḓadzwa u ya nga mulayo wa Lushaka.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (3) yo engedzwa nga khethekanyo ya. 4 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumiṱhanu ya Ndayotewa wa 2008.]

159. Tshifhinga tsha u shuma tsha Khoro dza Masipala
1. Tshifhinga tsha u shuma tsha Khoro ya Masipala tshi nga si fhire miṅwaha miṱanu sa zwe zwa sumbedziswa zwone nga mulayo wa lushaka.
2. Arali Khoro ya Masipala yo fhaladzwa hu tshi tevhedzwa mulayo wa lushaka, kana musi tshifhinga tshayo tshi tshi fhela, hu fanela u farwa khetho hu saathu u fhela maḓuvha a 90 u bva ḓuvha ḽine Khoro ya fhaladzwa kana tshifhinga tshayo tsha fhela.
3. Khoro ya Masipala, iṅwe hu si yo fhaladzwaho nga murahu ha u dzhenelela hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 139, i dzula i tshi khou shuma u bva tshifhinga tshayo tshi tshi fhela kana i tshi fhaladzwa, u swikela Khoro ntswa yo khethiwaho i tshi ḓivhadzwa uri yo khethiwa.

[Khethekanyo ya. 159 yo imelwa nga khethekanyo ya. 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuvhili ya Ndayotewa wa 1998.]

160. Matshimbedzele a nga ngomu
1. Khoro ya Masipala –
a. i dzhia tsheo nga ha u shumiswa ha maanḓa oṱhe na u shumiwa ha mishumo yoṱhe ya masipala;
b. i fanela u nanga mudzulatshidulo wayo;

[Ḓuvha ḽa u thoma u shuma ha pharagirafu ya (b): 30 Fulwi 1997.]

c. i nga nanga khorotshitumbe na dziṅwe komiti, hu tshi tevhelwa mulayo wa lushaka; na uri
d. i nga thola vhashumeli vhane vha khou ṱoḓea kha u shuma mishumo yavho nga vhukoni.
2. Mishumo i tevhelaho i nga si rumelwe nga Khoro ya Masipala:
a. u phasisa milayo yapo;
b. u tendela mugaganyagwama;
c. u kombetshedza mithelo ya masipala na miṅwe mithelo na nyingamithelo; na
d. u engedza khadzimiso.
3. a. Vhunzhi ha miraḓo ya Khoro ya Masipala i tea u vha i hone phanḓa ha musi hu tshi dzhiiwa tsheo nga vouthu kha mafhungo maṅwe na maṅwe.
b. Mbudziso dzoṱhe dzi elanaho na mafhungo o bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (2) dzi langiwa nga tsheo yo dzhiiwaho nga Khoro ya Masipala i na vouthu dza u tikedza dza vhunzhi ha miraḓo.
c. Mbudziso dzoṱhe kha Khoro dzi tshewa u ya nga vhunzhi ha vouthu dzo itwaho.
4. A hu na mulayo wapo une wa nga phasiswa nga Khoro ya Masipala nga nnḓa ha musi—
a. miraḓo yoṱhe ya Khoro yo thoma ya ḓivhadzwa zwavhuḓi; na
b. mulayo-wapo wo dzinginywaho wo thoma wa anḓadziwa u wana mahumbulwa a vhathu.
5. Mulayo wa lushaka u fanela u ṋea nḓila dza u wana—
a. vhuhulu ha Khoro ya Masipala;
b. arali Khoro ya Masipala i tshi nga khetha khorotshitumbe kana komiti iṅwe-vho; kana
c. vhuhulu ha khorotshitumbe kana komiti iṅwe-vho ya Khoro ya Masipala.
6. Khoro ya Masipala i nga ita milayo yapo ine ya randela milayo na ndaela dza—
a. nzudzanyo dza nga ngomu;
b. mushumo wayo na matshimbidzele; na
c. kuthomelwe, kuvhumbelwe, maitele, maanḓa na mishumo ya komiti dzayo.
7. Khoro ya Masipala i tea u ita mushumo wayo nga nḓila i songo dzumbamaho, nahone i nga vala madzulo ayo, kana a komiti dzayo fhedzi hune zwa vhonala zwo tea u ita ngauralo u ya nga lushaka lwa mushumo une wa khou itiwa.
8. Miraḓo ya Khoro ya Masipala i na pfanelo ya u dzhenela kha matshimbidzele ayo na a komiti dzayo nga nḓila ine—
a. zwa tendela mahoro oṱhe na madzangalelo o sumbedzwaho kha Khoro u vha o imelelwa zwavhuḓi;
b. ya yelana na demokirasi; na
c. ine ya nga langulwa nga mulayo wa lushaka.

161. Vhuṱalu
Mulayo wa vundu kha mutheo wa mulayo wa lushaka u nga ṋea vhuṱalu na nyiledzo dza Khoro dza Masipala na miraḓo yadzo.

162. U anḓadzwa ha milayo yapo ya masipala
1. Mulayo wapo wa masipala u nga shumiswa fhedzi arali wo thoma wa anḓadzwa kha Gurannḓa ya Muvhuso ya vundu ḽeneḽo.
2. Gurannḓa ya Muvhuso ya vundu i tea u anḓadza mulayo wapo wa masipala arali yo humbelwa nga masipala.
3. Milayo yapo ya masipala i tea u swikelelea nga vhathu.

163. Muvhuso wapo wo dzudzanywaho
1. Mulayo wa Phalamennde wo phasiswaho hu tshi tevhelwa matshimbidzele o ṋewaho kha khethekanyo ya 76 u fanela u—
a. dzhiela nṱha madzangano a lushaka na a vunḓu o imelaho vhomasipala; na
b. ta matshimbidzele ane ngao muvhuso wapo wa nga—
i. kwamana na muvhuso wa lushaka kana wa vundu;
ii. u nanga vhaimeleli vhane vha ḓo dzhenela kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka; na
iii. u shela mulenzhe kha maitele o randelwaho kha mulayo wa lushaka wo bulwaho kha khethekanyo ya 221 (1)(c).

[Khethekanyo ya.163 (b) yo imelwa nga khethekanyo ya. 4 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhusumbe ya Ndayotewa wa 2001.]

164. Maṅwe mafhungo vho
Mafhungo maṅwe na maṅwe a yelanaho na zwa muvhuso wapo a songo ambiwaho nga hao kha Ndayotewa a nga ḓi randelwa nga mulayo wa lushaka kana nga mulayo wa vundu kha mutheo wa mulayo wa lushaka.