Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe/Ndima ya 8

165. Maanḓalanga a zwa vhuhaṱuli
1. Maanḓalanga a zwa vhuhaṱuli ha Riphabuḽiki a nga fhasi ha khothe.
2. Khothe dzo ḓiimisa, nahone dzi ḓo shuma fhedzi u ya nga Ndayotewa na mulayo, une dza tea u u shumisa dzi sa dzhii masia na u sa ofha tshithu, u sa shumela vhathu vhane dza vha takalela fhedzi kana u vha na luvhengelambiluni kha vhaṅwe vhathu.
3. A hu na muthu kana muraḓo wa muvhuso ane a nga thithisa kha mushumo wa khothe.
4. Miraḓo ya muvhuso, nga maga a mulayo na maṅwe vho, i tea u thusa na u tsireledza dzikhothe u itela u khwaṱhisedza vhuḓilangi, u sa dzhia masia, tshirunzi, u kona u shumiswa nga vhathu na u bveledza mishumo yadzo nga nḓila yone.
5. Ndaela kana tsheo dza khothe dzi vhofha vhathu vhoṱhe na miraḓo ya muvhuso yoṱhe ine idzi tsheo dza i kwama.
6. Muhaṱuli Muhulu wa Shango ndi ene ṱhoho ya vhuhaṱuli nahone u na vhuḓifhinduleli ha u thoma na u lavhelesa ndayo na zwiṱandadi zwi tevhedzwaho zwa mishumo ya vhuhaṱuli kha khothe dzoṱhe.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (6) yo engedzwa nga khethekanyo ya vhu 1 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe wa 2012 ya Ndayotewa.]

166. Sisiṱeme ya zwa Vhuhaṱuli
1. Khothe ndi dzi tevhelaho—
a. Khothe ya Ndayotewa;
b. Khothe Khulwane ya Khaṱhululo;
c. Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe na, zwi tshi katela na khothe khulwane ya khaṱulo iṅwe na iṅwe ine ya nga thomiwa u ya nga ha Mulayo wa Phalamennde u itela u thetshelesa khaṱhulo dzi bvaho khothe iṅwe na iṅwe i re na vhuimo vhu fanaho na ha Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe;
d. Khothe dza ha Madzhisiṱaraṱa; na
e. Khothe iṅwe na iṅwe yo thomiwaho [kana dzo ṱanganedzwaho] u ya nga Mulayo wa Phalamennde, zwi tshi katela na khothe iṅwe na iṅwe i re na tshiimo tshi fanaho na tsha Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe kana Khothe dza Madzhisṱaraṱa.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (c) na (e) dzo imelwa nga khethekanyo ya vhu 2 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe ya Ndayotewa wa 2012.]

167. Khothe ya Ndayotewa
1. Khothe ya Ndayotewa yo vhumbwaho nga Muhaṱuli Muhulu, Muthusa-Muhaṱuli Muhulu na vhaṅwe Vhahaṱuli vha ṱahe.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (1) yo imelwa nga khethekanyo ya. 11 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

2. Mafhungo a re kha Khothe ya Ndayotewa a tea u thetsheleswa nga Vhahaṱuli vha si ho fhasi ha malo.
3. Khothe ya Ndayotewa—
a. ndi yone khothe khulwanesa kha Riphabuḽiki; nahone
b. i nga ita tsheo—
i. kha mafhungo a ndayotewa; na
ii. mafhungo maṅwe na maṅwe, arali Khothe ya Ndayotewa ya ndayotewa ṋetshedza thendelo ya u ita aphiḽi zwo itiswa nga mbuno dza mafhungo a itisaho uri hu pikisanwe kha mulayo wa ndeme wa tshitshavha nga u angaredza une wa tea u lavheleswa nga Khothe; na
iii. u ita tsheo ya u fhedza kha zwine ya vha na maanḓa khazwo.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (3) i khou imelwa nga khethekanyo ya 3 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe ya Ndayotewa wa 2012.]

4. Ndi Khothe ya Ndayotewa fhedzi ine ya nga—
a. ita tsheo kha phambano vhukati ha miraḓo ya muvhuso kha sia ḽa lushaka na ḽa vundu malugana na tshiimo tsha ndayotewa, maanḓa kana mishumo ya miṅwe na miṅwe ya miraḓo ya muvhuso;
b. ita tsheo kha u anana ha Mulayotibe wa phalamennde kana wa vundu na ndayotewa, fhedzi i nga ita hezwi kha nyimele dzo humbulelwaho (lavhelelwaho) kha khethekanyo ya 79 kana ya 121;
c. ita tsheo nga ha kushumiselwe kwo lavhelelwaho kha khethekanyo ya 80 kana ya 122;
d. ita tsheo nga ha u anana ha khwiniso iṅwe na iṅwe na Ndayotewa;
e. ita tsheo nga ha uri Phalamennde kana Phresidennde o kundelwa kha u tevhela mbofho dza ndayotewa; kana u
khwaṱhisedza ṱhoḓea dza ndayotewa ya vundu u ya nga ha khethekanyo ya 144.
5. Khothe ya Ndayotewa i na maanḓa a u ita tsheo ya u fhedza ya uri naa Mulayo wa Phalamennde, Mulayo wa vundu, na vhuḓifari vhuṅwe na vhuṅwe ha Phresidennde, zwi a anana na Ndayotewa, nahone u fanela u khwaṱhisedza ndaela ifhio na ifhio ya u sa ṱanganedzea yo itwaho nga Khothe Khulwane ya Khaṱhululo, Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe kana khothe ya tshiimo tshi fanaho nayo phanḓa ha musi iyo ndaela i tshi vha na maanḓa kana i tshi thoma u shuma.

[Khethekanyo ṱhukhu ya vhu (5) i khou imelwa nga khethekanyo ya 3 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe ya Ndayotewa wa 2012.]

6. Mulayo wa lushaka kana milayo ya Khothe ya Ndayotewa i tea u tendela muthu, musi zwi zwa lutamo lwa khaṱhululo kwayo na thendelo ya Khothe ya Ndayotewa, uri a—
a. ḓise mafhungo thwii kha Khothe ya Ndayotewa; kana a
b. ite khaṱhululo kha Khothe ya Ndayotewa u bva kha khothe iṅwe na iṅwe.
7. Mafhungo a zwa Ndayotewa a katela mafhungo maṅwe na maṅwe a kwamaho zwa ṱhalutshedzo, tsireledzo kana zwa uri Ndayotewa i tevhedzwe.

168. Khothe Khulwane ya Khaṱhululo
1. Khothe Khulwane ya Khaṱhululo yo vhumbwa nga Muhaṱuli Muhulu, Muthusa-Muhaṱuli Muhulu khathihi na tshivhalo tsha vhahaṱuli vha zwa dzikhaṱhululo tsho tiwaho u ya nga Mulayo wa Phalamennde.

[Khethekanyo ṱhuku ya. (1) yo imelwa nga khethekanyo ya. 12 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

2. Mafhungo a re kha Khothe Khulwane ya Khaṱhululo a tea u tshewa khayo nga tshivhalo tsha vhahaṱuli tsho tiwaho u ya nga Mulayo wa Phalamennde.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (2) yo imelwa nga khethekanyo ya 12 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya ndayotewa wa 2001.]

3. a. Khothe Khulwane ya Khaṱhululo i nga ḓi tshea khaṱhululo kha mafhungo maṅwe na maṅwe a bvaho Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe kana kha khothe ya vhuimo vhu linganaho na Khothe Khulwane ya Afrika Tshipembe, nga nnḓa ha mafhungo a kwamaho zwa mishumo kana zwa mbambedzo nga nḓila ine ya ḓo tiwa nga Mulayo wa Phalamennde.
b. Khothe Khulwane ya Khaṱhululo i nga ita tsheo fhedzi kha—
i. dzikhaṱhululo;
ii. mafhungo a kwamaho zwa dzikhaṱhululo; na
iii. mafhungo maṅwe na maṅwe ane a nga kha ḓi rumelwa khayo nga nyimele dzo ṱalutshedzwaho nga Mulayo wa Phalamennde.

[Khethekanyo ṱhukhu ya (3) i khou imelwa nga khethekanyo ya 4 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe ya Ndayotewa wa 2012.]

169. Khothe dza Nṱha dza Afrika Tshipembe
1. Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe i nga tshea—
a. mafhungo maṅwe na maṅwe a Ndayotewa nga nnḓa ha ayo ane—
i. Khothe ya Ndayotewa yo tenda u a thetshelesa hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya 167(6)(a); kana
ii. o ṋetshedzwaho nga Mulayo wa Phalamennde kha khothe iṅwe i re na tshiimo tshi fanaho na tsha Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe; na
b. maṅwe mafhungo a songo ṋetshedzwaho iṅwe khothe nga Mulayo wa Phalamennde.
2. Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe i na Khethekanyo dzo tiwaho nga Mulayo wa Phalamennde, u ne Mulayo uyo u ita mbetshelo kha—
a. u thoma Khethekanyo dzine dza vha na khethekanyo nthihi kana mbili; na
b. u ṋea maanḓalanga kha Khethekanyo kana tshidzulo kha Khethekanyo.
3. Khethekanyo iṅwe na iṅwe ya Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe—
a. i na Muhaṱuli ane a vha Phresidennde;
b. i nga vha na tshivhalo tshithihi kana zwinzhi zwa Vhathusa Muhaṱuli ane a vha Phresidennde; nahone
c. i na tshivhalo tsha vhahaṱuli vho tiwaho hu tshi tevhedzwa mulayosiṅwa wa lushaka.

[Khethekanyo ya 169 yo imelwa nga khethekanyo ya 5 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe ya Ndayotewa wa 2012.]

170. Dziṅwe khothe
Khothe dzoṱhe nga nnḓa ha dzo ambiwaho kha khethekanyo dza vhu 167, 168 na 169 dzi nga tshea kha mafhungo maṅwe na maṅwe o tiwaho nga Mulayo wa Phalamennde; fhedzi khothe ya tshiimo tsha fhasi kha tsha Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe i nga si ite ṱhoḓisiso kha mulayo kha u anana na ndayotewa ha mulayo muṅwe na muṅwe kana vhuḓifari vhuṅwe na vhuṅwe ha Phresidennde.

[Khethekanyo ya 170 yo imelwa nga khethekanyo ya vhu 6 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe ya Ndayotewa wa 2012.]

171. Matshimbidzele a khothe
Khothe dzoṱhe dzi shuma dzi tshi tevhedza mulayo wa lushaka nahone milayo na matshimbidzele zwi tea u tevhedza mulayo wa lushaka.

172. Maanḓa a khothe kha mafhungo a zwa ndayotewa
1. Musi i tshi tshea kha mafhungo a zwa ndayotewa, i tshi khou shumisa maanḓa ayo, khothe—
a. i tea u ita mulevho wa uri mulayo kana vhuḓifari vhufhio na vhufhio vhu sa anani na Ndayotewa a vhu shumi u swika afho hune zwa sa yelane ngaho; nahone
b. i nga ita ndaela ine ya vha yo teaho nahone nga nḓila ya ndingano, zwi tshi katela—
i. ndaela i no langa uri u bula uri a zwi shumi zwi ḓo dzhiiwa ngauralo u bva murahu ha musi zwo bulwa ngauralo;
ii. ndaela i no fhahea nḓivhadzo ya uri a zwi shumi lwa tshifhinga na nga nyimele ifhio na ifhio, u itela uri maanḓalanga a vhusaho, a kone u khakhulula zwe zwa vha zwo khakhea.
2. a. Khothe Khulwane ya Khaṱhululo, Khothe ya Nṱha ya AfrikaTshipembe, kana khothe ya tshiimo tshi fanaho i nga ita ndaela malugana na u yelana na ndayotewa ya Mulayo wa Phalamennde, Mulayo wa vundu kana vhuḓifari vhuṅwe na vhuṅwe ha Phresidennde, fhedzi ndaela ifhio na ifhio ya u sa anana na ndayotewa a i nga shumi u swikela i tshi khwaṱhiswa nga Khothe ya Ndayotewa.

[Pharagirafu (a) yo imelwa nga khethekanyo ya vhu 7. Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe ya Ndayotewa wa 2012.]

b. Khothe ine ya ita ndaela ya uri a zwi shumi u ya nga ha Ndayotewa, i nga fha ndaela ya u thivhelwa lwa tshifhinganyana kana thandululo ya tshifhinganyana kha ḽihoro, kana i nga imisa maitele yo lindela tsheo ya Khothe ya Ndayotewa kha u yelana na u shuma ha Mulayo kana vhuḓifari.
c. Mulayo wa lushaka u tea u tendela u fhiriselwa ha ndaela ya u sa anana na Ndayotewa kha Khothe ya Ndayotewa.
d. Muthu muṅwe na muṅwe kana muraḓo muṅwe na muṅwe wa muvhuso u re na dzangalelo ḽo linganaho a nga ita khaṱhululo, kana u ita khumbelo kha Khothe ya Ndayotewa u itela u khwaṱhisa kana u shandukisa ndaela ya u sa anana na Ndayotewa malugana na ino khethekanyo ṱhukhu.

173. Maanḓa ane ya vha nao
Khothe ya Ndayotewa, Khulwane ya Khaṱhululo na Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe dzi na maanḓa adzo a u tsireledza na u laula maitele adzo na u bveledzisa mulayo wa sialala, dzi tshi dzhiela nṱha dzangalelo ḽa vhulamukanyi.

[Khethekanyo ya vhu 173 yo imelwa nga khethekanyo ya vhu 8 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe ya Ndayotewa wa 2012.]

174. U tholiwa ha vhaofisiri vha zwa vhuhaṱuli
1. Mufumakadzi kana munna muṅwe na muṅwe a re na ndalukano dzo teaho, ane a vha muthu muṅwe na muṅwe o teaho, a nga tholiwa sa muofisiri wa zwa vhuhaṱuli. Uri muthu ufhio na ufhio a kone u tholiwa kha Khothe ya Ndayotewa u tea u vha hafhu e mudzulapo wa Afrika Tshipembe.
2. Musi hu tshi tholiwa vhaofisiri vha zwa vhuhaṱuli, hu tea u dzhielwa nṱha ṱhoḓea ya u sumbedza tshivhumbeo tsha lushaka na mbeu Afrika Tshipembe.
3. Phresidennde sa ṱhoho ya Khorotshitumbe ya Lushaka, nga murahu ha musi o kwamana na Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli na vharangaphanḓa vha mahoro a re na vhaimeleli kha Buthano ḽa Lushaka, u vhea Phresidennde na Muthusa-Phresidennde wa khothe, nahone nga murahu ha musi o kwamana na Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli, u vhea Muhaṱuli Muhulwane na Muthusa-Muhaṱuli Muhulwane vha Khothe Khulwane ya Khaṱhululo.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (3) yo imelwa nga khethekanyo ya 13 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

4. Vhaṅwe Vhahaṱuli vha Khothe ya Ndayotewa vha ḓo tholwa nga Phresidennde sa ṱhoho ya khorotshitumbe ya lushaka nga murahu ha musi o kwamana na Phresidennde wa Khothe na vharangaphanḓa vha mahoro a re na vhaimeleli kha Buthano ḽa Lushaka, u ya nga matshimbidzele a tevhelaho—
a. Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli i tea u dzudzanya mutevhe wa vhathu vhane vha tea u tiwa khavho une wa tea u vha u na madzina mararu u fhira tshivhalo tsha vhahaṱuli vhane vha tea u khethiwa, nahone mutevhe uyo u tea u ṋewa Phresidennde.
b. Phresidennde a nga thola u bva kha mutevhe, nahone u tea u eletshedza Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli o sumbedza zwiitisi, arali muṅwe kana vhaṅwe vhathu vha re kha mutevhe vha songo tendiwa, na musi hu tshi tea u vha na vhaṅwe vhane vha tea u tholiwa.
c. Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli i tea u engedza mutevhe nga madzina a vhaṅwe vhathu vhane vha tea u tiwa nahone Phresidennde u ḓo kona u thola vhathu u bva kha uyo mutevhe wo ḓadziswaho.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (4) yo imelwa nga khethekanyo ya. 13 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

5. Tshifhinga tshoṱhe, miraḓo miṋa ya Khothe ya Ndayotewa i tea u vha vhathu vhe vha vha vhe vhahaṱuli nga tshifhinga tshe vha tholiwa ngatsho kha Khothe ya Ndayotewa.
6. Phresidennde u tea u thola Vhahaṱuli vhoṱhe vha dziṅwe khothe o wana ngeletshedzo i bvaho kha Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli.
7. Vhaṅwe vhaofisiri vha zwa Vhuhaṱuli vha tea u tholiwa u ya nga Mulayo wa Phalamennde une wa tea u vhona uri u tholiwa, u huliswa, u pfukiswa kana u pandeliwa, kana u laṱiswa ha avha vhaofisiri vha zwa Vhuhaṱuli zwi tea u itwa hu si na u takadza vhaṅwe kana u dzhia sia.
8. Musi vhaofisiri vha zwa vhuhaṱuli vha saathu u thoma u ita mishumo yavho, vha tea u ita muano kana u khwaṱhisedza, u ya nga ha Sheduḽu ya 2 kha uri vha ḓo tevhedza na u tsireledza Ndayotewa.

175. U tholiwa ha vhafarela vhahaṱuli
1. Phresidennde a nga thola, mufumakadzi kana munna uri a shume sa Muthusa-Muhaṱuli Muhulwane kana Muhaṱuli Mufareli kha Khothe ya Ndayotewa arali hu na tshikhala tshi si na muthu kha iṅwe ya ofisi idzo kana arali muthu o faraho iyo ofisi a siho. U nangiwa uho hu tea u itiwa nga themendelo ya Muraḓo wa Khabinethe ane a vha na vhuḓifhinduleli ha u langula zwa vhulamukanyi ane a khou shuma u kwamana na Phresidennde wa Khothe ya Ndayotewa khathihi na Muhaṱuli Muhulwane, na u nangiwa sa Muthusa Muhaṱuli Muhulwane hu fanela u itwa kha renke dza vhahaṱuli vhane vho nangelwa u vha kha Khothe ya Ndayotewa hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya vhu 174(4).
2. Muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli kha zwa ndaulo ya vhulamukanyi u tea u thola kana u nanga Vhafarela- Vhahaṱuli kha dziṅwe khothe nga murahu ha musi o kwamana na muhaṱuli muhulwane wa khothe ine onoyo mufarela muhaṱuli a ḓo shuma khayo.

[Khethekanyo ya 175 yo imelwa nga khethekanyo ya vhu 9 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe ya Ndayotewa wa 2012.]

176. Zwifhinga zwa u vha ofisini na mbadelo
1. Muhaṱuli wa Khothe ya Ndayotewa u shuma tshifhinga tshine tsha sa engedzwe tsha miṅwaha ya 12, kana u swikela a tshi swika miṅwaha ya 70, zwine zwa nga swika u thoma, nga nnḓa ha musi Mulayo wa Phalamennde u tshi engedza tshifhinga tsha u shuma tsha muhaṱuli wa Khothe ya Ndayotewa.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (1) yo imelwa nga khethekanyo ya. 15 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

2. Vhaṅwe vhahaṱuli vha fara kana u shuma kha ofisi u swikela vha tshi bviswa mushumoni wavho hu tshi tevhelwa Mulayo wa Phalamennde.
3. Miholo, magavhelo na mbuelo dza vhahaṱuli a zwi nga fhungudzwi.

177. U bviswa
1. Muhaṱuli a nga bviswa fhedzi ofisini arali—
a. Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli i tshi nga wana uri muhaṱuli uyo u khou balelwa u ita mishumo yawe, ha na vhukoni na luthihi, kana o vhonwa mulandu wa u sa ḓifara zwavhuḓi ho kalulaho; na
b. Buthano ḽa Lushaka ḽi tshi nga tshea uri uyo muhaṱuli a bviswe, nga kha ḽikumedzwa ḽo ṱanganedzwaho nga vouthu dzi si ho fhasi ha mbili tshararu tsha vouthu dza miraḓo yoṱhe.
2. Phresidennde u tea u bvisa Muhaṱuli ofisini yawe nga murahu ha u ṱanganedzwa ha ḽikumedzwa ḽa uri a bvisiwe.
3. Phresidennde, o wana ngeletshedzo kha Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli a nga imisa muhaṱuli ane a khou ambiwa kha matshimbidzele a khethekanyo ṱhukhu ya (1).

178. Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli
1. Hu na Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli, yo vhumbiwaho nga—
a. Muhaṱuli Muhulwane ane a ranga phanḓa miṱangano ya Khomishini;
b. Phresidennde wa Khothe Khulwane ya Khaṱhululo;

[Pharagirafu ya. (b) yo imelwa nga khethekanyo ya. 16 (a) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

c. Muhaṱuli-Phresidennde muthihi o rumelwaho nga Vhahaṱuli vha Phresidennde;
d. muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli ha u langa zwa vhulamukanyi kana muthu muṅwe o nangiwaho ngae;
e. maadivokhethi mavhili vhane vha khou shuma sa Maadivokhethi vho nangiwaho nga vha phrofesheni ya vhuadivokhethi, u imelela phrofesheni nga vhuḓalo, nahone vho vhewa nga Phresidennde;
f. maaxende mavhili a no khou shuma sa maaxennde o nangiwaho nga vha phrofesheni ya maaxennde nga vhuḓalo, nahone vho vhewa nga Phresidennde;
g. mudededzi muthihi wa zwa milayo o nangiwaho nga vhadededzi vha milayo vha re yunivesithi dza Afrika Tshipembe;
h. vhathu vha rathi vho nangiwaho nga Buthano ḽa Lushaka u bva kha miraḓo yaḽo, vhane vhararu vha hone vha tea u vha vha miraḓo ya mahoro mahanedzi o imelelwaho kha Buthano;
i. vharumiwa vhaṋa vha tshoṱhe u ya kha Khoro ya Mavundu ya Lushaka vho nangiwaho nga Khoro vha na vouthu dza u tikedza dza mavunḓu a siho fhasi ha a rathi;
j. vhathu vhaṋa, vho nangiwaho nga Phresidennde sa ṱhoho ya khorotshitumbe, nga murahu ha musi o kwamana na vharangaphanḓa vha mahoro oṱhe a re kha Buthano ḽa Lushaka; na
k. nga tshifhinga tsha musi hu tshi khou shumaniwa na mafhungo ane a kwama Khethekanyo ya Khothe ya Nṱha ya Afrika Tshipembe fhedzi, Muhaṱuli-Phresidennde wa Khethekanyo yeneyo na Mulangavundu wa henefho; kana muṅwe o nangiwaho nga muṅwe na muṅwe wavho.

[Pharagirafu ya. (k) yo imelwa nga khethekanyo ya. 2(a) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuvhili ya Ndayotewa wa 1998 nga khethekanyo ya. 16 (b) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001 na u imelwa nga khethekanyo ya 9 ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhufumisumbe ya Ndayotewa wa 2012.]

2. Arali tshivhalo tsho nangiwaho u bva kha phrofesheni ya maadivokhethi kana maaxende hu tshi tevhedzwa khethekanyo ya (1)(e) kana (f), tshi tshi eḓana na tshivhalo tsha zwikhala zwi teaho u ḓadziwa, Phresidennde u tea u vha thola , arali tshivhalo tsha vhathu vho nangiwaho tshi tshi fhira tshivhalo tsha zwikhala zwi teaho u ḓadziwa, Phresidennde nga murahu ha musi o kwamana na phrofesheni yo livhanaho nazwo, u tea u thola vhanangiwa vho eḓanaho u ḓadza zwikhala, hu tshi dzhielwa nṱha uri, avho vhane vha ḓo tholiwa vha vhe vho imelela phrofesheni nga vhuḓalo.
3. Miraḓo ya Khomishini yo nangiwaho nga Khoro ya Mavundu ya Lushaka, vha ḓo shuma u swikela hu tshi vhewa vhaṅwe kana hu tshi vha na tshikhala khavho. Miṅwe miraḓo yo nangiwaho nga Khomishini, i shuma u swikela vho i nangaho vha tshi dzhia zwikhala izwo.
4. Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli i na maanḓa na mishumo ye ya i ṋewa nga Ndayotewa na nga mulayo wa lushaka.
5. Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli i nga eletshedza muvhuso wa lushaka na nga ha mafhungo maṅwe na maṅwe a kwamaho zwa Vhuhaṱuli kana ndaulo ya zwa vhulamukanyi, fhedzi musi i tshi sedzulusa maṅwe mafhungo nga nnḓa ha u tholiwa ha Muhaṱuli, i tea u dzula i si na miraḓo yo nangiwaho hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (1) (h) na (i).
6. Khomishini ya Tshumelo ya zwa Vhuhaṱuli i nga ta matshimbidzele ayo; fhedzi tsheo dza Khomishini dzi tea u tikedzwa nga vhunzhi ha miraḓo yayo.
7. Arali Muhaṱuli Muhulwane kana Phresidennde wa Khothe Khulwane ya Khaṱhululo a sa koni u shumela Khomishini lwa tshifhinganyana, Mufarisa-Muhaṱuli Muhulwane kana Mufarisa-Phresidennde wa Khothe Khulwane ya Khaṱhululo, nga nḓila yeneyo ine zwa ḓo ṱoḓiwa ngayo, u ḓo farela kha Khomishini.

[Khethekanyo ṱhukhu ya. (7) yo ḓadziswa nga khethekanyo ya. 2 (b) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuvhili ya Ndayotewa wa 1998 na u imelwa nga khethekanyo ya. 16 (c) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhurathi ya Ndayotewa wa 2001.]

8. Phresidennde na vhathu vhane vha thola, u ta kana u nanga miraḓo ya Khomishini hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (1) (c), (e), (f) na (g), vha nga thola, u ta kana u nanga muṅwe na muṅwe wa miraḓo ya Khomishini nga maitele eneo, uri vha shume kha Khomishini musi muraḓo a kwameaho a sa nga koni u ita ngauralo lwa tshifhinganyana zwi tshi khou itiswa nga u lwala kana nga u sa vha hone kha Riphabuḽiki kana nga tshiṅwe tshiitisi tshi fushaho kana tshi pfeseseaho.

[Khethekanyo ṱhuku. (8) yo ḓadziswa nga khethekanyo ya. 2(b) ya Mulayo wa Khwiniso ya Vhuvhili ya Ndayotewa wa 1998.]

179. Maanḓalanga a zwa Vhutshutshisi
1. Hu na maanḓalanga mathihi a zwa vhutshutshisi a lushaka kha Riphabuḽiki o vhumbwaho hu tshi tevhedzwa Mulayo wa Phalamennde o vhumbwaho nga—
a. Mulangi wa Vhutshutshisi wa Lushaka wa Vhutshutshisi ha Tshitshavha ane a vha ṱhoho ya maanḓalanga a zwa vhutshutshisi, nahone o tholiwa nga Phresidennde sa ṱhoho ya khorotshitumbe ya lushaka; na
b. Vhalangi vha Vhutshutshisi ha Tshitshavha na vhatshutshisi sa zwo tewaho nga Mulayo wa Phalamennde.
2. Maanḓalanga a zwa vhutshutshisi a na maanḓa a u thoma matshimbidzele a tsengo ya milandu o imela muvhuso, na u ita mishumo miṅwe na miṅwe yo teaho yo livhanaho na u thoma matshimbidzele a tsengo ya vhugevhenga.
3. Mulayo wa lushaka u tea u vhona uri vhalangi vha Vhutshutshisi ha Tshitshavha—
a. vha na ndalukano dzo teaho; na uri
b. vha na vhuḓifhinduleli ha vhutshutshisi kha vhupo ho tiwaho; hu tshi tevhedzwa khethekanyo ṱhukhu ya (5).
4. Mulayo wa Lushaka u tea u ita uri maanḓalanga a zwa vhutshutshisi a shume u ita mishumo yao a si na nyofho, tshiṱalula na u dzhia sia.
5. Mulangi wa Vhutshutshisi ha Tshitshavha wa Lushaka—
a. o tendelana na muraḓo wa Khabinete ane a vha na vhuḓifhinduleli ha vhulamukanyi, nahone nga murahu ha musi o kwamana na Vhalangi vha Vhutshutshisi ha Tshitshavha, u fanela u ta mbekanyamaitele ya zwa vhutshutshisi ine ya tea u tevhedzwa kha maitele a zwa vhutshutshisi;
b. u fanela u ṋea ndaela dza mbekanyamaitele dzine dza tea u tevhelwa kha maitele a u tshutshisa;
c. a nga dzhenelela kha maitele a zwa u tshutshisa arali ndaela dza mbekanyamaitele dzi sa khou tevhelwa; na uri
d. a nga sedzulusa tsheo ya u tshutshisa kana u sa tshutshisa, nga murahu ha musi o kwamana na Mulanguli wa Vhutshutshisi ha Tshitshavha o teaho nahone nga murahu ha musi o thetshelesa mafhungo a vhathu vha kwameaho zwi tshi wela kha tshifhinga tsho tiwaho nga Mulangi wa Vhutshutshisi ha Tshitshavha wa Lushaka, u bva kha vha tevhelaho—
i. Muhwelelwa.
ii. Muhweleli.
iii. Muthu muṅwe na muṅwe ane Mulangi wa Lushaka a vhona o tea.
6. Muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli ha zwa ndaulo ya vhulamukanyi u fanela u vha ene a na vhuḓifhinduleli ha u fhedzisela kha zwa maanḓalanga a zwa vhutshutshisi.
7. Mafhungo oṱhe maṅwe na maṅwe a kwamaho maanḓalanga a zwa vhutshutshisi a fanela u tiwa nga mulayo wa lushaka.

180. Maṅwe mafhungo a kwamaho ndaulo ya vhulamukanyi
1. Mulayo wa Lushaka u nga bula kha mafhungo maṅwe na maṅwe ane a kwama ndaulo ya zwa vhulamukanyi I songo bulwaho kha Ndayotewa, zwi tshi katela—
a. mbekanyamushumo dza vhugudisi dza vhaofisiri vha zwa khaṱhulo;
b. maitele a u shumana na dzimbilaelo malugana na vhaofisiri vha zwa khaṱhulo; na
c. u shela mulenzhe nga vhaṅwe vhathu nga nnḓa ha vhaofisiri vha zwa khaṱhulo kha tsheo dza khothe.