Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe/Ndima ya 9

181. U thomiwa na milayo i zwi vhusaho
1. Zwiimiswa zwa muvhuso zwi tevhelaho ndi zwone zwine zwa khwaṱhisa demokirasi ya zwa ndayotewa kha Riphabuḽiki—
a. Mutsireledzi wa Tshitshavha.
b. Khomishini ya Pfanelo dza Vhuthu ya Afrika Tshipembe.
c. Khomishini ya Ṱhuṱhuwedzo na Tsireledzo ya Pfanelo dza zwitshavha zwa Mvelele, Vhurereli na Luambo.
d. Khomishini ya Ndinganyiso ya zwa Mbeu.
e. Muoditha-Dzhenerala.
f. Khomishini ya u langa Khetho.
2. Hezwi zwiimiswa zwo ḓiimisa, nahone zwi shuma fhedzi nga fhasi ha Ndayotewa na mulayo, nahone zwi tea u sa dzhia masia, khathihi na uri zwi tea u shumisa maanḓa azwo na u ita mishumo yazwo zwi sa ofhi tshithu, u sa itela mishumo kha vhathu vhane zwa funa fhedzi, na u sa dzhia sia.
3. Miṅwe miraḓo ya muvhuso, nga maitele a milayo na u dzhiiwa ha vhuṅwe vhukando kana maga, i tea u thusa na u tsireledza hezwi zwiimiswa u itela vhuḓilangi hazwo, u sa dzhia masia, tshirunzi na u ita mishumo nga nḓila i fushaho.
4. A hu na muthu kana muraḓo wa muvhuso ane a nga thithisa kha mishumo ya izwi zwiimiswa.
5. Hezwi zwiimiswa zwi na vhuḓifhinduleli kha Buthano ḽa Lushaka, nahone zwi tea u ṋea muvhigo malugana na mishumo yazwo na kushumele kha Buthano ḽa Lushaka luthihi kana u fhira nga ṅwaha.

Mutsireledzi wa Tshitshavha

182. Mishumo ya Mutsireledzi wa Tshitshavha
1. Mutsireledzi wa Tshitshavha u na maanḓa a u ita zwi tevhelaho, sa zwine zwa langulwa nga mulayo wa lushaka—
a. u ita ṱhoḓisiso ya vhuḓifari vhuṅwe na vhuṅwe kha mafhungo maṅwe na maṅwe a muvhuso, kana kha ndaulo ya muvhuso kha sia ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa muvhuso zwine zwa khou humbulelwa uri a si zwa vhukuma kana zwi bveledzaho zwithu zwiṅwe na zwiṅwe zwi si zwavhuḓi kana u dzhia sia;
b. u ṋea muvhigo malugana na vhuḓifari honoho; na
c. u dzhia vhukando kana maga o teaho a u khakhulula.
2. Mutsireledzi wa Tshitshavha u na maṅwe maanḓa na mishumo zwo bulwaho nga mulayo wa lushaka.
3. Mutsireledzi wa Tshitshavha a nga si ite ṱhoḓisiso kha tsheo dza khothe.
4. Mutsireledzi wa Tshitshavha u tea u swikelelea nga vhathu vhoṱhe na nga zwitshavha zwoṱhe.
5. Muvhigo muṅwe na muṅwe wo bviswaho nga Mutsireledzi wa Tshitshavha u tea u sumbedzwa vhathu, nga nnḓa ha musi nyimele dzi songo ḓoweleaho dzine dza ḓo tiwa u ya nga mulayo wa lushaka, dzi tshi ṱoḓa uri muvhigo u vhe tshiphiri.

183. Tshifhinga tsha u shuma ofisini
Mutsireledzi wa Tshitshavha u tholiwa lwa tshifhinga tshi sa dovhololwi tsha miṅwaha ya sumbe.

Khomishini ya Pfanelo dza Vhuthu ya Afrika Tshipembe

184. Mishumo ya Khomishini ya Pfanelo dza Vhuthu ya Afrika Tshipembe
1. Khomishini ya Pfanelo dza Vhuthu ya Afrika Tshipembe i ḓo—
a. ṱuṱuwedza ṱhonifho ya pfanelo dza vhuthu na mvelele ya zwa pfanelo dza vhuthu;
b. ṱuṱuwedza tsireledzo, mveledziso na tswikelelo ya pfanelo dza vhuthu, na u
c. monithara na u sedzulusa u tevhedzwa ha pfanelo dza vhuthu kha Riphabuḽiki.
2. Khomishini ya Pfanelo dza Vhuthu ya Afrika Tshipembe i na maanḓa, sa zwine ya laulwa nga mulayo wa lushaka, o teaho kha u ita mishumo yayo, zwi tshi katela na maanḓa a—
a. u ita ṱhoḓisiso na u ṋea muvhigo malugana na u tevhedzwa ha pfanelo dza vhuthu;
b. u dzhia vhukando ha u wana nḓila ya u khakhulula he pfanelo dza vhuthu dza pfukhwa;
c. u ita ṱhoḓisiso na;
d. u funza.
3. Ṅwaha muṅwe na muṅwe Khomishini ya Pfanelo dza Vhuthu ya Afrika Tshipembe i tea u humbela miraḓo ya muvhuso yo teaho u ṋetshedza mafhungo malugana na maga yo a dzhiaho kha u pfesesa pfanelo dzi re kha Mulayotibe wa Pfanelo malugana na u wana dzinnḓu, mutakalo, zwiḽiwa, maḓi, tsireledzo ya vhapo, pfunzo, na zwa mupo.
4. Khomishini ya Pfanelo dza Vhuthu ya Afrika Tshipembe i na maṅwe maanḓa na mishumo zwo randelwaho nga mulayo wa lushaka.

[Khethekanyo ya. 184 yo khwiniswa nga khethekanyo ya. 4 ya Mulayo wa vhu 65 wa 1998.]

Khomishini ya Ṱhuṱhuwedzo na Tsireledzo ya Pfanelo dza Zwitshavha zwa Mvelele, Vhurereli na Luambo

185. Mishumo ya Khomishini
1. Ndivho khulwane dza Khomishini ya Ṱhuṱhuwedzo na Tsireledzo ya Pfanelo dza Zwitshavha zwa Mvelele, Vhurereli na Luambo ndi dzi tevhelaho—
a. u ṱuṱuwedza ṱhompho ya pfanelo dza zwitshavha zwa mvelele, vhurereli na Luambo;
b. u ṱuṱuwedza na u bveledza mulalo, vhukonani, vhuthu, u konḓelelana na vhuthihi ha lushaka vhukati ha zwitshavha zwa mvelele, vhurereli na luambo hu tshi tevhedzwa ndinganyiso, u sa vha na tshiṱalula na vhuḓibaḓekanyi ho vhofholowaho; na
c. u themendela u thomiwa ha mvelele na u ṱanganedza tshitshavha tsha mvelele kana iṅwe khoro kana dzikhoro dza tshitshavha kana zwitshavha zwa Afrika Tshipembe, hu tshi tevhedzwa mulayo wa lushaka.
2. Khomishini i na maanḓa, sa zwi langulwaho nga mulayo wa lushaka, ane a vha a ndeme kha u kona u swikelela ndivho dzayo khulwane, zwi tshi katela, maanḓa a u monithara, u ṱoḓisisa, u funza, u ṱuṱuwedza, u eletshedza na u fha muvhigo nga ha mafhungo a kwamaho pfanelo dza zwitshavha zwa mvelele, vhurereli na luambo.
3. Khomishini i nga ṋea muvhigo wa mafhungo afhio na afhio a welaho fhasi ha maanḓa na mishumo yayo kha Khomishini ya Pfanelo dza Vhuthu ya Afrika Tshipembe uri i ite ṱhoḓisiso.
Khomishini i na maanḓa na mishumo zwo randelwaho nga mulayo wa lushaka.

186. Kuvhumbelwe kwa Khomishini
1. Tshivhalo tsha miraḓo ya Khomishini ya Ṱhuṱhuwedzo na Tsireledzo ya Zwitshavha zwa Mvelele, Vhurereli na Luambo na u tholiwa hayo na tshifhinga tsha u shuma ofisini tshayo, zwi fanela u randelwa nga mulayo wa lushaka.
Tshivhumbeo tsha khomishini tshi tea—
a. u vha tsho imelela nga u ṱanḓavhuwa zwitshavha zwihulwane zwa mvelele, vhurereli na luambo Afrika Tshipembe; na
b. u sumbedza nga u ṱanḓavhuwa tshivhumbeo tsha mbeu Afrika Tshipembe.

Khomishini ya Ndinganyiso ya Mbeu

187. Mishumo ya Khomishini ya Ndinganyiso ya Mbeu
1. Khomishini ya Ndinganyiso ya Mbeu i tea u ṱuṱuwedza ṱhonifho ya ndinganyiso ya mbeu, u tsireledza, u bveledzisa, u tsireledza na u swikelelwa ha ndinganyiso ya mbeu.
2. Khomishini ya Ndinganyiso ya Mbeu i na maanḓa, sa vhunga i tshi laulwa nga mulayo wa lushaka, wo teaho kha u ita mishumo yayo, zwi tshi katela na maanḓa a u monithara, u ita ṱhoḓisiso, u funza, u ṱuṱuwedza, u eletshedza na u ṋea muvhigo malugana na mafhungo a ndinganyiso ya mbeu.
3. Khomishini ya Ndinganyiso ya Mbeu i na maṅwe maanḓa na miṅwe mishumo zwo randelwaho nga mulayo wa lushaka.

Muoditha-Dzhenerala

188. Mishumo ya Muoditha-Dzhenerala
1. Muoditha-Dzhenerala u tea u oditha na u ṋea muvhigo malugana na mbalelano, zwitatamennde zwa gwama na ndangulo ya zwa gwama zwa—
a. mihasho yoṱhe ya muvhuso wa lushaka na muvhuso wa vundu khathihi na ndaulo dza hone;
b. mimasipala yoṱhe; na
c. tshiimiswa tshiṅwe na tshiṅwe kana tshivhumbeo tsha zwa mbalelano zwine zwa ṱoḓiwa uri zwi odithiwe nga Muoditha-Dzhenerala nga mulayo wa lushaka na wa vundu.
2. Hu tshi ḓadziswa kha mishumo yo randelwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) na musi hu tshi tevhedzwa mulayo muṅwe na muṅwe, Muoditha-Dzhenerala a nga oditha na u ṋea muvhigo nga ha mbalelano, zwitatamennde zwa gwama na ndangulo ya zwa gwama kha—
a. tshiimiswa tshiṅwe na tshiṅwe tsho lambedzwaho nga Tshikwama tsha Mbuelo tsha lushaka kana Tshikwama tsha Mbuelo tsha Vundu, kana nga masipala; kana;
b. tshiimiswa tshiṅwe na tshiṅwe tsho tendelwaho hu tshi tevhelwa mulayo ufhio kana ufhio wa u ṱanganedza tshelede i no ḓo shumiselwa zwa nnyi na nnyi.
3. Muoditha-Dzhenerala u tea u ṋetshedza muvhigo wa odithi kha vhusimamilayo vhuṅwe na vhuṅwe vhune ha vha na dzangalelo kha u oditha, na kha maanḓalanga afhio na afhio o randelwaho nga mulayo. Mivhigo yoṱhe i fanela u anḓadzwa.
4. Muoditha-Dzhenerala u na maṅwe maanḓa na miṅwe mishumo yo randelwaho nga mulayo wa lushaka.

189. Tshifhinga tsha u shuma ofisini
Muoditha-Dzhenerala u fanela u tholiwa lwa tshifhinga tsho tiwaho, tshi sa shanduki nahone tshi sa dovhololwi, tsha miṅwaha i re vhukati ha miṱanu na ya fumi.

Khomishini ya Khetho

190. Mishumo ya Khomishini ya Khetho
1. Khomishini ya Khetho I ḓo—
a. langula, i tshi tevhedza mulayo wa lushaka, khetho dza madzangano a vhusimamilayo a lushaka na a vundu na a masipala;
b. vhona uri idzo khetho ndi khetho kwadzo dzo vhofholowaho; na u
c. ḓivhadza mvelelo dza khetho dzenedzo hu saathu u fhela tshifhinga tshine tsha tea u vha tsho randelwa nga mulayo wa lushaka tshine tsha ḓo vha tshi tshipfufhi u ya nga hune zwa konadzea ngaho.
2. Khomishini ya Khetho i na maṅwe maanḓa na miṅwe mishumo yo randelwaho nga mulayo wa lushaka.

191. Kuvhumbelwe kwa Khomishini ya Khetho
Khomishini ya zwa Khetho i tea u vhumbiwa nga vhathu vha si ho fhasi ha vhararu. Tshivhalo tsha miraḓo na tshifhinga tshine vha tea u vha vhe ofisini ngatsho zwi tea u randelwa nga mulayo wa lushaka.

Maanḓalanga a Ḓivhusaho a Laulaho zwa Khasho

192. Maanḓalanga a Khasho
Mulayo wa Lushaka u tea u thoma maanḓalanga a ḓivhusaho a u langula zwa khasho, hu tshi itelwa tshitshavha, na u itela uri hu vhe na mihumbulo minzhi i imeleho tshitshavha tsha Afrika Tshipembe nga u angaredza.

Mbetshelo nga u Angaredza

193. U tholiwa
1. Mutsireledzi wa Tshitshavha na miraḓo ya Khomishini iṅwe na iṅwe yo thomiwaho nga fhasi ha iyi Ndima vha tea u vha vhe vhafumakadzi kana vhanna vhane—
a. vha vha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe;
b. vha vha vho tewaho nga u fara poswo yeneyo; na
c. vha tevhedzela ṱhoḓea dziṅwe na dziṅwe dzo randelwaho nga mulayo wa lushaka.
2. Ṱhoḓea ya Khomishini yo thomiwaho nga iyi Ndima ya u sumbedza nga u ṱanḓavhuwa tshivhumbeo u ya nga mbeu kana lushaka tsha Afrika Tshipembe zwi tea u dzhielwa nṱha musi miraḓo i tshi tholiwa.
3. Muoditha-Dzhenerala u tea u vha e mufumakadzi kana munna ane a vha mudzulapo wa Afrika Tshipembe, o tewaho nga u fara poswo yeneyo. Hu tea u dzhielwa nṱha nga maanḓa nḓivho yo khetheaho, kana tshenzhemo kha zwa u oditha, tshelede dza muvhuso nahone zwa ndaulo ya muvhuso na zwone zwi tea u dzhielwa nṱha musi hu tshi tholwa Muoditha- Dzhenerala.
4. Phresidennde, hu tshi tevhedzwa themendelo ya Buthano ḽa Lushaka, u tea u thola Mutsireledzi wa Tshitshavha, Muoditha- Dzhenerala na miraḓo ya—
a. Khomishini ya Pfanelo dza Vhuthu ya Afrika Tshipembe;
b. Khomishini ya Ndinganyiso ya Mbeu; na
c. Khomishini ya Khetho.
5. Buthano ḽa Lushaka ḽi tea u themendela vhathu vho—
a. nangiwaho nga komiti ya Buthano ḽa Lushaka ḽo vhumbwaho nga tshivhalo tsha miraḓo ya madzangano oṱhe tsho imelelwaho nga u linganela kha Buthano; na
b. tendiwaho nga Buthano nga ḽikumedzwa ḽo ṱanganedzwaho nga vouthu dza thikhedzo—
i. dzi linganaho 60 tsha ḓana ya miraḓo ya Buthano, arali themendelo i ya u tholiwa ha Mutsireledzi wa Tshitshavha kana Muoditha-Dzhenerala; kana
ii. ya vhunzhi ha miraḓo ya Buthano, arali themendelo i ya u tholiwa ha muraḓo wa Khomishini.
6. U dzhenelela ha tshitshavha tshapo , kha u themendela zwi nga itwa sa zwe zwa lavhelelwa kha khethekanyo ya 59 (1)(a).

194. U bviswa ofisini
1. Mutsireledzi wa Tshitshavha, Muoditha-Dzhenerala kana muraḓo wa Khomishini yo thomiwaho nga fhasi ha iyi Ndima a nga bviswa ofisini yawe fhedzi nga nṱhani ha—
a. u sa ḓifara zwavhuḓi, u balelwa u ita mushumo na u sa kona mushumo;
b. u wanululwa malugana na izwo nga komiti ya Buthano ḽa Lushaka, na
c. u ṱanganedzwa ha ḽikumedzwa nga Buthano ḽa uri uyo muthu a bvisiwe ofisini.
2. Ḽikumedzwa ḽa Buthano ḽa Lushaka malugana na u bvisiwa ofisini ha—
a. Mutsireledzi wa Tshitshavha kana Muoditha-Dzhenerala li fanela u ṱanganedziwa nga vouthu dza thikhedzo dza mbili tshararu tsha miraḓo ya Buthano; kana
b. Muraḓo wa Khomishini li fanela u ṱanganedziwa nga vouthu dza thikhedzo dza vhunzhi ha miraḓo ya Buthano.
3. Phresidennde a nga—
a. imisa muthu lwa tshifhinganyana ofisini musi kana nga murahu ha u thoma ha u tshimbidzwa ha mishumo ya komiti ya Buthano ḽa Lushaka na u bviswa ha uyo muthu; na
b. fanela u bvisa muthu ofisini musi ho ṱanganedzwa ḽikumedzwa nga Buthano ḽi huwelelaho uri muthu a bviswe.