licyi, kościół paraf. gr. kat., tartak, młyn wodny, pastwiska, 1130 mk. H. M.
Cziresz (z Bakuną i Opajetz), wieś, pow. storożyniecki na Bukowinie, o 4 kilom. od stacyi poczt. Czudyn, z parafią grecką nieunicką w miejscu.
Czirm, ob. Szczyrba.
Czirsowitz (niem.), ob. Cierzowice.
Cziskowo (niem.), ob. Szyszkowo.
Czissek (niem.), ob. Cisek i Czysek.
Czissowa (niem.), ob. Cisowa.
Czissowka (niem.), ob. Cisówka.
Czisz (niem.), ob. Cisz.
Czisinna (niem.), ob. Ciesina.
Człapa, młyn, pow. włocławski, gm. i par. Kowal.
Człekówka, wieś, pow. nowomiński, gmina i par. Kołbiel. W 1827 r. było tu 28 dm., 164 mk.
Człochów, Szłochów, ob. Człuchów.
Członów, ob. Czołniów.
Człopa, ob. Słopanowo.
Człopki, wieś, powiat turecki, gmina Kościelnica, parafia Boleszczyn. Wieś ta leży w dawnych dobrach arcybiskup. gnieźnieńskich, śród łąk, przy szosie turecko–łęczyckiej, pod Uniejowem; ludność mięszana, przeważnie niemiecka, grunta sapowate, nieurodzajne, zalewane wodami rz. Warty.
Człopy, 1.) wieś, pow. łęczycki, gm. Grabów, par. Siedlec. W 1827 r. było tu 7 dm., 46 mk. 2.) Cz. wielkie, pow. turecki, gm. Kościelnica, par. Spicimierz, wieś przy szosie turecko–łęczyckiej, o 4 wiorsty od Uniejowa, w dawnych dobrach arcyb. gnieznieńskich; 30 os. na piaszczystych, łęgowatych ziemiach. W r. 1827 r. było tu 29 dm. i 232 mk. Włościanie oddawna zagospodarowani, dosyć zamożni, budynki w porządku. Cześć wielką mają dla błog. Bogumiła (zwłoki w kościele uniejowskim) i przeważnie jego noszą imię. Opodal śród niziny nad Wartą znajduje się ogromny, ręką ludzką usypany kopiec, szwedzkim, jak wszystkie tego rodzaju, zwany. Podanie niesie, że szwedzi tam mieli obozować, co wszakże niekoniecznie znaczy, aby mieli go śród niedostępnych bagnisk zbudować. Znaczna zresztą ilość podobnych nasypów ponad Wartą, często bardzo blisko siebie położonych, wysokich, z lekkiem wgięciem na wierzchołku, każe przypuszczać pochodzenie ich daleko dawniejsze, widocznie przedchrześciańskie, kiedy mogły służyć za schronienie dla trzody i pasterzy podczas rozlewu wód, napadu nieprzyjaciela, za punkt zborny dla wieców, jako gaj poświęcony bogom i t. p. W. S.
Człopy, wieś, pow. gnieźnieński; 6 dm., 50 mk.. 34 ew., 16 kat., 25 analf.
Człuchowo, Człochów, Szłochów, niem. Schlochau, w starych dokumentach Slochow, m. pow. w Prusach Zachodnich, leży między dwoma jeziorami, na bitym trakcie berlińsko–królewieckim, w ostatnim czasie otrzymało kolej żel. chojnicko–węgorzyńską, o 15 kilometrów od Chojnic, gdzie idzie nowa kolej żel. pilsko–tczewska, najkrótsza między Berlinem a Królewcem; nadto idzie trakt bity przez Cz. z Białoboru (Baldenburg) do Nakła. Obszaru ziemi ma Cz. 6572 m., mk. 2816, kat. 1013, ew. 1312, których liczba po otworzeniu żel. drogi się zwiększa. Od najdawniejszych czasów widzimy tu prawie samych tylko niemców. Początek jednak ma Cz. od prastarych osiadłych tu Słowian czyli Pomorzan; podług ogólnego zdania istniało już za pomorskich książąt; między r. 1187–1207, przy mieście na najwyższem wzgórzu znajdowało się stare pogańskie grodzisko (Burgwall). Od końca XIII w. posiadali Cz. panowie Ponic; r. 1312 ostatni słowiański posiadacz hr. Mikołaj Ponic sprzedał Cz. wraz z całą okolicą krzyżakom, którzy tu zamek nowy zbudowali i komturów swoich osadzili. Leżał ten zamek na półwyspie w jezioro wysuniętym, dokoła był podwójnemi, wysokiemi murami i fosami otoczony, od miasta oddzielony wąskim przesmykiem; sami krzyżacy przyznawali, że po malborskim był to ich najwarowniejszy i najobszerniejszy zamek. Zbrojnych rycerzy krzyżackich, nie licząc zaciężnej roty, miewał zwykle około 30. Z r. 1388 jest ugoda mistrza w. Konrada Czolner von Rotenstein z pewnym von Wedel z Nowej Marchii, podług której tenże zobowiązał się dostawiać przez lat 15 do Człuchowa 100 chłopa uzbrojonego, konnicy i knechtów, 400 koni i 100 strzelców, za co pobierał rocznego żołdu 18,000 grzywien. W r. 1409 w wojnie z Władysławem Jagiełłą komtur człuch. Gamrath von Pinzenau w połączeniu z komturem tucholskim napadł wielkopolską krainę, położoną na południe od Cz., gdzie zburzył znaczniejsze miasta Sępolno i Kamień; za to roku następnego 1410 w pamiętnej bitwie pod Tannenbergiem poległ nowy komtur człuch. Arnold von Baden, miasto jednak i zamek czł. nie poddały się Polsce, jak to uczyniły prawie wszystkie inne miasta pruskie, chociaż król Kazimierz wyraźnem pismem do tego mieszczan napominał. W r. 1414 liczne dosyć wojsko Władysława Jagiełły przyciągnęło z Litwy pod Cz. i oblegało zamek bezowocnie; ztąd pociągnęło dalej na Kujawy. Do znanego związku jaszczurczego naprzeciw krzyżakom Cz. zaraz od początku przystąpiło; w r. 1454 przychylni Polsce Gdańszczanie przysłali tu załogę pod komendą swoich radzców miejskich Jana Pekaw i Kurta von Dalen. Ostatni komtur człuch. Jan Rabe zmuszony był przenieść się do Chojnic, które także wtedy należały do człuch. komturyi. R. 1456 napadli
