Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Człuchowo

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 862 ]Człuchowo, Człochów, Szłochów, niem. Schlochau, w starych dokumentach Slochow, m. pow. w Prusach Zachodnich, leży między dwoma jeziorami, na bitym trakcie berlińsko–królewieckim, w ostatnim czasie otrzymało kolej żel. chojnicko–węgorzyńską, o 15 kilometrów od Chojnic, gdzie idzie nowa kolej żel. pilsko–tczewska, najkrótsza między Berlinem a Królewcem; nadto idzie trakt bity przez Cz. z Białoboru (Baldenburg) do Nakła. Obszaru ziemi ma Cz. 6572 m., mk. 2816, kat. 1013, ew. 1312, których liczba po otworzeniu żel. drogi się zwiększa. Od najdawniejszych czasów widzimy tu prawie samych tylko niemców. Początek jednak ma Cz. od prastarych osiadłych tu Słowian czyli Pomorzan; podług ogólnego zdania istniało już za pomorskich książąt; między r. 1187–1207, przy mieście na najwyższem wzgórzu znajdowało się stare pogańskie grodzisko (Burgwall). Od końca XIII w. posiadali Cz. panowie Ponic; r. 1312 ostatni słowiański posiadacz hr. Mikołaj Ponic sprzedał Cz. wraz z całą okolicą krzyżakom, którzy tu zamek nowy zbudowali i komturów swoich osadzili. Leżał ten zamek na półwyspie w jezioro wysuniętym, dokoła był podwójnemi, wysokiemi murami i fosami otoczony, od miasta oddzielony wąskim przesmykiem; sami krzyżacy przyznawali, że po malborskim był to ich najwarowniejszy i najobszerniejszy zamek. Zbrojnych rycerzy krzyżackich, nie licząc zaciężnej roty, miewał zwykle około 30. Z r. 1388 jest ugoda mistrza w. Konrada Czolner von Rotenstein z pewnym von Wedel z Nowej Marchii, podług której tenże zobowiązał się dostawiać przez lat 15 do Człuchowa 100 chłopa uzbrojonego, konnicy i knechtów, 400 koni i 100 strzelców, za co pobierał rocznego żołdu 18,000 grzywien. W r. 1409 w wojnie z Władysławem Jagiełłą komtur człuch. Gamrath von Pinzenau w połączeniu z komturem tucholskim napadł wielkopolską krainę, położoną na południe od Cz., gdzie zburzył znaczniejsze miasta Sępolno i Kamień; za to roku następnego 1410 w pamiętnej bitwie pod Tannenbergiem poległ nowy komtur człuch. Arnold von Baden, miasto jednak i zamek czł. nie poddały się Polsce, jak to uczyniły prawie wszystkie inne miasta pruskie, chociaż król Kazimierz wyraźnem pismem do tego mieszczan napominał. W r. 1414 liczne dosyć wojsko Władysława Jagiełły przyciągnęło z Litwy pod Cz. i oblegało zamek bezowocnie; ztąd pociągnęło dalej na Kujawy. Do znanego związku jaszczurczego naprzeciw krzyżakom Cz. zaraz od początku przystąpiło; w r. 1454 przychylni Polsce Gdańszczanie przysłali tu załogę pod komendą swoich radzców miejskich Jana Pekaw i Kurta von Dalen. Ostatni komtur człuch. Jan Rabe zmuszony był przenieść się do Chojnic, które także wtedy należały do człuch. komturyi. R. 1456 napadli [ 863 ]krzyżacy Cz. i miasto przez zemstę spalili; zamku jednak nie zdobyli, ponieważ gdańszczanie za wczasu nadesłali posiłki. W r. 1463 zarządzał Cz. Władysław, kasztelan nakielski, który w czasie swojej nieobecności uczynił zastępcą szołtysa Jerzego, herbu Topór. Tenże Jerzy zamyślał zamek oddać krzyżakom; umówił się więc z kilkunastu żołnierzami, którym zaufał, resztę zaś załogi wysłał precz z zamku. Kiedy jednak chciał wykonać zdradę, został przez swoich schwycony i uwięziony, tak że zamek i nadal utrzymał się w ręku Polaków. Dopiero w r. 1466 dostał się przez podstęp jakiegoś Marcina Zitzwitz w ręce krzyżaków; o czem gdy się dowiedział król Kazimierz, bawiący wtedy w Bydgoszczy, nadciągnął z wojskiem i po 7 dniach napowrót go zdobył. Wszystkich komturów, o ile teraz wiadomo, było 29 w Człuchowie: Ludwik von Lieberzelle przed r. 1323, Dytryk von Lichtenhain, zarazem komtur świecki 1323–1326, Günther von Snoze 1332–1334, Jan von Barkenfeld 1336–1338, Henryk Ernst do r. 1344, Jan von Barkenfeld 1346–1350, Ludolf von Hake 1350–1354, Henryk von Thaba 1355–1370, Henryk von Grobitz 1372–1377, Konrad von Wallenrod 1377–1382, Fryderyk Kühl von Scharfenstein 1382–1383, Jan von Schoenfeld 1383–1392, Wilhelm Folkolt 1392–1402, Gamrat von Pinzenau 1402–1410, Arnold von Baden 1410 poległ pod Tannenbergiem 15 lipca, Jost von Hohenkirchen 1410–1411, Jan von Speet 1411–1413, Wilhelm von Steinheim 1413–1415, Jan von Hohenkirchen 1415–1420, Leopold von Reitenbach 1420–1422, Jan von Pommersheim 1425–1431, Mikołaj von Nikoritz 1431–1433, Bernard von Schönburg 1433–1435, Henryk von Rabenstein 1435–1437, Gotfryd von Geilenkirche 1437–1438, Wilryk von Greifenstein 1438–1440, Jan von Stockheim 1441–1444, Herman Hug von Heiligenberge 1445–1446, Jan Rabe 1450–1454. Zaraz po wyparciu krzyżaków osadzili Polacy na zamku człuch. starostów. Pierwszym starostą w Cz., jeszcze przed pokojem toruńskim, był Mikołaj Szarlej, wojew. inowrocławski, który w nieszczęśliwej bitwie pod Chojnicami r. 1454 dostal się do niewoli i przez niejaki czas trzymany był w Malborgu; po nim objął starostwo Władysław, kasztelan nakielski, wspominany r. 1463; roku 1466 Jerzy Dąbrowski, starosta czluch., o którym pisze Niesiecki, że się także dostał do niewoli krzyżackiej; r. 1510 był starostą człuch. Andrzej Górski, podkomorzy poznański; r. 1520 Rafał Leszczyński, kasztelan łędzki, który potem został biskupem przemyskim i płockim. R. 1530 umarł Stanisław Kościelecki, wojew. poznański, star. człuch.; w roku 1545 umarł Jan Kościelecki, wojew. łęczycki, bydgoski, tucholski i czł. starosta; w r. 1557 Jan Latalski wojew. poznański; r. 1565 Achacy Czema, wojew. malborski, dawniej podkom. pomorski; około r. 1570 żył Stan. Latalski, star. inowrocł. i człuch. Obaj Latalscy byli zwolennikami nowej nauki Lutra i najwięcej przyczynili się do zaprowadzenia reformacyi w tem starostwie; dopiero gdy w roku 1603 umarł Stanisław Latalski, a starostą człuch. został Bartłomiej Tylicki, gorliwy katolik i brat biskupa Tylickiego, przywrócono katolikom pogwałcone prawa. W ogóle od tego czasu wszyscy następni starostowie tutejsi sprzyjali wierze katolickiej, jako Ludwik Wejher, podkom. chełmiński, który umarł 1617, dwa lata po śmierci swojego poprzednika Bartłomieja Tylickiego; Jan Wejher, wojew. chełmiński, umarł 1626; Melchior Wejher, także wojew. chełmiński, umarł 1643; Jakób Wejher, wojew. malborski, założyciel miasta Wejherowa i fundator dobroczynny kościołów i klasztorów na Pomorzu, umarł r. 1657; po jego śmierci otrzymała czwartą część dochodów człuch. starostwa w dożywociu druga małżonka Wejhera księżna Joanna Radziwiłłowa, która, jak się zdaje, poszła potem za Bogusza von Leszczyńskiego, podkanclerza koronnego i starostę człuchowskiego, zmarłego r. 1660; Michał Kazimierz Radziwiłł, hetman wielki, umarł 1680; Karol Stan. Radziwiłł kanc. lit. umarł 1711; jako donosi Gödke w swojej kronice niemieckiej, posiadała w r. 1721 czluch. starostwo wdowa Anna Radziwiłłowa, która wszystkie akta tutejsze grodzkie kazała zapakować w 4 wielkie paki i przewieść do swojej rezydencyi w mieście Biała na Litwie. Ostatni star. człuchowski, którego znamy, jest Michał Kazimierz Radziwiłł, wojew. wileński, hetman litewski, umarł 1762. Za polskich czasów odbywały się w Cz. sejmiki powiatowe i sądy ziemskie. Ważniejsze wypadki z historyi, dotyczące miasta i zamku, są następujące. R. 1520 przyciągnęły pod Cz. oddziały wojska z Niemiec pod wodzą Schönberga, niosły one pomoc dla Alberta, księcia pruskiego, który Pomorze napowrót myślał zdobyć: widząc to wojsko zamek warowny i załogę w nim liczną, ani się nie pokusiło zdobywać go. R. 1563 awanturniczy Eryk książę brunszwicki przybył tu z pod Oliwy, ale zamku także nie zdobył. R. 1627 Szwedzi bardzo pustoszyli całą okolicę, miasta Frydland, Czarne (Hamersztyn) zabrali; Cz. wtedy całe się spaliło d. 18 kwietnia. W r. 1656 szwedzki dowódzca Aleksander Weissenstein, zdobywszy poprzednio Tucholę, Frydland i Chojnice, oblegał człuchowski zamek, którego nie był by tak łatwo zdobył, ponieważ był w żywność i amunicyą dostatecznie zaopatrzony; załogą stało w nim 200 chlopa, ale na [ 864 ]nieszczęście było wielkie zimno, i woda naokoło pozamarzała, tak, że po lodzie pod mury przeszli, załogę tutejszą wzięli w swoję służbę, także na prędce jeden regimont dragonów zwerbowali w Chojnicach; pomimo to musieli zaraz następnego r. 1657 oddać zamek Polakom, którymi dowodził Kazubski, ale tylko na krótki czas: bo jeszcze tego roku sam król Karol Gustaw nadciągnął w te strony, zabrał polakom Chojnice i ztąd dalej na Cz. poszedł. Dwa lata potem brat królewski Adolf Jan był tu: splądrował Chojnice, ztąd koło Cz. poszedł do Czarnego (Hamersztyn) i Frydlandu, poczem zajął Cz. Z XVIII w. jest jeszcze wiadomość, że Cz. cztery razy zgorzało: 13 czerwca 1729 r., 17 paźdź. 1735, 1786 i 1793. Zamek człuch., budowany przez krzyżaków w pierwszej połowie XIV wieku, utrzymał się w dość dobrym stanie przez całe czasy rządów polskich; w połowie XVII w. naprawił go z gruntu star. człuch. Jakób Wejher a w przeszłem stuleciu utrzymywali na nim mieszkania Radziwiłłowie. Obszernym i licznym zabudowaniom dodawały niemało kształtu piękne wieże zamkowe, których było 4 mniejsze i piąta wielka. Przy niej znajdowała się stara kaplica krzyżacka, obszerna jak zwyczajny nasz kościół; tytuł miała N. M. Panny, posadzkę flizową, sufit jak zwykle wysoko sklepiony, 3 ołtarze, przy ścianach dokoła stały ozdobne stalle krzyżackie. Za Szwedów od roku 1656 do 1660 odprawiał tu luters. nabożeństwo pastor Schmidt z Bärenwalde; za polskich czasów odbywało się nabożeństwo dwa razy w tygodniu. Po okupacyi pruskiej r. 1772 zamek człuch. bez opieki coraz bardziej upadał; ostateczną zaś ruinę zadano mu r. 1786 i 1793, kiedy miasto zgorzało; wtenczas bowiem kto chciał przychodził tu, rozwalali zamkowe mury i nowe domy z cegły stawiali w mieście; obecnie pozostały tylko znaki po starych wałach i fosach, fundamenta, małe szczątki murów i wspaniała dobrze zachowana wieża: budowana jest w formie ośmioboku, mury na dole na 14 stóp grube, wysoka 180 stóp, u góry niesklepiona i bez dachu; panuje nad całą okolicą; przez 16 otworów czworobocznyoh, znajdujących się u samego wierzchu, można było wydawać rozkazy i znaki wojenne do Chojnic, Czarnego (Hamersztyn), Frydlandu, Tucholi i t. d. Używają teraz tej wieży luteranie, którzy w r. 1826 i 27 nowy kościół sobie przy niej zbudowali; przedtem nie posiadali w mieście kościoła. Powiadają, że od zamku prowadzi ganek pod jeziorem aż do pobliskiego lasu. Katolicki kościół stoi w mieście, fundowany jest za pomorskich książąt r. 1209; od połowy XVI w. posiadali go innowiercy, aż do r. 1609, kiedy oddany został napowrót katolikom; około połowy XVII w., gdy już bardzo podupadł, wniósł nowy dzisiejszy kościół murowany starosta człuch. i woj. malborski Jakób Wejher; godna jego małżonka Anna Szafgoczówna zaopatrzyła go w potrzebne aparaty i bieliznę; nad zakrystyą urządził sobie fundator małą kaplicę, wejherową, w której zwykł był słuchać nabożeństwa; w kościele znajdował się między innemi w r. 1765 pomnik Michała Ludwika Demińskiego, który w młodocianym wieku od niegodnej ręki został zabity r. 1680. Przed reformacyą znajdowała się jeszcze w Cz. prepozytura św. Katarzyny, połączona ze szpitalem i smętarzem; proboszcz chojnicki Konrad fundował przy niej osobną wikaryą r. 1378; później zaginęła ta prepozytura. Parafia katol. w Cz. liczyła w r. 1867 samych tylko prawie Niemców 3430 dusz; oprócz Cz. obejmuje wioski: Buschwinkel, Clausfelde, Friedrichshof, Grünhof, Jęczonki, Kałdowo, Lindenberg, Mękowy, Mauersin, Platendienst, Stolzenfelde i Dąbrowa; nadto należy do Cz. 7 filij: Barkenfelde, Bischofswalde, Christfelde, Dębnica, Lichtenhagen, Moszyna i Rychnowy; w Christfelde urządzony jest w ostatnich latach wikaryat lokalny z osobnym duchownym. Protestanci mają także swoją parafią w Cz.; pierwszy ich pastor przybył tu dopiero w r. 1826, kiedy i kościół nowy budowano; żydzi w liczbie około 500 mają swoją bóżnicę. W Cz. jest miejska szkoła, składająca się z dwóch klas wyższych, konfesyjnych, podzielonych, i trzech niższych klas symultannych; katolicy mają 2 swoich nauczycieli, w r. 1867 było dzieci kat. 164. W parafii czł. znajdują się jeszcze szkoły katolickie w Barkenfelde, Christfelde, Lichtenhagen i Dębnicy; prot. zaś szkoły są w Bischofswalde (gdzie 4 dzieci katol.), Kałdowie (37 dzieci kat.), Moszynie (37 dz. kat.), Rychnowie (43 dz. kat.) i w Clausfelde (3 dz. kat.). Cz. jest siedzibą zwyczajnych władz i urzędów powiatowych, jako to landrata człuch., konowała powiatowego, fizyka powiatowego; ma sąd (przedtem powiatowy) teraz okręgowy (Amstgericht), między innemi też kasę nadleśnictwa człuch. Lindenberg. W Cz. stoi 1 kompania piechoty, lud. liczono w r. 1868 w ogóle 572, dusz 234; jest dworzec kolei żel., poczta, stacya telegr., na której w r. 1866 wysłano depesz 721 (przed wybudowaniem żel. kolei), depesz weszło 726, dochodu było 228 tal. Mieszczanie są sami Niemcy i żydzi; prócz zwyczajnego handlu trudnią się głównie rolnictwem, jarmarki bywają tu 4 do roku: kramne, na konie i na bydło.

Powiat człuchowski leży na pograniczu Pomeranii z którą graniczy ze strony północnej i zachodniej, na południu jest pow. złotowski, na wschod. chojnicki. Tak szerokość pow. z zach. na wschód jako i długość z północy na południe [ 865 ]wynosi około 9 mil. Kształt ma pow. człuch. nieregularnego czworoboku, w którego południowo-wschod. końcu leży m. Pruski Frydland, w połudn.-zachodnim m. Lendyczek, w północno-zach. Białobor (Baldenburg); północno-wschodni koniec jest bliski powiatu kościerskiego. R. 1867 liczył pow. człuch. ludności 57,905 dusz (62000 w 1875), z pomiędzy tych kat. 23,243, ew. 32,853, żyd. 1673; mężczyzn było 28,870, kob. 29,035. Pod wzlędem narodowości pow. jest prawie zupełnie zniemczony, od dawien dawna, podobnie jak i pobliska Pomerania, tylko na wschodnio-północnym krańcu są wioski czysto polskie, należące do dwóch parafij Borzyszkowa i Konarzyn; liczba 71 familij polskich, jak podaje pruska statystyka, jest oczywiście wiele za nisko wzięta, ponieważ i inne pobliższe parafie zamieszkują, choć rzadko tylko, Polacy. Obszaru ziemi obejmuje pow. człuch. 38,780 kw. mil, tak że na jednę kw. milę przypada 1485 dusz; wynika ztąd, że jest pow. człuch. najrzadziej zaludniony z całej regencyi kwidzyńskiej. Znaczną część powierzchni obejmują lasy. Na północ w piaszczystej glebie przeważa sosna w borach kaszubskich, które są dalszym ciągiem tucholskich borów; w południowej części, gdzie lepsza gleba, natrafiają się dęby, buki, brzozy i na mokrym gruncie olsze; czysto bukowy las ciągnie się w nadleśnictwie Lindenberg (Lipia góra), od Człuchowa aż po Lendyczek. Królewskie bory są podzielone na 3 okręgi nadleśnicze, z których Zanderbrück ma pod sobą 6 leśnictw, Eisenbrück 7, Lindenberg 10 (nazwy tych leśnictw są czysto niemieckie). Z miejskich lasów należy 1 leśnictwo do Człuchowa (Braunhirsch), 1 do Czarnego al. Hamersztynu (Hardelbruch) i 1 do Pr. Frydlandu (Rehwinkel); z prywatnych dóbr dwa posiadają większe obszary, i to dominium Czarne (Hamersztyn) z czterema leśnictwami: Adelshaid, Hansfeldsrück, Jägersdorf i Charlottenthal, dominium Breitenfelde z leśnictwem Remmen. W borach tych dosyć często natrafiają się miejsca, gdzie smołę wypalają; takich smolarni (T. O.) podają wojskowe mapy pruskiego sztabu generalnego 17 i to przy Wierzchocinie, Bindudze, Kępinie, Zielonej, Dzięglu, Jankach, Rudniku, Starej Brdzie, przy Przechylewskim młynie, Polenicy, przy Regnickim młynie, przy Patokolsku, przy Eisenhammer, Wehnersdorf, Lustingshof, Dickhofen i Remmen. Przy Ferstnowie nad Krępskiem jeziorem i przy Człuchowie wyrabiają roztwórzec (K. O.). Obszaru wody liczą w pow. człuch. okolo 2000 morg. Znaczniejsze rzeki są Gwda i Brda ze swojemi dopływami. Rz. Brda (Brahe) ma tu swój początek w kilku jeziorach, leżących na pograniczu prowincyi pomorskiej, między Starznem i Pietrzykowarni, płynie przez środek powiatu, początkowo w kierunku połud., pędzi 2 młyny i tartak w Starej Brdzie, potem zaraz młyn i tartak w Nowej Brdzie, przyjmuje z lewej strony rz. Modrą (Moder Fl.) przy leśn. Fortbrück, potem z tejże strony rz. Humer, od humrów zwanej, które pędzi w Patokolsku (Pogdanzig), następnie wpada do jeziora Szczytno (Ziethen See), z którego wychodząc płynie na wschód przy Szczytnie, przyjmuje po lewej stronie przy Sępolnie (Sampohl) rz. Sępolnę, po za Ciecholewami przelewa się do jeziora Charzykowy (Müskendorf See), zkąd dalej płynie w pow. chojnickim. Chocina (Chotzen Fl.) ma także swój początęk w półn. części powiatu przy Wierzchocinie (Oberchotzen), wpływa do jeziora Karsin, w którem się łączy z rz. Brdą. Kłonicznica przychodzi z Pomeranii z jeziora Studzienica; płynie granicą między pow. człuch. i chojnickim, wpada do jeziora Wielkiego, w którem się łączy z rz. Dybrzycą (Sbritze). Dybrzyca przychodzi z pow. chojnickiego, wpada także do jeziora Wielkiego, w którem, złączywszy się z Kłonicznicą, płynie przez jez. Glisno na południe granicą pow. człuch. i chojnickiego, uchodzi i do jeziora Karchin, w którem się łączy z rz. Brdą. Gwda (Küddow) płynie na południe z Pomeranii, odkąd przyjęła z lewej strony rz. Czarnę (Zahne Fl.) stanowi granicę zachodnią pow. człuch. z Pomeranią, aż do m. Lendyczek. Czarna, przydługa rzeczka, ma swój początek na północ od Białoboru (Baldenburg), płynie w kierunku połudn. przez m. Czarne (Hamerstein), któremu imię pierwotne nadała i uchodzi do rz. Gwdy. Biała (Ball-Fl.) wychodzi z Bielczyńskiego jeziora (Belzig See) koło Białoboru, płynie na południe obok rz. Czarnej, do której wpada. Dobrynka płynie granicą pow. człuch. i złotowskiego do rz. Gwdy pod Lendyczkiem. Strzeczona (Stretzin Fl.) płynie z człuch. jeziora do Gwdy. Jeziora dosyć znaczne i rybne znajdują się prawie tylko w północnej połowie powiatu. Największe jest jez. Szczytno (Ziethen See), w połud. części zowie się Krępskie jez. (Kramsker See), około 2 mile długie, leży w środku powiatu; do niego wpływa z półn. rz. Brda, a wychodząc skręca się na wschód do jez. Charzykowy; pomiędzy Szczytnieńskiem a Krępskiem jeziorem po usypanej grobli wiedzie trakt bity z Człuchowa do Białoboru. Bielczyńskie jez. (Belzig See) leży w północno-zach. kącie powiatu, przeszło milę długie; przy niem na półn. leży m. Baldenburg, z połud. wypływa rz. Biała, co wszystko świadczy, że niem. Baldenburg zwać się powinno Białobór. W tym samym kierunku na północ od Białoboru leży jez. Łebskie (? Labes Sce) i jez. Cieczęcin, w starych dokumen. Ceczentzin, po niem. Tessentin, przechodzi już [ 866 ]do Pomeranii. Kwaśne jez. (? Quesno), Male i Wielkie, są połączone przez małą strugę, długości mają pospołu 1 i pół mili, leżą na północ blisko Pomeranii; zaraz w pobliżu jest jez. Łąkie (Lanken See) przy wsi Łąkie. Lepczyńskie jez. w borze przy wsi Lepczyn, między Kwaśnem a Szczytnieńskiem jeziorem. Glisno, jez. najbardziej na północ, przechodzi już do Pomeranii, wąskie a długie około 2 mile; zaraz obok na wschód jez. Borzyszkowskie przy wsi Borzyszków. Inne jez. Glisno jest połączone z jez. Wielkiem (Grosser-See), leży na granicy człuch. i chojnickiego powiatu; tu wpada rz. Kłonicznica i przechodzi rz. Dybrzyca, dopływ Brdy. Wytoczno, także na granicy człuch. i chojnickiego pow., małe; przez nie płynie rz. Dybrzyca. Kielskie jez. między człuch. a bytowskim pow. przy wsi Luboń; tu płynie z północy na południe rz. Kłonicznica; Karsińskie jez. na granicy pow. człuch. i chojnickiego, tu wpływa rz. Chocina i Dybrzyca, a przechodzi do pow. chojnickiego rz. Brda; kilkumilowego jeziora Łukamie (Löckman See) i Charzykowy (Müskendorfer See) należy tylko zachodni brzeg do człuch. pow.; 2 jeziora przy Człuchowie pospołu mają długości okołe 1 milę; z południowego wypływa str. Strzeczona; przy wsi Darzno (Darsen) jez. Darznieńskie przy granicy pomerańskiej; jez. Wierzchowskie przy w. Wierzchowo (Firchau), około pół mili długie, prawie jedyne w południowej części pow. Jezioro przy Sępolnie nazywano w XVII w. Rybno, a przy Konarzynach Piaseczno. Na ornej ziemi znajduje się wiosek 331 z 46,500 mk.; 5 miast: Człuchowo, Pr. Frydland, Białobór, Czarne (Hamersztyn) i Lendyczek, razem z 11,500 mk. Głównem zatrudnieniem ludności pow. człuch. nawet w miastach jest rolnictwo. Podług statystyki urzędowej z r. 1868 znajdowało się w pow. budynków publicznych 225, i to służących do nabożeństwa (kościołów) 61, szkół 87, dla ubogich i szpitali 24, dla świeckich urzędów 30, dla wiejskiego zarządu 22, dla wojska 1; prywatnych zabudowań było 15,060 i to mieszkań 6,088, przeznaczonych dla różnego przemysłu, jako młyny, magazyny 267, stajen i t. d. 8705. Bydła rogatego naliczono 19,000, owiec 131,000, pomiędzy temi merynosów 61,000, koni 8000, świń 7300, kóz 800, pszczół ulów 3000. Z pomiędzy wiosek największą ilość stanowią gminy włościańskie; dóbr rycerskich i folwarków znajduje się okolo 110. W nowszym czasie czyniono także chwalebne zabiegi, ażeby mniej urodzajną glębę użyznić: działo się to nietylko w prywatny sposób, ale i związki osobne powstały, które urzędowym statutem zostały zatwierdzone. I tak przy Przechylewie (Prechlau) począwszy od r. 1854 użyzniono blisko 2000 mórg, na co wydano 22,000 tal.; statut związkowy od rządu zatwierdzony w tymże roku 1854. Od r. 1857–1859 użyzniono gleby wcale przedtem nieurodzajnej między Ekfirem a Pieniężnicą (Penkuhl) 1450 m. kosztem 640 tal.; statut zatwierdził rząd r. 1858. We wsi Koczała (Flötenstein) utworzył się związek, potwierdzony statutem z r. 1856, który od r. 1855–1859 użyznił 678 m. z wydatkiem około 9000 tal. Także we wsi Łąkie (Lanken) naprawiono r. 1855 przez nawodnienie 38 m. kosztem 440 tal.; statut jest potwierdzony r. 1856. Przemysł w pow. człuch. jest bardzo mało rozwinięty; o zakładach i fabrykach parą pędzonych mało dotąd słychać, tylko woda po licznych strumykach obraca znaczną liczbę młynów i tartaków. Podług nowej mapy wojskowej generalnego sztabu pruskiego posiadają wodne młyny: Grabowo, Darzno, Łąkie (Lanken), Łąki (Lonken), Pflaster Mühle, See Mühle, Brzeźno, Prządzona, Borowy młyn (Heide Mühle), Chociński młyn (Chotzen M.), Sępolno, Dąbrowa, Parszczenica, Zielona (Grünchotzen), Czarne (Hamersztyn), Rzeczęca al. Sztegrowy (Stegers), Pokrzywnica (Kopriwe), Elzanowo, Dąbkowy młyn (Damker M.), Szczytno (Ziethen), Rögnitzer Mühle, Polenica, Pietrzykowy (Peterkau), Kłonicznica, Eggebrecht, Breitenfeld, Baerenwald, Schönwerder, Frydland, Wierzchowo (Firchau), Bruch-Mühle, Dębnica, Christfelde, Człuchowo, Szylbark, Barkenfelde, Peterswalde, Giemły, Hammer-Mühle, Pawłówki (Kl. Pagelkau), Przechylewo (Prechlau), Prochowy młyn (Pulver Mühle), Rosenfelde, Strzeczona (Stretzin), Białobór (Walk-Mühl), Kupfer-Mühle, Zimmer-Mühle, Stara Brda, Lendyczek, Bielsk, Nowa Brda. Także i wyroby szkła są dosyć znaczne w człuch. powiecie: huty szklane posiadają: Konarzyny, Nowa Karczma (Neukrug), Ottilienhütte, Georgenhütte, Eisenbrück, Borowy młyn (Heide-Mühle) i Bärwalde. Pod względem kościelnym liczni protestanci ze swoimi kościołami należą do superintendentury w Chojnicach; katolicy mają swój dekanat człuchowski, który obejmuje 10 parafij i 22 fiilij w powiecie. Polskie parafie są: Borzyszkowy, fil. Brzeźno i Konarzyny; inne są niemieckie: Ekfir, fiilie Białobór i Pieniężnica (Penkuhl); Koczała (Flötenstein), filia Starzno; Ferstnowo, filie Rzeczęca (Sztegrowy) i Krępsk (Kramsk); Pr. Frydland, filie: Bucholz, Strzeczona (Stretzin), Sztynborno (Steinborn), Wierzchowo (Firchau) i Jęczonki (Jensnick); Czarne (Hamersztyn), filia Hansfeld; Heinrichswalde, filia Peterswalde; Przechylewo (Prechlau), filie: Kiełpin (Woltersdorf) i Poleniła; Człuchowo, filie: Barkenfelde, Biskupnica (Bischofswalde), Christfelde, Dębnica (Damnitz), Lichtenhagen, Moszyna i Rychnowy. Dekanat [ 867 ]człuch. należał dawniej, wraz z archidyakonatem kamińskim, do archidyecezyi gnieźnieńskiej, od r. zaś 1821 do dyecezyi chełmińskiej; dusz liczy 28,000. Szkoły elementarne po wioskach, tak katolickie jako i luterskie, znajdują się w bardzo dostatecznej ilości. Z wyższych szkół istnieje seminaryum nauczycielskie w Pr. Frydlandzie dla protestantów. Wojsk stoi mało w pow. człuch., bo tylko po 1 kompanii piechoty w Człuchowie i Białoborze. Bite trakty przerzynają człuch. pow. w następujących kierunkach: 1) z Lendyczka przez Człuchowo do Chojnic (najstarszy trakt berlińsko - królewiecki); 2) z Człuchowa do Białoboru; 3) z Człuchowa przez Zamarte (Jakobsdorf) do Kamienia, Sępolna i Nakła; 4) z Łobżenicy przez Pr. Frydland do Czarnego (Hamersztynu); 5) z Czarnego przez Rzeczęcę (Stegers) i Przechylewo do traktu bytowskiego; 6) z Chojnic do Bytowa. Żelazne drogi przechodzą dwie przez człuch. pow. od kilku dopiero lat: 1) pilsko-tczewska, najkrótsza pomiędzy Berlinem i Królewcem, która ma tu dworzec w Wierzchowie (Firchau) i 2) chojnicko-węgorzyńska, do Szczecina, z dworcami w Człuchowie i w Czarnem (Hamerstein); stacyj pocztowych liczono 14 w r. 1868: Człuchowo, Czarne (Hamerstein), Peterswalde, Konarzyny, Pr. Frydland, Barkenfelde, Bialobór (Baldenburg), Zielona (Grünchotzen), Koczała (Flötenstein), Lipienice, Lendyczek (Landek), Rzeczęca (Stegers), Przechylewo (Prechlau) i Wierzchowo (Firchau). Stacye telegraficzne istnieją w Człuchowie, w Czarnem i Wierzchowie. Posłów, tak do rzeszy niemieckiej jako i do sejmu pruskiego, wybiera pow. człuchowski wspólnie z pow. chojnickim w Chojnicach; z ludnością swoją przeważnie protestancką i niemiecką bardzo szkodzi Polakom; chociaż i tak przechodzi Polak, jeżeli Niemcy katolicy głos mu oddadzą. Kś. F.