Jus aparis[1] nia Matematikala Lexiko, qua esas l’unesma ciencala vortolibro di nia linguo. Ni indikis en la prefaco, per qua metodo ni kompozis ol ; ni ne repetos ol hike. Ni volas nur dicar, ke pri la selekto di la internaciona vorti poke embarasanta e dubebla, ni konsultis Si de Beaufront, Leau, Liesche, Lorenz e Pfaundler, qui semblis a ni (ante l’elekto di l’Akademio) le max kompetenta por kontrolar nia laboro. E, sen atribuar a li irga responsiveso pri l’erori e kulpi di nia verko, ni povas dicar, ke ni generale sequis lia konsili, tante plu ke li max ofte konkordis inter su. To pruvas ya, ke la ciencala e logikala principi di nia linguo garantias sa uneso, ed establisas spontana konsento interomna sa adepti.
Ta lexiko devis esar l’unesma, pro ke la matematiko esas la max generala cienco, di qua la koncepti e termini reaparas necese e konstante en la ceteri. Sed pro to ipsa la selekto di ula nuva formi postulas aparta reflekto e diskuto, nam ta nuva formi devas retrovesar en altra cienci, od impozas ad ici simila formi, pro la [ 2 ]necesa uneso ed analogeso, qua devas regnar en la tuta linguo. Esas do necesa, ke ni expozez hike ta « nuvaji », e submisez oli, segun nia konstanta metodo, a la judiko di nia samideani e di l’Akademio.
La « nuvaji » konstitucas du klasi kun importo tre neegala : l’unesma kontenas la nuva afixi, qui esas generala elementi di la linguo ; la duesma kontenas la nuva radiki o vorti, qui max ofte esas tute specala a la matematiko, e mem nur a brancho di la matematiko. Ni do insistos prefere sur l’unesma klaso. Se en la duesma klaso ula vorto ne esas bone selektita, on povos sempre emendar ol sen ula detrimento. Tute kontre, l’elementi di l’unesma klaso postulas la max granda atenco, ne nur de la matematikisti, sed de omna ciencisti e teknikisti.
I. — Kelka nuva prefixi semblas tute necesa ed impozata da l’internacioneso. Li esas :
Anti-, en : anti-axo, anti-homologa, anti-kaustiko, anti-klastiko, anti-komplementa, anti-konjugirta, anti-kuvo, anti-logaritmo, anti-paralelo, anti-paralelogramo, anti-plano, anti-polareso, anti-prismo, anti-projekto, anti-punto, anti-rekto ; sen parolar pri antipodo, qua esas primitiva vorto ja adoptita. Rimarkez, ke en omna ta vorti anti- havas la senco di kontre, di opozita ; sed omna ta vorti esas internaciona, ed on ne povus formacar oli per la prefixo kontre-.
Auto-, en : auto-homologa, auto-konjugita, auto-polara, sen parolar pri automorfa, qua esas primitiva vorto. En ta vorti, auto- signifikas : a su, per su ; sed on ne povus formacar ta vorti per su o per ipsa.
Equi-, en : equi-angula, equi-anharmonika, equi-axa, equi-difero, equi-disto, equi-harmonika, equi-latera, equi-multopla, equi-potenciala, sen parolar pri equilibro, equinoxo, equipolo, equivalo, en qui la senco di equi- esas plu o min konfuza. En ta vorti, equi- signifikas egala ; sed on ne povis uzar egal- en omna ta vorti, qui esas max ofte internaciona : mem D. havas äquidistant, apud gleicher Abstand ; äqui-harmonisch, apud gleich-harmonisch, ec. ; anke Aequipollenz, Aequivalenz, ec. tale ke, omna instruktita Germano konocas perfekte la senco di ta prefixo.
Ko-, en : ko-funciono, ko-latitudo, ko-normala, ko-sekanto, ko-sinuso, ko-tangento, ko-varyanto, sen parolar pri kolineara, korelato e korelativa, korespondo, qui esas por ni primitiva vorti. En ta vorti, la prefixo ko- ne havas la senco di kun, sed la senco : « komplemento di… » o : « di la komplemento ». Ol esas do tute necesa. Sed ni rezervis ol a ta specala senco, ed uzis kun o sam en la kazi, en qui la senco postulis ta elementi : kun-junto, kun-kurar, kun-mezurebla ; sam-axa, sam-centra, sam-foka, sam-plana, sam-tempa, malgre l’exemplo tentiva di vorti quale D. koaxial, konfokal, komplanar, e mem la sugesto di ula nia konsilanti, [ 3 ]qui propozis audace : komensurabla. Semblis a ni, ke en ica kazo la L. I. povas e devas esar plu klara e logikala kam nia lingui, e distingar ex. equi-axa e sam-axa.
Kompreneble, ni sequis la generala reguli di nia linguo omnube li semblis suficanta a la justa expreso di l’idei : ex. ni aplikis la prefixo mi‑ vice la tri prefixi hemi‑, semi‑ e demi‑, quo liberigas ni tre fortunoze de lia jenanta konkuro e de multa heziti (mi-axo, mi-cirklo, mi-ombro, mi-plano, mi-radyo, mi-sekanto, mi-sfero). Same, ni uzis konstante la prefixo ne‑ vice la latina in‑, o la D.E. un‑ : ne-egala, ne-kontinua, ne-racionala, ne-simetra, ne-simila, ne-varyanta. To anke supresas multa dusencesi e heziti. La prefixo mal‑ trovesas nur en tri vorti : mal-kompozar, mal-kreskar, mal-volvar. Se do on vicigus ol per des‑, to esus nula detrimento, e mem ta tri vorti divenus plu « naturala », quale omna verbi.
Ni devis admisar la prefixi hiper‑ e hipo‑, ne nur en primitiva vorti ja existanta (hiperbolo, hipotezo), sed en la sequanta kompozaji : hiper-eliptika, hiper-plano, hiper-sfero, hiper-spaco ; hipo-cikloido. Ta prefixi esas tute internaciona, mem en D., qua juntas li poke stranje a sua propra radiki : Hyperebene, Hyperkugel, Hyperraum. Ni dedikas ta exempli a la puristi, qui jemas e hororas omnafoye kande on asocias latina o greka radiko e germanala radiko !
Fine, ni devis admisar la prefixo bi‑ en la sequanta vorti : bi-angula, bi-centra, bi-cirkla, bi-fokala, bi-folyo, bi-komplexa, bi-kursala, bi-laterala, bi-lineala, bi-nodo, bi-normalo, bi-oskulanta, bi-plano, bi-polala, bi-quadrata, bi-quaterniono, bi-racionala, bi-radyalo, bi-sekanto, bi-tangento, bi-vektoro. Ta prefixo signifikas ofte « dufoye », sed anke « duopla », « du kune ». Ni devis distingar ol unfoye de bis en : bis-sekanto (« qua sekas dufoye », dum ke bi-sekanto esas : « qua sekas en du egala parti » ; ni ne audacis uzar mi‑ hike, nam mi-sekanto povus signifikar : « duona sekanto », e ne : « qua sekas duone »). Ta prefixo esas impozata da l’internacioneso ; e pluse ol esas tre oportuna por supresar la dusencesi, quin ni ja aludis : se on uzus du‑ en tala vorti, on hezitus omnafoye kande on parolus pri dunodi, duplani, same kam se on parolus pri « ducikli » vice bicikli. La prefixo di‑ aparas nur unfoye en la nacionala koloni, nome en dipolar, distingenda de bipolar. Sed ni solvis altre, e plu logike, la malfacilajo, dicante bipolala por l’unesma senco (qua havas du poli), e bi-polara por la duesma (qua esas dufoye polara). Nam ni distingas la radiki pol e polar, kande olca ne relatas reale polo o poli. Same ni distingas metrala, qua relatas la metro, e metrika, qua relatas la mezuro (metrik esas lor greka vorto, quan ni adoptas quale radiko tute pronta).
Por analogeso, e pro la sama motivi, qui impozas la prefixo bi‑, semblas do necesa admisar la prefixi : mono‑, (tri-), quadri‑, quinti‑, sexti‑, septi‑, okto‑, nono‑, (deko-), por la nombri en [ 4 ]kompozaji. O kad on preferos la greka prefixi : tetra‑, penta‑, hexa‑, hepta‑, okta‑, ennea‑… ? To esas posibla ; ni havas ja tetraedro, pentagono, hexagono, oktogono, dodekagono, ikosaedro, e c. On povas do hezitar ed alegar exempli por la du seryi. Omnakaze, bi‑ semblas preferinda a di‑ (greka), pro ke ol distingesas plu sekure de la prepoziciono di. La decido pri ta questiono dependos probable de la kemiisti, nam li maxime uzas tala prefixi. La questiono restas libera til nun, pro ke ni bezonis nur bi‑ quale generala prefixo, e adoptis la cetera jus citita vorti, same kam diedro, quale aparta radiki (gono ne esas radiko por ni).
II. — Nun ni enumeros rapide la nuva radiki enduktita ; la max multi esas tute internaciona, e ne bezonas traduko… por la specala ciencisti. Kelki de li esis ja propozata en Progreso ; ni referas lor a la loko, en qua li esis citata unesmafoye :
Adiabata, afelio, aktuala (senco filozofiala anke, ne intermixenda kun nuna, prezenta), algoritmo, anamorfozo, aplanetika, apotemo, aritmografo, aritmologio, aritmometro, asimptoto, asinektika, astatika, astroido (kurvo ; ne intermixenda kun asteroido), axonometrio, azimuto, balanciero (II, 641), baricentro, binara, bisextila (II, 708), brakistokrono, centigrada, centrifuga, centripeta, centroido, ciklometrio, ciklozo, cilindroido, cinetika, cisoido, deferenta (cirklo), deficienta (nombro), dekaedro, dekagono, denominatoro, determinanto, diakaustiko, diedro, diferencialo, diferenciar (nur matematikal senco), diplaso (II, 642), direciono (II, 642), disjuntiva, diskriminanto, dodekaedro, dodekagono, elipsoido, elongaco (ne longigo ! astronomial senco), enumerar (nek nombrizar, nek numerizar), epiciklo, epicikloido, equipolo (L. aequipollentia), faktorialo, fluxiono (Newton), folium (di Descartes), fuzelo (sferala), geocentrala, goniometro, grafometro[2], halono (Hof, halo, alone), helicoida, heliocentrala, heliometro, heliostato, herpolodo (Poinsot), hexaedro, hexagono, hexagramo, hidrodinamiko, hidromekaniko, hiperboloido, hipsometrio, hodografo, holometro, holomorfa, homaloida, homocentro, homografio, homologio[3], homoteta, ikosaedro, imerso, implicita, incido (L. incidentia), infinitezima, intrinseka, izocela, izogona, izografika, izokrona, izomorfa, izoperimetra, izotropa, jiroskopo, kaloto (povus anke servar en la komuna senco), kardioido, karteziana, katakaustiko, katenoido, kateto (Kathete), kaustiko, kavaliera (perspektivo), kiliogono, klinoido, kolimatoro, kolineara, koluro (astron.), konexa, konikoido, konkoido, korelativa, kubiko (kurvo), kurvimetro, kuspido (D. Rückkehrpunkt, E. cusp, F. point de rebroussement, I. cuspide), [ 5 ]latenta (adoptita : II, 578), lemniskato, levero (II, 642), libraco (libration), linealo (II, 643), lineara[4], loxodromo, mantiso (mantisse), mediano, menisko, meromorfa, metacentro, metageometrio, metrika[5], metrologio, mezolabo, minoro (determinanto), monodroma, monogena, monotropa, multiforma, multiplano, multipola[6], nomografio, nutaco (nutation), oktaedro, oktogono, ortocentro, ortogono (II, 643), ortografika[7], ortoptika, oskul-o, ‑anta, ovoido, pangeometrio, pantografo, paraboloido, paralaxo, paralelepipedo, parametro, pentaedro, pentagono, pentagramo, perihelio, planimetro, planisfero, podoido, poliedro, polodo (Poinsot), poloido, porismo, potencialo[8], precesiono, primara, prolongo, pseudosfero, quadrangulo, quadratika[9], quadriko, quadrilatero, quantiko (E. quantic), quartiko, quaternara, quaterniono, quinara, quintalo, quintiko, retikulo (optiko), reziduo (II, 644), romboido, sali-anta (adoptita : II, 578), sextiko, sfenoido, sferoido, sider-ala, simetr-a, ‑eso (vice simetrio), sinektika, sinkrona, sinso (II, 644), sintaktiko[10], sinuso, sinusoido, sizigio, skalara, skalena, skolio, strofoido, talvego (thalweg), tautokrona, tensoro, teodolito, ternara, terniono, tetraedro, tetraedroido, topologio[11], toroido, traktrico, transfinita, translucida[12], trapezoido, trimetrika, trinomyo[13], trokoido, unikursala, unipola, vektoro, verniero, versoro, vind-ilo (adoptita : II, 578), virialo.
La sequanta vorti ja existas en nia vortolibri, sed esis adoptata kun specala o teknikala senco, propra a la matematiko :
Apsido (astron.), argumento, devlopar (kurvo, funciono), digreso (astron.), envlopar (kurvo), esvanar (malkreskar til nulijo), fauco (di surfaco), harmonika, heliko (Schneckenlinie, limaçon, lumaca), idealo (Dedekind), imaginara (nombro), kanono, kapabla (segmento kapabla di ula angulo), kardinala (nombro), komuto, loklo (Schleife, loop, boucle : en kurvo), matrico, operaco, ordinato, pedo, pinselo, polaro, racionala, radiko, raporto, ritenar (en kalkulo), shelo (F. couche superficielle, di liquido), sinodo (astron.), torso (Cayley), trifolyo, trunko, ungeto, veino (liquida). [ 6 ]Ni uzis kurv-a, ‑o vice kurb-a, ‑o, segun l’unanima opiniono di nia konsilanti (v. II, 672) ; arktika vice arkta.
Fine ni kompozis la sequanta teknikal expresuri per vorti ja existanta :
Acenso rekta (L. ascensio recta, astron.), ad-dextra, ad-sinistra (dextrorsum, sinistrorsum), densa en su (D. in sich dicht), dum-viva (rento : lebenslänglich, for life, viager, vitalizio), efiko utila (Nutzeffekt, useful effect, rendement, rendimento), mov-energio (L. vis viva : expresuro tute sensenca nun en nia lingui, anke : cinetika energio), mov-quanto (vice moment, pro ke ica vorto signifikas elemento di tempo), rekt-oza (surfaco : E. ruled, F. réglée), serpent-alo (lineo dicita serpentine : nam ni bezonos serpentino por la stono), yar-rento (annuité) ; fine segun-horloje e kontre-horloje, por signifikar : im Uhrzeigersinne, clockwise, dans le sens des aiguilles d’une montre, ed inverse.
Certe on povos diskutar kelki de ta expresuri, precipue ti, qui ne korespondas ad internaciona vorti. Sed omna ti qui lektos nia verko konstatos, quanta vorti esas ja internaciona en la matematikal domeno ; li konvinkesos, ke nia linguo havas tre larja e solida fundamento en l’existanta terminaro di la cienco, ke sa max multa elementi esas ja « netuchebla », ne pro irga dekreto, sed pro obyektala motivi, e ke on povas de nun uzar nia linguo en la matematiko, sen esar ule impedata da la manko di la necesa termini.
- ↑ Internaciona Matematikal Lexiko, en Ido, germana, angla, franca ed italiana, da Dro Louis Couturat. (Jena, Gustav Fischer, 1910.)
- ↑ Se on tradukus, segun l’Esperarantal maniero : angul-mezurilo, on ne povus distingar ta du instrumenti, ed anke l’angul-transportilo. To pruvas, ke esas necesa adoptar l’internaciona teknikal vorti, mem kande li esas malbone formacita o havas nula senco.
- ↑ Ica ideo nule relatas l’ideo di homolog-a, ‑eso.
- ↑ Ne intermixenda kun line-ala qua relatas la linei.
- ↑ Ne intermixenda kun metr-ala qua relatas la metro (sistemo metrala). Metrika qua relatas la mezuro (geometrio metrika).
- ↑ En ta tri vorti ni adoptis multi‑ quale internaciona formo. Komparez uni‑, infre.
- ↑ Ta vorto nule relatas l’ortografio.
- ↑ Ta vorto nule relatas la potenci, nek la povo o potenteso.
- ↑ Ta vorto ne koncernas reale la quadrato.
- ↑ Cienco di l’ordino ; nule relatas la sintaxo.
- ↑ Cienco di la loko, di la situeso ; « analysis situs ».
- ↑ Ne intermixenda kun diafana : « qua lasas pasar nur la lumo ».
- ↑ Analoga a monomyo, binomyo, polinomyo, quin ni ja havas.
