[ 551 ]
En la Lexiko di la gramatikala vorti (Suplemento di Progreso) trovesas sequanta vortopari :
La vorti finanta per ‑o signifikas kozo : altra kozo, irga kozo, nula kozo, ula kozo. La altri, kun finalo ‑u, referas kun analoga senco a homo : altra homo, irga homo, nula homo, ula homo.
Pro ke omna ta vorti povas anke prenar la formo adjektival (altra, irga, nula, ula), on povus kun avantajo renversar l’analogeso e decidar, ke adjektivi, per chanjo di lia finalo ‑a en ‑u, divenas substantivi, qui signifikas homi posedanta la [ 552 ]korespondanta qualeso. Exemple : bonu bona homo, la bonu la bona homo. La bonu esas felica.
Esas facile komprenebla, ke tala vorti sen artiklo signifikus nedeterminita homi kun la dicita qualeso, e kontre, ti kun l’artiklo, l’ensemblo di la korespondanta homi, quale ni vidas en la citita exempli. To esas nula nuva decido, sed nur l’analogeso kun la senco generale admisita por l’artiklo : me vidis homo mortinta (un homo) ; la homo esas mortiva (omna homi).
En ta cirkonstanci aparas la questiono : quale do on devas komprenar bono, la bono ? Me pensas, ke la germana donas por to atencinda indiko : ol anke transformas adjektivi en substantivi ed expresas per to : ulo od omno quo posedas ta qualeso : bono Gutes was gut ist ; la bono das Gute alles was gut ist.
Nun naskas la questiono pri la formo e signifiko di la pluralo di ta vorti : bonu, bono, e. c. La lasta, tam sen artiklo (bono, t. e. ulo bona) kam kun artiklo (la bono, t. e. omno, quo esas bona) havas segun sua senco nula pluralo ; on povas do, exakte quale en la pronomi, konsiderar la pluralo quale apartenanta a la singularo bonu. Ta pluralo kun artiklo, la boni, konkordus komplete kun la senco qua aparas en angla : the good la bona homi ; the virtuos la vertuoza homi. Fine, ne esas sen importo rimarkar, ke la derivo bona : bono ed inversa perfekte akordas kun la postulo pri renversebleso establisita da Couturat.
La sola cirkonstanco, qua inspiras a me kelka dubi en ta questiono, esas, ke kande la komencanto vidos la vorto boni, il atingos la justa senco nur per cirkuito. Il devos facar, quankam mallonge, la sequanta pensosequo : « boni esas pluralo ; sa singularo povas esar bonu o bono ; la lasta signifikas la bono e havas nula pluralo ; do la serchata singularo esas bonu, e signifikas la bona homo ; konseque boni la bona homi ». Me lasas a plu kompetenta judikanti decidar, kad ta cirkonstanco esas sat grava, por rejetigar mea propozo.
En ica kazo, me propozas, ke la formo bono havez tamen la senco ulo bona, e la bono omno quo esas bona, pro ke ta senci juste furnisas la perfekta renversebleso en la senco di Couturat.
Tamen, por posedar anke formo por la certe necesa ed ofte venanta senco di personi, me propozas, ke on expresez olca per specala sufixo ‑om, memoriganto homo ; exemple : la bonomo la bona homo. [ 553 ]Segun la tilnuna decidi, bono devus signifikar bona homo ; sed to ne esas renversebla derivo en senco di Couturat. Se bono bona homo, hike en la substantivigo adjuntesas l’ideo di persono, qua ne povas simple malaparar en la retransformo en adjektivo. De to sequas anke, ke se on volas strikte konservar la renversebleso, la formo bono ne povas signifikar altro kam ulo bona, e la bono, omno quo esas bona.
Okazione me volas indikar la sama eroro, qua aparis a me en loko, qua montras forsan l’origino, de qua pasis en la gramatiko di nia linguo la determino : la bono la bona homo.
En Les nouvelles Langues internationales da Couturat e Leau, p. 75, recenso di Latino sine flexione da Peano, trovesas la sequanta rimarko : « Cela signifie (et montre) que que exprime la relation inverse du verbe être (1) ; et en effet « qui est beau beau » : qui et est se détruisent mutuellement. »
L’unesma frazo (1) esas tute justa ; sed konseque ad ol la duesma devas esar : ce qui est beau, e ne qui est beau, pro ke la lasta enportas la ideo di persono, qua ne povus malaparar en l’inversa derivo, quale me jus montris.
Pos kompozo di la supera linei venis a me ankore kelka dubi pri l’aplikebleso di la formo la blondu la blonda homo ; me ne volas ajornar lia expozo.
P. 16 di Compte rendu des Travaux du Comité da Couturat e Leau lektesas : « La gramatikal finali di Esperanto (‑o, ‑a) esas supresebla e necese malaparas en la derivaji, or se on atribuus a li ula senco (sexuo), oportus konservar li en la derivaji e dicar exemple : fratae (fratine)… Unvorte, on devus konsiderar li quale sufixi konstitucanta la vorto, e to ruinus la tuta sistemo di vortifado di Esperanto ». De to konsequus certe, ke on ne povas donar a la blondu la senco la blonda homo ; sed semblas a me, ke la nuna determino : la blondo la blonda homo, esas egale neadmisebla pro la sama motivi. Nam on abutas a diversa signifiki, kande on prenas en kompozo l’adjektivo o la substantivo kun personal senco.
Kompozaji kun adjektivi, quale ex. : D. Blindschleiche, Blaumeise, Schwarzbeere, Weisskohl, Edelhirsch, signifikas [ 554 ]ula subspeci di la korespondanta substantivi, ex. Blindschleiche serpento di la subspeco, qua esas sempre blinda, opozite a blinde Schleiche serpento qua esas hazarde blinda ; Schwarzbeere aparta speco di bero ; kontre, schwarze Beere irga bero, qua esas nigra.
Same, por citar exemplo ofte traktita, blindhundo devus signifikar, se ol venas de blinda, hundo apartenanta a speco, qua esas sempre blinda ; existas nul tala speco en la naturo, sed ol esas pensebla, e mem por povar dicar, ke ol ne existas, on devas uzar tala formo en la linguo. Kontre, blindhundo, venanta de blindo o blindu (blinda homo), devus signifikar : hundo di blindo.
Me agnoskas, ke me ne trovas altra solvo di ta malfacileso kam ke l’ideo di persono devas esar expresata, ne per sola finalo (sive ‑u, sive ‑o), sed per aparta sufixo (quale me propozis ‑om).
Ta malfacileso devis anke esar konocita da la Komitato ; se do, malgre la suprecitita linei, ol sentis su inklina enduktar la signifiko blindo blinda homo, ol havis certe por to motivi, quin me ne konocas, sed qui necese valorus anke por blindu blinda homo. Pro to me volus konservar kondicione mea propozo a to relativa.
Kontre, me tre rekomendus supresar omnakaze la signifiko bono bona homo ed atribuar vice a ta formo la signifiko ulo bona, pro ke ica e nur ica signifiko admisas strikta renversebleso kun l’adjektivo bona.
Respondo. — So P. di Janko rezonas tre juste, e segun la principi, quin ni ipsa admisas quale bona ; nula malkonsento esas do posibla pri la principi ipsa. Sed on devas unesme rimarkar ke, en Ido quale en Esp., la finali u ed o ne esas destinata exakte a distingar la genri, sed a distingar la personi e la kozi, e mem la kozi nedeterminata : en Esp. la finalo u aplikesas mem a kozi determinata : tiu domo ; en Ido, on distingas tre klare la pronomo neutra olca, olta, qua indikas kozo determinata, e la pronomo ico, ito, qua indikas kozo indeterminata (V. Gramatiko kompleta, § 20).
Konseque, la distingo di la personi (per ‑u) e di la kozi (per ‑o) esas utila nur en la pronomi, e ne en la substantivi nek en la adjektivi ; nam la senco ipsa di substantivo indikas persono o kozo, ed adjektivo sempre referas a substantivo expresita o tacita. Cetere, ta distingo esas nule logikal, sed pure praktikala : la logiko [ 555 ]ne distingas personi e kozi, omni esas logike « obyekti » od « enti ». Pro to, la finalo o di la substantivi ne signifikas plu kozo kam persono, sed simple « obyekto » od « ento ».
Quon do signifikas adjektivo nemediate substantivigita ? Logike, bono ento bona, belo ento bela (rimarkez bone : ento konkreta, e tute ne l’abstraktita qualeso, por qua ni havas la sufixo necesa es). Ta « ento » ne esas plu kozo kam persono ; ol povas esar la du, se to esas fakte posibla. Sed praktike, en la max multa kazi, la senco ipsa di l’adjektivo indikas a la « komuna raciono », kad ta ento esas persono o kozo : avaro, blindo, lamo, strabo povas esar nur personi ; vakuo, dezerto, acido, povas esar nur kozi[2]. L’ideo di persono o di kozo rispektive esas nur implikita, tacite e spontane adjuntita ; kompreneble, ol impedas la strikta renversebleso, t. e devas malaparar kande on revenas de la substantivo a la adjektivo ; sed esus same arbitriala, same kontrala a la strikta renversebleso, pozar : belo bela kozo (belajo) kam pozar : belo bela homo o persono. La du esas egale kontre la logiko, o plu juste, exter la logiko. Segun la strikta logiko, on devas tacar nulo, ed expresar omna elementi di l’ideo : l’ideo di persono, per la vorto homo ; l’ideo di kozo, per la vorto kozo (o per la sufixo ajo). Apene on bezonus alterar hom en om (sufixo propozita da So de Janko), nam, danke la posibleso di eliziono, bela homo bel’homo bel-omo. Rezume, segun strikta logiko, on devus sempre uzar sufixo, sive por la personi, sive por la kozi. E rimarkez ke la sufixo por personi ne povus esar ul, qua havas altra senco ed uzo : rentulo homo, qua posedas renti ; do blindulo homo, qua posedas blindo ; sed quo esas blindo ? Blindo ento blinda, por So de Janko quale por ni : do blindulo ne esas blinda homo, sed homo a qua apartenas irga blinda ento. Se do tala sufixo esas vere bezonata, ol devos esar altra kam ul (tam longe kam on konservos ica sufixo kun la senco definita en la Fundamento ipsa).
Pro quo ni ne adoptis tala sufixo ? Simple pro ke praktike ol ne esas necesa. Nam, pro ke on havas sufixo specala por indikar la kozi, nome aj, on ne bezonas sufixo specala por indikar la personi : l’absenteso di sufixo suficas por to (ne oblivyez, ke la questiono neplu esas di strikta logiko, sed di praktikal komodeso). La kazo esas exakte la sama kam pri la sexui (questiono [ 556 ]tante diskutita en la Komitato ipsa). Por la sexui anke, esus plu logikal (segun l’opiniono di So Baudouin de Courtenay e di mult altri) havar du sufixi quaze simetra por la maslo e la femino, dum ke la simpla radiko (kun ‑o) indikus ento sen genro determinita, o la du genri kune. Sed praktike, esas plu komoda (plu konforma anke a nia kustumi, irgequante ici esas malgalanta, pro lia prehistoryal antiqueso) derivar, kande necesa esas, la femino de la maslo, indikita per la simpla substantivo.
Mem la sufixo aj, por la kozi, devas uzesar nur en kazo di bezono, c. e. nur kande l’adjektivo substantivigita povus esar dusenca, e signifikar persono. Nam existas tre multa vorti, precipue en ciencal e teknikala linguo, qui esas adjektivi substantivigita ed indikas kozi : astringivo, nutrivo, kondukivo, e. c. esas esence ed evidente nur kozi ; esas do tute neutila adjuntar a li la sufixo ‑aj[3]. Same, en matematiki on parolas pri kompozanto, rezultanto, determinanto, varyanto… Nule bezonas adjuntar aj a tala vorti, tante plu ke li ne indikas propre kozi plu kam personi : tute kontre, l’uzado di plura lingui, donante a li genro feminala, semblas atribuar a li quaza metafora personeso. (Pro la sama motivo, on povus tre bone dicar konsequanto, nam ta vorto ne povas indikar homo, sed nur propoziciono o fakto ; e. c.)
Rezume e konkluze : la finalo ‑u indikas personi nur en la pronomi, ne en la substantivi ; on do ne povas uzar ol por substantivigar la adjektivi. Teorie, on devus adoptar ed uzar du sufixi, un por personi, altra por kozi ; sed praktike, un sola suficas por distingar la du kazi, e mem ol esas necesa nur en kazi di posibla dusenceso.
Lasta rimarko : en la pronomi, la plurala formo (per ‑i) sempre korespondas a la singularo per ‑u, nam la singularo per ‑o, indikanta nedeterminita kozo, ne povas havar pluralo (se on vizas plura kozi, ta kozi esas pro to ipsa determinata, e konseque on devas dicar : ta kozi, multa kozi, altra kozi, e. c. e ne simple : to, multo, altro...) Sed, se on adoptus la propozo di So de Janko, la formo per ‑o, indikanta determinita kozi, povus e devus havar pluralo, qua esus necese la formo per ‑i, segun la generala regulo : bono, boni (L. bonum, bona) ; ed on devus inventar altra pluralo por la formo per ‑u. Sed to ipsa montras, ke ta formo ne esas admisebla, e ke on devus uzar specala sufixo konservenda en [ 557 ]pluralo ; ex. bonomo, bonomi. La rezultato esus simple renversar la nuna regulo, t. e. uzar ula sufixo por personi, e nula sufixo por la kozi, quo esus egale « arbitriala » o konvencionala. On dicus bonomo, bonomi, vice nia bono, boni ; e bono, boni, vice nia bonajo, bonaji.
La kritiko di So de Janko pri la senco di bela ne semblas justa : qua esas bela bela, e to quo esas bela belo o belajo. Nam « qua esas bela » equivalas adjektivo, dum ke « to quo esas bela » equivalas substantivo (implikas l’ideo di obyekto).
La objekti fondita sur kelka germana kompozaji ne semblas justa, nam tala kompozaji esas quaza idiotismi. To esas exakte same kam se on volus tradukar literale F. chauve-souris (vespertilyo) per senhara muso ! Nultempe blindhundo povas signifikar : hundo di blindo. To esas necesa konsequanto di ca fakto, tre bone lumizita da Ido (Gramatiko kompleta, § 161, 162) : ke en kompozaji la relato di la elementi esas tacita, e ne expresita. Pro to So Seidel konsilas tre juste abstenar de la kompozado o mem supresar ol, pro sa tro ofta malklareso e dusenceso (v. Progreso, p. 508). Esos sempre plu klara e plu sekura dicar blinda hundo en un kazo, e hundo di blindo en l’altra[4]. Kompozajo quale Schwarzbeere esas quaze kemiala kombinuro, quan on ne povas admisar, nam sa senco ne rezultas de la senco di la simpla elementi.
- ↑ So Paul de Janko deziras explikar, ke, propozante en sa antea artiklo (p. 480, l. 12-13) « establisar nul aparta regulo » (pri l’acento) « t. e. lasar libereso », il volis dicar : « lasar la kozi sequar la natural voyo » e ne : lasar tuta libereso a l’individual kaprico. Certe on ne komprenis altro, nam en la sama frazo il dicas : « admisar, ke l’acento falez spontane sur i… »
- ↑ Rimarkez quante ta distingo esas okazionala : manjajo indikas kozo, ecepte che la hommanjanti ; same belajo (kozo bela) povas aplikesar a persono (virino) ; e. c.
- ↑ Hike on povas ankore rimarkar, ke persono anke esas nutrivo che la hommanjanti ; ke persono povas esar kondukivo (ex. en elektrala cirkuito) ; e. c.
- ↑ Pro la posibleso di eliziono, on ne povas atribuar a blindhundo altra senco kam blinda hundo.