Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Będzin

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 166 ]Będzin, Będzyń (źródłosłów bądz, widoczny i w nazwie sąsiedniej wioski: Małobądź), miasto rządowe, powiatowe, leży nad rz. Czarną Przemszą, pod 50° 19' 7" szer. geogr., a 36° 48' 1" dług. geogr. Odl. od Warszawy 39½ mil, od Piotrkowa 21 mil, od najbliższej stacyi dr. ż. w. w., w Dąbrowie o 4 w. Posiada kościół paraf. katol., kaplicę ewangelicką, szkołę początkową, urząd powiatowy, sąd pokoju, należący do II okr. zjazdu sędziów pokoju w Częstochowie, stacyą pocztową, szpital, dom schonienia dla 7 starców i kalek. W 1827 r. B. miał 256 dm. i 2254 mk.; w 1858 miał 361 dm. (w tem 121 murow.) i 4140 mk. (w tem 2445 izr.). Obecnie posiada 365 dm. (140 murow.) i 6090 mk.; co do wyznania: 1403 chrześcian, 4687 izraelitów. Do miasta należy 1,000 morgów ziemi. Z zakładów fabrycznych najważniejsza jest rządowa huta cynkowa, zatrudniająca około 25 robot. i produkująca około 100,000 pud. cynku rocznie (w 1877 wyrobiono 105,000). Istnieje prócz tego fabryka cegły ogniotrwałej i tuż pod miastem bogata kopalnia węgla Ksawery. B., pierwotnie osada na terytoryum przyległego Małobądzia, zawdzięcza swój rozwój zamkowi, który tu na skalistej górze po nad Czarną Przemszą założył jeszcze Bolesław Wstydliwy około połowy XIII w. Kazimierz W. przerobił, umocnił zamek, a jednocześnie kupiącej się pod jego osłoną osadzie udzielił przywilej lokacyjny i prawo niemieckie. Był to bowiem punkt strategicznie ważny z powodu trwającej ciągle waśni z książętami sąsiedniego Szląska, którzy najeżdzali często pograniczne okolice. Tutaj też w 1434 r. zawarto z nimi ostateczną ugodę. 1589 r. pełnomocnicy niemieccy i polscy zawarli też ugodę, zwaną paktami będzińskiemi, skutkiem której dwór rakuzki uznał Zygmunta III królem, a Maksymilian brat Rudolfa II zrzekł się pretensyi do tronu polskiego i odzyskał wolność. Jan III Sobieski, śpiesząc pod Wiedeń, odpoczywał tu 20 sierp. 1683 r. Wojny szwedzkie dały się we znaki miastu i jego zamkowi, który przy niedbałości starostów obrócił się w ruinę, pomimo częściowych restauracyj w 1588 i 1616 r. dokonanych. Gdy około 1830 r. powzięto myśl założenia w B. szkoły górniczej, bank polski z pomocą hr. Raczyńskiego zajął się restauracyą murów zamku, w których zamierzono pomieścić ten zakład. Zaniechano jednak tego zamiaru i dziś sterczą tylko ruiny dwóch murów górnego zamku. Miasto samo nie było otoczone murami i miało tylko drewniane bramy. Kościół parafialny, istniejący od 1365 r., został zabrany w w. 16 przez aryanów i wtedy to ludność katolicka wystawiła sobie drugi kościołek, pod wezwaniem św. Tomasza. Po ustąpieniu aryanów odzyskano kościół parafialny, a drugi kościołek na górze bendzińskiej nie przestał istnieć, lecz owszem wymurowany został na nowo 1834 r. ze składek mieszczan, staraniem ówczesnego proboszcza. B. stanowił starostwo niegrodowe, w woj. i pow. krakowskim, z którego w 1770 r. płacił Jan Dębowski 2257 złp. i 23 gr. kwt. Par. B. dek. t. n. ma 1365 dusz. Widoki zamku i miasta B. podał wraz z opisem „Tygodnik illustrowany“ w 1861 r. (Nr. 87), w 1864 r. (Nr. 269) i w 1873 (Nr. 307).

Powiat będziński gub. piotrkowskiej leży na zach. połud. krańcu gubernii i całego królestwa, graniczy od półn. z pow. częstochowskim, od wschodu z pow. olkuskim, od poł. z Galicyą, od zachodu zaś ze Szląskiem pruskim. Południowo-zachodnia i środkowa część, stanowiąca pod względem geologicznym przedłużenie Szląska, przedstawia krainę wzgórzystą, bogatą w węgiel kamienny i inne produkta kopalne; północno-wschodnia połowa stanowi równinę pokrytą przeważnie lasami i przerzniętą drobnemi rzeczkami, których wody spływają do Czarnej Przemszy i Brynicy, dwóch głównych rzek powiatu. Uboga gleba nie sprzyja rolnictwu, które zostaje na dość nizkim stopniu rozwoju; za to bogactwo kopalne, przy obfitości materyału opałowego i wody dostarczającej siły poruszającej, sprowadziło pomyślny stosunkowo rozrost przemysłu górniczego, któremu tu się oddaje większa część ludności. Głównym ogniskiem tego przemysłu jest Dąbrowa. W ostatnich latach mianowicie, gdy obniżenie wartości rubla utrudniło konkurencyą szląskim kopalniom, produkcya węgla kamiennego wzrosła tu w 1878 r. do 55,000,000 pudów w 29 [ 167 ]kopalniach: koncentruje się ona w pasie na 2½ mili długim, a 2 mile szerokim, pomiędzy wsiami: Wojkowice, Strzyżowice, Łagisz, Gołonóg, Strzemieszyce, Sławków i granicą austryacką. Przemysł fabryczny przedstawia 9 gorzelni, 5 browarów, jedna dystylarnia, 1 olejarnia, 1 fabr. octu, 1 fabr. wyrob. bawełnianych, 12 tkackich warsztatów, 10 tartaków, 3 młyny parowe, 54 wodnych, 1 garbarnia, 9 fabr. wapna i cementu, 11 cegielni, 8 fabr. żelaznych, 11 górniczych zakładów. Wysiew zboża wynosił w 1872 r. oziminy 33,808 czetw., jarzyny 39,958, kartofli 112,725. Sredni urodzaj przynosi od 3 do 4 ziarn. Pod względem komunikacyi należy B. pow. do lepiej uposażonych: przerzyna go w całej długości droga żel. warsz. wied. od st. Poraj począwszy aż do Granicy i z odnogą z Ząbkowic do Sosnowca, przytem wszystkie ważniejsze punkta powiatu są połączone pomiędzy sobą drogami bitemi, poprowadzonemi również do wszystkich stacyj dr. żel. w. w. i łączącemi powiat B. tak z sąsiedniemi powiatami jak i z główniejszemi pogranicznemi punktami Galicyi i Szląska. B. powiat przy rozległości 24,81 mil kw., liczył w 1872 roku 92,764 mieszk. Składa się z 18 gmin, obejmujących 8 osad i 213 wsi. Pod względem sądowym dzieli się na pięć okręgów (dla sądów gminnych), w Dąbrowie, Ujejscu, Siewierzu, Koziegłowach, Żarkach i jeden sąd pokoju dla m. Będzina, należący do zjazdu sędziów w Częstochowie. Dekanat będziński dyecezyi kieleckiej składa się z 23 parafij: Będzin, Chruszczobród, Ciągowice, Czeladź, Gołonóg, Grodziec, Koziegłowy, Koziegłówki, Mrzygłód, Niegowa, Niegowonice, Niwka v. Zagórze, Olsztyn, Potok-złoty, Przybyszów, Sączów, Siemonia, Siewierz, Targoszyce, Wojkowice, Włodowice, Żarki i Źrembice. Br. Ch.

Będzin, folw., pow. sycowski, należy do dóbr Łazisko.