Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Chełm

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 552 ]Chełm, Chełmowa góra, nazwa ogólna wielu wynioślejszych gór, która następnie często przeszła na wsie rozłożone w pobliżu takowych. Z gór noszących to miano najwyższą i najwięcej znaną jest góra Ch. panująca nad doliną rz. Prądnika, znana pod [ 553 ]nazwą Ojcowskiej i wznosząca się około 1200 stóp nad poziom morza. Z jej wierzchołka otwiera się wspaniały widok na Kraków i jego okolice, Karpaty. Niekiedy nawet przy czystej atmosferze, nad wieczorem, po deszczu, Tatry zarysowują się na horyzoncie. Góra ta mieści w sobie głośną jaskinię, znaną pod nazwą Łokietkowskiej, i drugą zwaną Zbójecką. Druga góra Ch. znajduje się w pow. noworadomskim niedaleko Przedborza, przy wsi Chełmo, i stanowiła prawdopodobnie kiedyś obronne grodzisko, jak tego dowodzą ślady kamiennych wałów. Miasto Ch. w gub. lubelskiej leży także na górze. Podobneż są Ch. na Szląsku, w Prusiech i na Rusi. Por. niżej. Br. Ch.

Chełm 1.) w języku urzędowym Chołm, miasto pow. w gub. lubelskiej, nad rz. Uherką, na górze od wsch. ku zach. spadzistej, noszącej starodawne miano Chełmu, które przyjęła i utworzona tu osada; byłe miasto gł. b. ziemi chełmskiej. Odl. od Warszawy 231 w., od Lublina 84 w., od Krasnegostawu 14 w. Posiada katedrę, poprzednio grecko-unicką, obecnie prawosławną, kościół par. katolicki, sąd pokoju okr. V należący do zjazdu sędziów w Lublinie. Zarząd powiatu, magistrat, gimnazym męzkie klasyczne, gimnazyum żeńskie, szkołę 2-klasową żeńską, seminaryum duchowne prawosławne, seminaryum pedagogiczne i kilka szkółek elementarnych. Prócz tego Ch. posiada st. dr. żel. Nadwiśl., odl. od Kowla 83 w., st. telegr., st. poczt. (o 1 w. od st. dr. żel.), dom przytułku dla starców i kalek, zarząd akcyzy II okręgu. W 1827 r. liczył C. 323 dm. i 2216 mk. W 1860 r. było tu 254 dm. (64 murow.) i 3607 mk., w tej liczbie 2481 izrael. Obecnie Ch. liczy 332 dm. i 7152 mk. a wskutek ułatwionej komunikacyi i koncentracyi wielu władz i instytucyj szybko się podnosi i rozwija. Przemysł fabryczny jednak w uśpieniu; jeden tylko młyn parowy z produkcyą 6300 rs. i browar piwny z produkcyą 4000 rs. go reprezentują. Prócz tego fabr. kredy szlamowej. Kasa miejska miała dochodu w 1878 roku 6777 rs., rozchodu zaś 2251 rs.; kapitał rezerwowy w banku polskim wynosił 15,411 rs. Osada to jeszcze z przeddziejowych czasów pochodząca, odwieczna siedziba słowiańska. Włodzimierz Wielki, rozszerzając z Kijowa władzę swoją i wiarę Chrystusa aż ku Rusi Czerwonej, miał tu założyć pierwszy kościół drewniany i nawet ustanowić biskupa obrządku wschodniego. W XIII wieku stolica udzielnych książąt, a między nimi i jednego z najpotężniejszych, Daniela halickiego. On to właściwie założył tutejsze biskupstwo, wprzódy będące w Uhrowesku, odbudował, a raczej na nowo wzniósł tudzież umocnił w roku 1233 miasto, do którego, według świadectwa współczesnej kroniki hipacowskiej, opuściwszy Halicz po strasznem spustoszeniu tegoż przez mongołów, przybył z bratem Wasilkiem. Ch. na szczęście od grabieży ocalał, a zamieszkały przez wielu rzemieślników, śród okolicznych popiołów i gruzów, najwygodniejszem się zdawał miejscem pobytu dla Daniela. I w rzeczy samej, otoczony wesołemi ogrodami, w których zasadzone były drzewa ręką samego Daniela, miał wspaniałe budowy i świątynie, które król własnym nakładem wznosił aż do r. 1246. W roku 1251 spaliło się miasto do szczętu, warownie nowe upadły, a Daniel umarł w r. 1264. Ch. też do końca XIV w. ciągle panów zmieniajac, częstym ulegał zniszczeniom i dopiero w r. 1377 ostatecznie do Polski przyłączony, począł niejakiej spokojności używać. Zaraz król Władysław Jagiełło zajął się jego losem i zamierzył porównać go z innemi miastami na prawie niemieckiem osiedlonemi, a lubo projektowana za niego w roku 1392 nowa lokacya miasta nie została wówczas zatwierdzoną, wątpliwości jednak nie podpada, że prawo niemieckie w Ch. jeszcze za tego panowania poczęło być w użyciu. Następcy Jagiełły rozszerzali coraz bardziej jego swobody, a chociaż miasto w r. 1473 wielkie szkody przez ogień poniosło, starania jednakże następnych królów, nanowo byt dobry mu zapewniły; wzrastało ciągle, aż do wojen kozackich za panowania Jana Kazimierza. Spalone wówczas przez nieprzyjaciół, ulegając jeszcze w następnych latach kilkakrotnym pożarom, już więcej nie mogło przyjść do pierwotnego stanu. W Ch. był zamek, wzniesiony przez króla Daniela na wysokiej i nad okolicą panującej górze. Była to budowla po większej części drewniana, na wysokiem jednak podmurowaniu. Miała jednę wieżę wysoką, drewnianą, drugą niższą murowaną, a niedaleko od niej podobnież murowaną oficynę, w której się akta grodzkie mieściły. W roku 1789 zamek ten stał jeszcze w całości, teraz zaledwie pozostały z niego fundamenta i to nie wszędzie widoczne. Również z drzewa wybudowane było pierwotne miasta opasanie, lubo wieżami wzmocnione. Taki drewniany parkan wspomina jeszcze lustracya z r. 1569. W r. jednak 1616 już mur otaczał miasto, lecz tego ani śladu dziś nie ma, równie jak murowanogo ratusza, w dokładnej i najbardziej szczegółowej lustracyi tutejszego starostwa pod r. 1789 wspominanego. Ch. jako stolica ziemi miał wszystkie właściwe tejże władze, a mianowicie: podkomorzego, stolnika, cześnika, sędziego ziemskiego i t. d. Ziemia chełmska w b. województwie ruskiem miała za herb: niedźwiedzia pod trzema drzewami w polu zielonem. Mundur obywatelski składał się z kontusza z sukna ciemno-zielonego i żupana słomkowej barwy z czarnemi wyłogami. Co do budowli kościelnych, przez Włodzimierza W. wystawiona była cerkiew z drzewa, długo zatem przetrwać nie mogła; dopiero Daniel halicki w pierwszej połowie XIII w. wystawił tu dwa [ 554 ]murowane kościoły, jeden pod wezwaniem Bogarodzicy, drugi św. Jana Złotoustego; z tych ostatni był nadzwyczaj piękny i wspaniały. Kościół ten w roku 1640 ówczesny biskup chełmski Metodyusz Terlecki rozszerzył i przebudował. Gdy przecież i ta budowla okazała się niedogodną, późniejszy biskup Filip Wołodkowicz rozebrał ją i nową na jej miejsce wystawił w r. 1735, którą szczególniej co do wewnętrznych ozdób następni biskupi Maksymilian Ryłło, Teodozy Rostocki i Porfiry Ważyński starali się ukończyć. Roku 1802 gwałtowny pożar zniszczył na nowo świątynię, a lubo rząd austryacki wyznaczył fundusz na jej restauracyą, nie przyszło to przecież do skutku, aż dopiero za rządów królestwa. Roku 1827 kościół był otwarty i nabożeństwo zaprowadzone; uroczyste zaś poświęcenie r. 1839 dnia 8 września nastąpiło. W 1874 r. zamieniony znowu został na sobór prawosławny. Tak więc wszystko, czegokolwiek szukaćby można w kościele tak starożytnego pochodzenia, jest tu nowem. Jeżeli tu jest co dawnego i prawdziwie ruskiego, to chyba dzwonnica. Ma ona kształt bardzo prosty, ale w dzwonnicach niezwyczajny i zdaje się jakby sama pierwotnie oddzielnym była kościołem. Stojąca przy niej niska nakształt kośnicy okrągła wieżyczka, w budowie swojej całkiem styl byzantyjski przedstawia. Wszakże zewnętrzna postać tego kościoła kształtną jest i okazałą. Kopuła na środku i dwie wieże na czele, niemało mu przydają ozdoby, a głównie robi go malowniczym samo wysokie i nad całem miastem panujące położenie. Wnętrze jest skromne, ale utrzymywane czysto i wzorowo. Ołtarze nie odznaczają się pod względem sztuki; nagrobków jest kilka z słowiańskiemi napisami bez żadnej rzeźby. Najważniejszym atoli zabytkiem tego kościoła jest malowany na drzewie obraz Najświętszej Panny. Cudowny ten wizerunek był szczególnym przedmiotem czci króla Jana Kazimierza. Miał on go z sobą ciągle w obozach i przed nim przed zaczęciem każdej bitwy modlitwy odprawiał. Znajdował się obraz ten pomiędzy innemi pod Beresteczkiem w roku 1621, a na zawdzięczenie wygranej tamże bitwy sprawił król do katedry chełmskiej srebrne przed wielki ołtarz antepedyum, całą wspomnioną bitwę przedstawiające. Obecnie zostało usunięte i podobno znajduje się w Moskwie. Obraz ten i doznane za jego pośrednictwem łaski opisał obszernie Jakób Susza, biskup chełmski, w dziele pod tytułem: „Fenix tertiato redivivus,“ 1684. Drugiego kościoła wystawionego przez króla Daniela, Najświętszej Panny, nie masz dziś żadnego śladu; to tylko wiadomo, iż w nim pochowany był założyciel w roku 1264 synowie jego Roman i Swarno, tudzież prawnuk Michał Jerzewicz w roku 1284 zmarły. Podobnież niewiadomo z pewnością gdzie stała katedra biskupstwa obrządku rzymsko-katolickiego, która i stu lat w Ch. nie dotrwała, w rozmaite miejsca będąc przenoszoną. Według podania, była ona w tem miejscu, w którem się dzisiaj wznosi kościół popijarski. Kościół ten, fundowany w r. 1667, mniej jest wspaniałym od katedry, lubo także ma front o dwóch wieżach; wnętrze zato jego jest bogatsze i ozdobniejsze niż w tamtym; ma niezgorsze malowania na murze i ołtarze pięknie złocone; styl w całej budowie zwykły kościołom jezuickim. Wcześniej jeszcze od pijarów wprowadzeni byli do Ch. ks. reformaci. Kościół ich na przedmieściu, otoczony murem, wystawiony podług przyjętego w tym zakonie wzoru, nic szczególnego w sobie nie zawiera. Bazylianie posiadali tu osobny klasztor wraz z kościolem, a raczej kaplicą, zarazem na pomieszczenie seminaryum dyecezyalnego przeznaczony. Nie ma ou także nic osobliwego w budowie. Dominikanie bezwątpienia najpierwej ze wszystkich łacińskich zakonników osiedli byli w Ch. Mieli oni tu kościół wystawiony w XIV w., który w następnych czasach obrócony został na dom modlitwy dla izraelitów. Nakoniec kościół prawosławny ze wszystkich jest najświeższą budowlą duchowną, która w naszych czasach w Ch. powstała. Oprócz wymienionych znajduje się w Ch. kaplica, wzniesiona świeżo na pamiątkę złączenia unitów z cerkwią prawosławną, na której zbudowanie fundusz 30,000 rs. poczerpnięty został z ofiary mieszkańca miasta Kaługi Pestrykowa; cerkiew Mikołajewska przy seminarymn duchownem; cerkiew św. Barbary przy instytucie Maryjskim; cerkiew wzniesiona w roku 1849 i cerkiew Zesłania św. Ducha przerobiona z dawnego kościoła katolickiego. Izraelici posiadają dwie synagogi i dwa domy modlitwy. Kat. par. Ch., dek. chełmskiego, liczy 3806 dusz. W okolicy Ch. znajdują się szczątki dwu budowli, ciekawość powszechną obudzających, które już w XVI i XVII wieku były zagadkowemi. Są to pojedyńcze czworograniaste wieże. Z tych jedna stoi śród błotnistej płaszczyzny o pół mili od Ch. na północ, druga na zachód, nad samą drogą do Lublina wiodącą, o 1 i pół mili od miasta, górą i lasem od niego przedzielona. Pierwsza wieża pod wsią Bieławinem, ma tylko jednę ścianę całą, około 15 łokci szeroką i szczątki dwu innych do niej przytykających, które także podobnie szerokie być mogły. Cala oblana jest wodą, a z przestrzeni którą zajmuje, widać, że sama jednę całość budowli tworzyła. Wieża ta wystawiona jest z kamienia. Na ścianie, która pozostała, widać w połowie wysokości ślady beczkowego zasklepienia, które mogło pierwsze [ 555 ]piętro wieży pokrywać. Druga wieża stoi we wsi Stołpi, w jednym narożniku czworokątnego z ziemi usypanego oszańcowania. Wieża ta znacznie lepiej dochowana niż pierwsza, mniejsze od tamtej ma wymiary. Wejście do niej dopiero z pierwszego piętra, ślad sklepienia na drugiem, a wyżej jeszcze z każdej strony wystające na zewnątrz belki, które służyły widocznie do podparcia ganku, wieżę do koła otaczającego; na ten ganek prowadziły ze środka wieży drzwi od strony zachodu; zresztą zaś oprócz wązkich strzelnic, żadnych innych w jej murach nie ma rozświetleń. W drugim narożniku tego oszańcowania są znaczne jeszcze ślady innej podobnej wieży; trzecia miała być na samym kierunku drogi i przy jej przeprowadzaniu zburzoną została całkowie. Autorowie „Starożytnej Polski“ powtórzyli podania, jakie o tych wieżach zebrał ksiądz Jakób Susza w dziele swojem drukowanem w r. 1684 o Ch., który je wywodził od pogańskich jeszcze czasów. Kronika tak zwana Hipacowska, zabytek właśnie z owego wieku, drukowany w zbiorze latopisców w Petersburgu roku 1843, najdokładniej sprawę tę rozstrzyga; wyraźnie bowiem pisze pod rokiem 1259, że książę Daniel, osiadłszy w Ch., chcąc go dostatecznie umocnić i uczynić obronnym, wystawił niedaleko wieżę wysoką, z której widać było wokoło miasto, z fundamentem do piętnaście łokci wysokości kamiennym, a nadto słup kamienny (stołp) o milę od miasta oddalony, na którym był orzel z kamienia ciosany; wysokości tego słupa było dziesięć łokci, a z głowami i podnóżkami dwanaście. Nie masz tedy wątpliwości, że mowa tu jest o owych wieżach pod Ch., co służyły i do ozdoby i do obrony przeciw nieprzyjacielowi jako strażnice, często przy dawnych warowniach stawiane. Podobne całkiem do budowy zamku, oddzielne ostrzeżniki znajdują się dotąd przy ruinach w Olsztynie i Kazimierzu, oraz opodal od fundamentów zamku w Potoku złotym, gdzie nawet pierwotne nazwisko ostrzeżnika dotąd zatrzymał. Jakoż wieża Bieławińska, pojedyńcza wprawdzie, ale znacznie okszerniejsza od Stołpskiej, broniła głównie przeprawy przez błota i rzekę Uher do zamku chełmskiego. Stołpska, położona po za górą, z zamku samego nie widoczna i dla tego silniej urządzona, zasłaniała przejście przez górę i wstrzymywała w napadzie nieprzyjaciela, aby się znienacka nie ukazał pod miastem.

Powiat Chełmski zajmuje obszaru 38,63 mil kw., graniczy z północy z pow. włodawskim, z półn. zach. z lubartowskim, od zachodu z lubelskim, od połud. zach. i poludnia z krasnostawskim, od południa i połd. wschodu z hrubieszowskim a od wschodu z gub. wołyńską. Naturalną granicę od wschodu stanowi rz. Bug, od zach. w części rz. Wieprz, od południa zaś pasmo wyniosłości lubelskich, ciągnące się od Tarno gory i Krasnegostawu aż ku dolinie Bugu. Linia drogi bitej, idącej z Lublina do Uściługa, przerzynając powiat w całej szerokości, może slużyć poniekąd, w braku innych naturalnych wskazówek, za linią dzielącą obszar powiatu na dwie części: pólnocno-wschodnią i południowo-zachodnią. Pierwsza zostaje w ścislym związku z pobliskiem Polesiem, przedstawiając obszar lesisty, obfitujący w lasy, bagna, jeziora i rzeki, których wody spływają do Bugu i Wieprza. Gdzieniegdzie tylko śród podmokłej niziny sterczą wyniosłości piaszczyste lub kredowe, na których umieściły się wsie i osady: jak sam Chełm, tudzież Tarnów, Hniszów, Siedliszcze, Brzeźno, Hańsk, Łowcza, Święcica, Świerszczów, Bussówno, Wereszczyn. Samo nazwisko wskazuje, że strony te zaludnione zostały już w historycznej dobie, stanowiąc pole kolonizacyjnej działalności Rusinów, Małopolan, Mazurów. Wytrzebienie lasów i osuszenie stopniowe gleby wymagało wielu wieków pracy. Dziś jeszcze orne grunta zajmują dopiero połowę obszaru. Na 188,343 dziesięcin obszaru całego powiatu przypada na orną ziemię 96,593 dzies., na lasy 31,316 dzies., łąki 28,479 dzies., nieużytki zabierają 11,838 dzies., wody i błota zajmują 10,030. Słowem lasy, wody, blota i nieużytki zajmują okola 54,000 dzies. a więc blisko trzecią część całego obszaru. Południowa-wschodnia część powiatu, przeważnie górzysta i lesista, stanowi pod fizycznym i pod historycznym względem część dawnej Czerwonej Rusi. Tutejsza roślinność, zawdzięcza swą bujność glebie zwanej rędzinną borowiną, obfitującej głównie w wapno, ponieważ spoczywa ona na warstwach kredy lub kamienia wapiennego. Jeziór nie ma tu prawie wcale, mokradle występują tylko nad brzegami rzek Welnianki i Siennicy a wzniesienie wzrastające ciągle ku południowi, dosięga 900 stóp około Pliskowa, Rakołup, Horodyska, Wojsławic. Rolnictwo przy takich warunkach nie może stać na wysokim stopniu rozwoju. Przeważają tu posiadłości znacznych rozmiarów, od 40 do 100 i więcej włók. W calym powiecie jest 563 wsi, folw. i kolonii i 3099 osad włościańskich. Z większych majątków zasłują na wyróżnienie: Wojsławice, Rakołupy, Swierze nad Bugiem i Rejowiec. Poprawne obory znajdują się w Nadrybiu i Hniszowie, a owczarnie w Korybutowej Woli i Żulinie. Obfitość łąk sprzyja wielce hodowli bydła. Gospodarstwo leśne zaniedbane. Przemysł stoi na nizkim bardzo stopniu; bogactwa naturalne nie są jeszcze wcale prawie wyzyskiwane. Prócz gorzelni (w liczbie 10) i browarów 10, których istnienie ułatwia obfitość i taniość opałowego materyału, istnieją tu z ważniejszych: fabryka mebli [ 556 ]giętych w Rakołupach, fabryka drożdży prasowanych i krochmalu w Żulinie, młyn parowy w Bełzku, huta szklana w Rudzie. Eksploatacya pokładów kredy, na których wznosi się miasto Chełm, nie jest należycie prowadzoną. Prócz powyższych w dobrach Klesztów znajduje się fabryka sukna grubszego na sukmany, z wełny dostarczanej przez włościan; fabryka machin rolniczych w Siedliszczu; wyrobów miedzianych w Rejowcu; papiernia w Żulinie. Ogólna wartość produkcyi 165 zakładów fabrycznych wynosi około 392,000 rs. Przemysł rękodzielniczy koncentruje się w Chełmie i pięciu osadach, utworzonych z poprzednich miasteczek. Rzemieślnicy tutejsi jednakże zaopatrują tylko swymi wyrobami biedniejsze klasy ludności. W Pawłowie ludność zajmuje się przeważnie garncarstwem. Handel w rękach żydów pozostaje. Komunikacye w powiecie Ch. są dość liczne i dogodne, dwie rzeki spławne na granicach, wnętrze powiatu przerzyna zaś linia drogi żel. nadwiślańskiej od przyst. Trawniki do stacyi Dorohuska, tudzież szosa idąca od Lublina na Chełm do Uściługa, która poprzednio stanowiła główną linią komunikacyjną między Wołyniem i Ukrainą a Królestwem. Ludność tutejsza co do pochodzenia składa się z Rusinów, stanowiących klasę włościan i Polaków (więksi właściciele, urzędnicy, rzemieślnicy). Lud mówi narzeczem małoruskiem (tak zwanem chachłackiem), z wielką przymieszką polskich wyrazów. Ciemny, biedny, nieradny, lecz uczciwy i trzeźwy. W r. 1878 ogólna ludność wynosiła 81,869 dusz; w tej liczbie 514 szlachty, 78 drobnej szlachty, 1116 kupców i przemysłowców, zresztą włościanie i drobni mieszczanie. Co do wyznania to było 32,903 zaliczonych do kościoła prawosławnego, 31,377 katolików, 9,214 protestantów (przeważnie niemieckich kolonistów) i 8731 izrael. W powiecie znajdowało się jedno miasto, 5 osad miejskich, 563 wsi, folwarków i kolonij i 3099 osad włościańskich. Pod względem administracyjnym dzielił się powiat na 14 gmin: Brzeziny, Bukowa, Cyców, Krzywiczki, Olchowiec, Pawłów, Rakołupy, Rejowiec, Staw, Siedliszcze, Swierze, Turka, Wojsławice, Żmudź. Chełmski dekanat katolicki dyec. lubelskiej składa się z 11 parafij: Chełm, Czułczyce, Kuniów, Łańcuchów, Milejów, Olchowiec, Pawłów, Puchaczów, Sawin, Świerze z filią w Dorohusku i Wojsławice.

O biskupstwie chełmskiem pisze Jul. Bartoszewicz w Enc. Org. „Po wyplenieniu Jadźwingów na Podlasiu, postanowiono w tamtych stronach dla nowonawróconych założyć biskupstwo i na ten cel obrano Łuków; było to za panowania Bolesława Wstydliwego w Polsce. Skończyło się tą razą na projekcie. Za to później powstało biskupstwo w Chełmie, którego czas niewiadomy. Są mniemania, że biskupstwo łukowskie nie ustawało, tylko że z powodu ubóstwa posagu i niepewności erekcyi wakowało często; wreszcie że w Chełmie osiadło. Wading (Annalium ordinis minorum IV) twierdzi, że w roku 1359 Innocenty VI do katedry chełmskiej, długo wtedy osierociałej, mianował franciszkana Tomasza Himpergwey de Seyno (Niesiecki domyśla się, że Seyno znaczy Sienno i przywodzi o tem stosowny list papiezki). Są nawet ślady, ze ten biskup Tomasz poświęcał w r. 1365 w Krakowie w kościele świętej Katarzyny u augustyanów kaplicę świętej Doroty (Dryacki, w żywocie błogosł. Izajasza Bonera). Wreszcie w Skrobiszowskim jest, że Jakób, arcybiskup halicki, roku 1394 zatwierdzał odpusty nadane we Lwowie przez Stefana, biskupa chełmskiego. Rzeczywiście, kiedy Ludwik węgierski stanowił biskupstwa łacińskie na Rusi r. 1375, mówił, że je tylko odnawia; odnowił tedy i katedrę chełmską. Sa więc ślady wyraźne, że biskupstwo istniało przed Władysławem Jagiełłą, ale wtenczas było więcej jakby in partibus infidelium; sam król Litwin w akcie horodelskim świadczy, że biskupstwo to wakowało roku 1413, a więc przed erekcyą, o której dopiero w lat kilka później pomyślał. Rzeczywiście Władysław Jagiełło, po zwycięztwie grunwaldzkiem stale ufundował i nadał katedrę chełmską i nowego w niej uposażył biskupa; od króla więc tego poczyna się szereg senatorów biskupów chełmskich. Przywilej erekcyjny nosi datę 19 sierpnia 1417 (Panowania Jagiellonów Łuk. Gołębiowskiego t. 1, str. 432). Nie była to atoli fundacya pierwotna, ale tylko pomnożenie starożytnego funduszu: król przyłączył wtedy na własność biskupa Kumów, Pobołowice, Dobrnów, Plitniki, Zagaczyce, Łyszcze, Siedliska i t. d., ustanowił proboszcza, dziekana i dziesięciu kanoników. Ziemia lubelska, która od pierwotnej fundacyi katedry krakowskiej do niej należała, była za bliską Chełma, żeby nie przyszła królowi myśl i ziemię tę wcielić do nowego biskupstwa. Król, za namową Jana z Opatowic biskupa, już porobił stosowne o to kroki w Rzymie w roku 1424 i nie znalazł tam żadnego oporu, aż dopiero jego usiłowania złamały się o żelazną wolę kardynała Zbigniewa, który nareszcie i u papieża upomniał się swojej krzywdy. Ostateczna erekcya kapituły nastąpiła nieco później, za biskupa Jana Kraski Taranowskiego 18 stycz. 1455 r. Stolica dyecezyi często bardzo z miejsca przenosiła się na miejsce. Z Chełma przeszła naprzód do Hrubieszowa, a ztąd do Krasnegostawu; biskupi jednak zawsze chełmskimi się nazywali, od ziemi chełmskiej. Daty obu przenosin są w Gołębiowskim: do Hrubieszowa 29 kwietnia 1473 r. za Pawła z Grabowy; do Krasnegostawu zaś 26 [ 557 ]czerwca 1490 r. za Macieja z Łomży (tamże, tom III, str. 315). Biskup chełmski zajmował w senacie koronnym duchownym za Jagiellonów przedostatnie 10-te miejsce, to jest szedł tylko przed jednym biskupem kamienieckim i zaraz po chełmińskim; po unii zaś lubelskiej był trzynastym senatorem, a między niego i kamienieckiego biskup kijowski się dostał. Kościołów liczbę tylko na 83 podaje Bielski roku 1761. Cztery tylko dyecezalne synody odbyly się w chełmskiem. Zamojski złożył jeden w r. 1606, Łubieński drugi w roku 1624, Święcicki trzeci w roku 1694 i Szembek w roku 1717. Biskup zwykle przemieszkiwał w Skierbieszewie, miasteczku niedaleko od Chełma. Taki stan rzeczy trwał aż do czasu sejmu czteroletniego. Mało co przedtem, biskup chełmski, przez odpadek Galicyi, stracił większą połowę swojej dyecezyi, a katedrę przeniósł do kościoła pojezuickiego w Krasnymstawie. Na sejmie urządzano inaczej kraj pod względem duchownym; chciano porównać dyecezye; jedna była za wielka, druga za mała, jedna za bogata, druga za uboga. Więc ostatni raz wtenczas przeniesiono katedrę chełmską z Krasnegostawu do Lublina i ziemię lubelską już do tego biskupstwa wcielono. Odtąd nowy biskup w nowej dyecezyi zwał się biskupem lubelskim i chełmskim. Lublinowi i w tytule Chełm ustąpił pierwszeństwa. Biskupstwo lubelskie w ówczesnym składzie swoim zajmowało dawniejsze właściwe województwo lubelskie, ziemię łukowską, tudzież pow. urzędowski i ziemię stężycką. Nietylko więc środek ciężkości, ale cały ogrom swój biskupstwo posunęło ku północy. Dopiero za czasów kongresowego królestwa urządzono ostatecznie biskupstwo lubelskie. Wypada z tego wszystkiego, że biskup lubelski dzisiejszy jest dziedzicem i następcą dawniejszego chełmskiego. Uchwała sejmowa o granicach dyecezyi przetrwała aż do roku 1818. Wtenczas, kiedy urządzano na nowo hierarchią królestwa polskiego, biskup lubelski znowu pomknął swoję władzę cokolwiek ku północy, i granice dyecezyi zamknęły się granicami wówczas departamentu, potem województwa i nareszcie gubernii. Łuków i Stężyca odeszły do biskupstwa podlaskiego.“

O Biskupstwie chełmskiem ruskiem, ze stolicą w Chełmie na Rusi Czerwonej, czytamy tamże: „Zagarnąwszy grody czerwieńskie, miał jeszcze Włodzimierz, ks. kijowski, zbudować w Chełmie cerkiew, jak o tem mówi Jakób Susza, biskup chełmski w dziele swojem „Cuda chełmskie,“ na zasadzie ksiąg dawnych lubomlskich, pergaminowych, które się zachowywały przy cerkwi świętego Jerzego. Potwierdzać ma toż samo liczba 1001, napisana po grecku na sklepieniu cerkwi. Ale Jana, biskupa chełmskiego, wspominają dopiero kroniki pod rokiem 1072; miał się podówczas znajdować na przeniesieniu zwłok Borysa i Hleba, synów Włodzimierza, zabitych przez Świętopełka, do cerkwi natenczas wystawionej w Wyszogrodzie. Fakt jednakże pewniejszy jest, że dopiero Daniel, król halicki, założył tutejsze biskupstwo, które wprzódy było w Uhrowesku. Pierwsza o tem wzmianka znajduje się pod rokiem 1223 r. (latopis hypacowski, w Bibliotece warszawskiej 1845 tom IV str. 4, 5, 6, 26). Chełm sam wzniósł się nieco póżniej, po r. 1233. Daniel, wdzięczny Bogu, że go zachował od najazdu Batego, ozdabiał Chełm cerkwiami i murami aż do roku 1246. Spaliło się miasto w roku 1251 tak okropnie, że pożar widać było aż we Lwowie. Warownia chełmska w roku 1261 upadła (Kronika Lwowa Zubrzyckiego, str. 6.) Konsystorz jeneralny chełmski składał się w r. 1824 z oficyała i dwóch surogatów; z tych jeden nazywał się podlaskim, drugi tykocińskim; assesorów było dwóch i pisarz. Władza biskupa rozciągała się na wszystkie kościoły unickie w królestwie i w okręgu wolnego miasta Krakowa, zajmując całą wschodnią połać królestwa. Glównie biskupstwo to rozciągało się przez województwo lubelskie i podlaskie, a w części i przez augustowskie, więc i z trzema biskupstwami łacińskiemi wiązało się i jednoczyło; poza granicami tej Rusi, jeden był tylko księży bazylianów kościól w Warszawie i jedna cerkiew parafialna w Krakowie. Bazylianie byli jeszcze w czterech innych kościołach, to jest w Chełmie, w Biały, w Zamościu i w Lublinie: te pięć klasztorów stanowiło prowincyą polską. Cerkwi parafialnych było 241 w roku 1824, a już 278 w roku 1827; w roku 1834 zaś było parafii 360, w r. 1842 kościołów 404, oprócz czterech klasztorów. Ludność zaś wynosiła w roku 1827 osób 239,548; w r. 1830 osób 220,255; w roku 1834 osób 216,000; w roku 1857 ludność ta wynosiła 217,136, w 270 parafiach. W r. 1834 było w dyecezyi księży świeckich 305, zakonników 25, nowicyuszów 44; w roku 1842 zaś księży 224, a zakonników 30; w seminaryum było nauczycieli 6, alumnów 37.“ W r. 1863 dyecezya ta dzieliła się na 21 dekanatów: augustowski, bialski, chełmski, dubieniecki, grabowiecki, horodelski, hrubieszowski, kodeński, krasnostawski, lubelski, łosicki, międzyrzecki, parczewski, sokołowski, szczebrzeski, tarnogrodzki, tomaszowski, tyszowiecki, wiszniki, włodawski i zamojski. Było w niej: 1 kościół katedralny, parafialnych 270, filialnych 75, kaplic publicznych 51, klasztorów bazyliańskich 5, konsystorz 1, seminarymn 1 i 222,999 ludności tegoż wyznania. Dekanat chełmski grecko-unicki b. dyecezyi t. n. składał się z 15 grecko-unickich parafij: Berdyszcze, Chełm, Chutcza, Czułczyce, Husynne, [ 558 ]Kamień, Kolemczyce, Łowcza, Łukówek, Pławanice, Ruda, Sawin, Serebryszcze, Spas, Świerze.

—Dyecezya prawosławna chołmsko warszawska. Po nastąpionem w r. 1875 połączeniu greko-unitów w Królestwie Polskiem zamieszkałych z kościołem prawosławnym, dyecezya prawosławna warszawska, przemieniona na chełm.-warsz. Skład jej następujący: dom arcybiskupi w Warszawie, klasztor św. Onufrego w Jabłecznej w pow. bialskim (zakonników 8), sobór katedralny warszawski, kaplica Narodzenia Chrystusa Pana w Instytucie Maryjskim dla dzieci prawosławnych, cerkiew cmentarna na Woli, cerkiew pobazyliańska przy ulicy Miodowej. Dawniej zarząd cerkwi prawosławnych w Królestwie obejmował dwa dekanaty: pierwszy i drugi. Do dekanatu pierwszego należaly cerkwie: św. Aleksandra Newskiego w Łazienkach, konstantowska w b. zamku królewskim, św. Trójcy na Podwalu; św. Mikołaja w Aleksandryjsko-Maryjskim Instytucie wychowania panien; św. Cyryla i Metodyusza w gimnazyum I; św. Aleksandra Newskiego w cytadeli; cerkwie na Pradze, w Łowiczu, w Aleksandrowie pogranicznym, w Suwałkach, w Augustowie, w Kibartach, w Pokrowsku gub. suwalska („jedinowierczeskaja,“ niezależna od dziekanów); w Łomży, konstantynowska przy zarządzie celnym tamże, w Pułtusku, w Mazowiecku, Godyszewie, Płocku, Modlinie, kolonii Aleksandryjskiej, przy zarządzie celnym w Mławie, w Kaliszu i przy zarządzie celnym w Słupcy. Do dekanatu drugiego: przy zarządzie celnym w Praszce (pow. wieluński), w Piotrkowie, w Częstochowie, w Kielcach, przy zarządzie celnym w Olkuszu, w Radomiu, przy zarządzie celnym w Sandomierzu, w Lublinie, w Chełmie, w Zamościu, w Hrubieszowie, Tarnogrodzie, w Babicach, Potoku górnym, Luchowie, Janowie, Dęblinie (Iwangorod), w Instytucie gospodarstwa wiejskiego i leśnictwa w Nowej Aleksandryi (Puławach), w Siedlcach, w Drohiczynie i w Biały. Obecnie od roku 1875 przybyły: sobór katedralny w Chełmie, cerkiew św. Mikołaja przy chełmskiem seminaryum duchownem i św. Barbary przy szkole Maryjskiej 6-klasowej żeńskiej w Chełmie; oraz dekanaty w gub. lubelskiej: chełmski (parafij 25: Berdyszcze, Wojsławice, Husynne, Depułtycze, Żmudź, Kamień, Klesztów, Kolemczyce, Leszczany, Łukówek, Pławanice, Pobołowice, Rakołupy, Rejowiec, Rostoka, Ruda, Sawin, Swierze, Sielec, Spas, Serebryszcze, Turkowice, Chutcza, Czerniejów, Czułczyce); krasnostawski (parafij 21: Bezki, Bończa, Bussówno, Dratów, Żdżanne, Żulin, Kania, Kraśniczyn, Krasnystaw, Krupe, Kulik, Łopiennik, Lublin, Mogilnica, Pawłów, Pniewno, Swierszczów, Syczyn, Siedliszcze, Tarnów, Cyców); zamojski (parafij 21: Bereśce, Bortatycze, Horyszów polski, Horyszów ruski, Grabowiec, Złojec, Kosobudy, Lipsk, Miączyn, Potoczek, Radecznica, Sitno, Skierbieszów, Solmice, Suchawola, Siedlisko, Terespol, Topolcza, Tuczempy, Szczebrzeszyn, Świdniki); hrubieszowski (parafij 31: Buśno, Wierzbkowice, Wiśniów, Horodło, Gródek nadbużny, Hostynne, Hrubieszów, Dyakonów, Dubienka, Kopyłów, Kryłów, Łużków, Matcza, Mircza, Modryń, Mołodziatycze, Moniatycze, Nieledów, Peresołowice, Podhorce, Sagryń, Slipcze, Strzyżów, Strzelce, Teratyn, Terebin, Ubrodowice, Uchanie, Chyżanowice, Czerniczyn, Szychowice); tomaszowski (parafij 30: Wakijów, Hołub, Grodysławice, Dołhobyczów, Dub, Żerniki, Zulice, Klątwa, Komarów, Łaszczów, Łosice, Nabroż, Nowosiółki, Pawłowice, Pieniany, Perespa, Posadów, Poturzyn, Przeorsk, Sniatycze, Stare sioło, Tarnowatka, Telatyn, Tomaszów, Typin, Tyszowce, Chodywańce, Czartowiec, Cześniki, Szlatyn); biłgorajski (parafij 17: Biszcza, Braniów, Biłgoraj, Zamek, Książpole, Krzeszów, Korchów, Kulno, Lipiny, Majdan-Książopolski, Obsza, Otrocz, Różaniec, Sól, Sopoć, Tarnogród, Chmielek); w gub. siedleckiej dekanaty: bialski (parafij 30: Biała, Woskrzenice, Hanna, Holeszów, Horbów, Dobratycze, Dobrzyń, Dokudów, Dołhobrody, Zabłocie, Kijowiec, Kobylany, Kodeń, Kopytów, Koroszczyn, Korczówka, Kościeniewicze, Kostomłoty, Koszoły, Łomazy, Łukowce, Ortel-książęcy, Ortel-królewski, Piszczac, Połoski, Sławatycze, Terespol, Choroszczynka, Cicibór, Jabłeczna); włodawski (parafij 31: Wereszczyna, Wola-Wereszczyńska, Wiśnicze, Włodawa, Wola-Wołoska, Wytyczno, Hańsk, Hołowna, Hola, Horodyszcze, Chorostyta, Żeszczynka, Zbereż, Kodeniec, Kolechowice, Kosyń, Lejno, Lubień, Motwica, Opole, Orchówek, Ostrów; Parczów, Polubicze, Różanka, Rozwadówka, Sobiebór, Sosnowice, Uhrusk, Uścimów; konstantynowski (parafij 23: Bubel, Witulin, Gnojne, Hrud, Klonownica, Konstantynów, Kornica, Krzyczów, Łosice, Łysów, Leśna, Makarówka, Mostów, Mszanna, Neple, Nosów, Pratulin, Próchenki, Rokitno, Sfory, Chłopków, Chotycze, Janów); radzyński (parafij 16: Bezwola, Witoróż, Wohynia, Gęś, Dołha, Drelów, Kolembród, Międzyrzec nowy, Międzyrzec stary, Przegaliny, Radzyń, Radecz, Ruska-Wola, Szóstka, Jabłoń); sokołowski (parafij 9: Hołubl, Gródek, Grodzisk, Rogów, Sieroczyn, Sokołów, Czekanów, Czołomyje, Szkopy); w gubernii suwalskiej: augustowski (parafij 7: Sopoćkinie, Balla-cerkiewna, Hołynka, Łabno, Lipsk, Perstuń, Rygałówka). Dane niniejsze czerpano z Nr. 7 czasopisma „Chołmsko-warsz. Eparchial. Wiestnik“ (1880).

2.) Ch. albo Chełmo, z folwarkami Dąbrowa i Granice, dobra prywatne w pow. noworadomskim, [ 559 ]gm. Masłowice, par. Chełmo, st. p. w Przedborzu, sąd gm. okr. VII w miejscu, od Radomska odl. w. 21, od Przedborza 7. Rozległość m. 2173, a mianowicie w folwarku Chełmo ziemi ornej m. 425, lasu 481, nieużytki różne zajmują m. 19, stawy 2, osada karczemna 10; na folwarku Dąbrowa: ornej m. 250, lasu m. 400, pod zabudowaniami 2, i tyleż pod drogami; na folw. Granice: ziemi ornej m. 342, łąk 54, ogrodów 4, pod zabudowaniami 2, lasu 41, drogi i t. d. zajmują 3 m., osada karczemna 5. W folwarku Chełmo grunt przeważnie gliniasty, ciężki, rędzinny, ze spodem z kamienia piaskowego; folwark Dąbrowa ma równiez grunt rędzinny ze spodem wapiennym; folwark Granice leży w ziemi lżejszej, lecz nader urodzajnej. Płodozmianów odrębnych sześć, z zastosowaniem do jakości i położenia gruntów. Stawów i sadzawek 5, przy jednej z nich sztuczna pralnia owiec z tak zwanym szturcbadem, stawy zarybione; gospodarstwo leśne w roku 1852 zaprowadzone. Bogate łomy piaskowca, kamieniem ciosowym zwanego, którego używano przy budowie drogi żelaznej warsz.-wied.; z kamienia tego wzniesiono wszystkie zabudowania w dobrach; opiera się on wybornie wpływowi powietrza. Głębokość skały kamieniodajnej w górze Chełmskiej przechodzi stóp 40. Zabudowań ogółem 50, z czego w Chełmie 33, w Dąbrowie 6, reszta w Granicy. Gorzelnia i browar (czynne w r. 1878), piec wapienny; oranżerya przy dworze dziedziców Skórzewskich, którzy dobra te w r. 1799 od Adama Męcińskiego nabyli. A. T.

3.) Ch., wś poduchowna, pow. olkuski, gm. Jangrot, par. Gołaczowy. W 1827 r. było tu 62 dm., 301mk.

4.) Ch., pow. olkuski, gm. i par. Kromołów. Br. Ch.

Chełm i t. p., ob. też Chołm i t. p.

Chełm, 1.) wieś, niedaleko rz. Raby, pow. bocheński, o 9 kil. od Bochni. Par. kat. dek. bocheńskiego, wiernych 4046. Kościół erekcyi niewiadomej, konsekrowany 1825, akta od 1769. Dawniej należała par. Ch. do bożogrobców miechowskich.

2.) Ch., (ze Stróżami), wś, pow. myślenicki, 5483 m. rozl., wtem 1818 m. roli ornej a 3028 m. lasu, 47 dm., 258 mk., par. w Myślenicach, tartak wodny, położenie górzyste.

3.) Ch., wś, pow. krakowski, par. Zwierzyniec, ma 287 mk., 426 m. rozl., wtem 254 m. folwarcz. Mac.

4.) Ch., przysiołek Siedlec.

Chełm, niem. Holm, wyspa tuż przy Gdańsku, utworzona przez Wisłę i odnogę tejże Łachę (Bootmanslake), ze strony miasta ma warowne forty, na niej jedna posiadłość włosc. i dwaj chałupnicy; objętości ma 872 m., kat. 35, ewang, 206 dm., 13; par. św. Brygita w Gdańsku. Kś. F.

Chełm, pow. pszczyński, 1.) Wielki Ch. niem. Gross-Chelm, wś kościelna, o 3 mile od Pszczyny, o ¾ od Berunia, ma 1268 m. roli ornej, 430 m. łąk, 85 m. ogr., 800 m. pastw., 65 m. stawu, 40 m. nieużytków, prowadzi żywy handel bydłem z Galicyą; kaplica katol. była tu już 1550 r.; kościół wzniósł 1686 biskup Jan Małachowski; od 1798 par. należy do dyec. wrocławskiej, poprzednio do krakowskiej. R 1869 miała 5276 kat., 49. ewang., 139 izr. 2.) Mały Ch., niem. Klein-Chelm, przysiołek poprzedzającego, nad Przemszą, najdalej na wschód wysunięty punkt Szląska pruskiego, przy drodze bitej z Bierunia do Krakowa; mieszkańcy trudnią się rolnictwem, wyrobem łodzi i spławianiem węgla po Przemszy. F. S.

Chełm, Chełmowa góra 1.) szczyt w odnodze Beskidów wschodnich, między rzekami Białą i Ropą, 779 m. wys.

2.) Ch., ob. Anny (św.) góra.

Chełm, strumień, lewy dopływ Ropy, uchodzi nieco powyżej Chełmówki. Źródła jego tryszczą na wsch. stoku góry Chełmu (779 m.) w obr. gm. Ropy, w pow. gorlickim. Płynie na wsch. przez łąki ropieńskie. Długość biegu 2¼ kil. Br. G.

Chełm, ob. Chełmo.