Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Dybowo

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 239 ]Dybowo, 1.) niem. Dybau al. Diebau, zamek dawniejszy na lewym brzegu Wisły, w teraźniejszym pow. toruńskim. Nazywał się pierwotnie Nieszawa, zbudowany był przez księcia Konrada Mazowieckiego około r. 1229, nieco poniżej starszego zamku zwanego Vogelsang. R. 1230 tenże książę Konrad zapisał go wraz z 4 wioskami Ozchotino, Nissue (Nissueta) i Occola krzyżakom, którzy tu pod wodzą Hermana Balka przyszli. Leżał ten zamek dość nisko, na małem wzgórzu dokoła wodą z Wisły dochodzącą oblanem, dlaczego go też Nieszawą czyli Niżawą nazywano. Póżniej krzyżacy go wykończyli i rozprzestrzenili, tak że mury jego całe 4 morgi zajmowały; nazywano go nieinaczej tylko zamkiem cesarskim (Kaiserlich-Schloss). Od początku mieszkali na nim krzyżaccy komturowie wraz z odpowiednią liczbą braci rycerzy i duchownych. Znamy następujacych komturów dybowskich, czyli jak ich wtedy zwano nieszawskich ( [ 240 ]Komthure von Nessau): Henryk 1250–1257, Arnold Kropf 1292–1294, Dyteryk 1295, Henryk von Wedere 1302–1321, Henryk (Werner) Zenger 1337–1348, Jan von Lengenfeld 1357, Ulryk von Hachenberg 1360–1363, Markward von Larheim 1374–1376, Gotthold (Gotebolt) von Kurwis (Körwitz) 1376–1382, Rüdiger von Ostischau 1382–1388, hrabia Konrad von Kyburg 1388–1391, Henryk Harder 1391–1402, Henryk von Plauen 1402–1407, Gotfryd von Hatzfeld 1407–1410, Konrad von Buchsek 1410 (?) –1411, Albrecht Grosse 1411–1412, Jan von Menden 1412–1414, Jan von Posern 1414, Ludwik von Landsee 1414–1415, Łukasz von Lichtenstein 1415–1416, Jan von Schauenburg 1416–1421, Mikołaj Schatz von Ebirsteten 1421–1431 (?), Fryderyk 1431–?, Zygmunt von Nythen ? -1432, Tymo von Langenau 1432, Hans von Sletten 1432–1433, Hans von Dobenek 1434–1435, Wylryk Breder 1435. Kiedy się już krzyżacy na dobre usadowili w Nieszawie, poczęli się polacy dobijać o ten zamek. W r. 1269 Wielkopolanie go zniszczyli, ale odnawiany, był zawsze silną tarczą w ręku krzyżaków. Następnie przez niejaki czas posiadali go (jak się zdaje) polacy, ale Kazimierz Wielki traktatem kaliskim r. 1343 napowrót go przyznał krzyżakom wraz z miastem Nieszawą i innemi posiadłościami na Kujawach. Około r. 1415 zniesioną komturyą bierzgłowską na przeciwnej stronie Wisły położoną przyłączono najprzód do Torunia, następnie do zamku w Nieszawie. Henneberger Preuss. Landtafel, pisze: R. 1422 na św. Jakób przyciągnął Władysław Jagiełło do ziemi pruskiej i zmusił krzyżaków do zerwania zamku w Nieszawie. Zerwanie to stało się w pierwszym roku rządów mistrza wielkiego Pawła Russdorfa przez syna Władysławowego, a następnie polacy jak się zdaje zamek naprawili. R. 1431 kiedy na nowo nieprzyjacielskie kroki z krzyżakami się rozpoczęły, trzymał zamek w Nieszawie Mikołaj Tumigrała z Siekowa pod Kościanem, który Nieszawę oddał nieprzyjacielowi. Krzyżacy też zaraz w połączeniu z zawistnymi Toruńszczany zamek i miasto zburzyli. Polacy jednak tak miasto jak i zamek na nowo wskrzesili. Odtąd dopiero pochodzi nowa nazwa Dybowo zamiast zburzonej Nieszawy. Wspomniany historyk Henneberger z kronik zakonnych pisze: R. 1432 wzniósł król Władysław przy Nieszawie zamek murowany i nazwał go Dybów. W miejsce komturów krzyżackich mieszkał teraz starosta dybowski na nowym zamku. R. 1452 zjechał do gotowej warowni Kazimierz Jagielończyk i w niej zamieszkiwał w czasie wojny z krzyżakami r. 1454 o odzyskanie ziem pruskich i Pomorza. Tegoż roku w listopadzie ułożono w Nieszawie sejm pamiętny, który uchwalił statut znany nieszawski, ścieśniający władzę króla i senatu. Na żądanie mieszczan toruńskich zniósł król Kazimierz miasto Nieszawę, pozostawiając sam tylko zamek Dybów. Nieco poprzednio r. 1452 komtur ówczesny toruński donosi mistrzowi wielkiemu: podaję do wiadomości, że pan Schirlinski cztery dni przebywał u starosty nieszawskiego obwodu na dybowskim zamku. Do niego udali się wczoraj pan Janusz von Bayssen, Janusz von Loe burmistrz i inni i w ukryciu byli tam przez kilka chwil. Pismo to jest wygotowane d. 13 listopada. R. 1462 przybyła małżonka Kazimierza na zamek dybowski i zamieszkała w nim w kilku gotowych apartamentach. Co się tycze miejsca położenia zamku starego dybowskiego, nie podlega już najmniejszej wątpliwości, źe się znajdował naprzeciwko dzisiejszego miasta Torunia przy Podgórzu, a nie jak inni sądzą o pół mili poniżej przy wsi Nieszawie. R. 1408 staje ugoda między Toruniem a Nieszawą względem przewozu przez Wisłę, co tylko o położeniu Nieszawy przy dzisiejszem Podgórzu powiedzieć można, gdzie przez Wisłę się odbywał. W r. 1436 ułożono się co do dochodów z przewozu, że takowe naprzemian jeden rok z Torunia, drugi z Nieszawy miały być odbierane; co niedzielę miały być te dochody w obecności obustronnych dozorców liczone, należytość przypadająca przewożnikom i t. d. odliczona, a pozostałość w kasie między obiedwie strony porówno rozdzielona: co wszystko także świadczy o położeniu Dybowa przy Podgórzu. Kiedy wspomnianego r. 1454 król Kazimierz przyrzekł był Toruńczanom znieść miasto Nieszawę w przeciągu najpóżniej dwu lat, dodał w odnośnym dokumencie: „Civitatem nostram Nieschoviam que prefate civitati Thorunensi sua confrontaciona et vicinio desolationem et jacturam parabat“, który to wyraz: „confrontacio et vicinium“ li tylko o najbliższem sąsiadstwie z Podgórzem świadczyć może. Potwierdza to także wyraźnemi słowy król Aleksander, który w r. 1504 pochwalając ugodę zawartą między Toruniem a Nieszawą co do wziątków z przewozn przez Wisłę, między innemi mówi: „Ratione pontis ex opposito oppidi Novae Nyeschovae“; most zaś z Torunia przez Wisłę nigdy nie był gdzieindziej zbudowany, tylko gdzie i teraz leży naprzeciwko Podgórza. R 1512 król Zygmunt I, dając Toruńczanom w zastaw zamek i miasto Dybów, pisze w dokumencie: „Castrum Nyessowiense quod Dybow vocatur“. Niemniej jasno stwierdza nasze zdanie dokument króla Zygmunta Augusta z r. 1555, w którym przyrzeka Toruńczanom, że wszystkie śpichlerze w [ 241 ]mieście Nieszawie zerwane zostały, i że nowych śpichlerzów wznosić nie pozwoli: „Incolae antiquae Nieschoviae, seu Diboviae, quae nunc nomina Podgorze appellatur“, i na innem miejscu: „ Antiqua Nieschovia seu Dibovia, quam nunc de loco inferiori in montem translatam Podgórze appellant“. Także i Hartknoch pisze: „Si accuratius rem determinare voluerimus, dicendum est: Diboviam hodie dici Podgórze.“ Z nowszych czasów taka jeszcze wiadomość o dybowskim zamku: roku 1656 szwedzki komendant Torunia umyślił zburzyć ten zamek, użył ku temu 4 beczki prochu, skutek jednak był mały. Tak więc i nadal jeszcze trwał zamek dybowski. W przeszłym wieku coraz bardziej podupadał, mianowicie za pruskich rządów. R. 1813 podczas oblężenia przez Rossyan stała już tylko wieża czworograniasta z murem szerokim; od strony Wisły muru nie było. Francuzi usypali tam wysokie wały i tak warownię tę umocnili. Obecnie pozostały jeszcze niejakie szczątki po starym zamku, które lud pospolicie Dybowem zowie: władza fortyfikacyjna wciągnęła je w swój obwód. W pobliżu wybudowano wielkie koszary dla wojska, w których widzenia godny jest pomnik dla poległego tu pułkownika austryackiego Franciszka Brusch von Neuburg. Po jednej stronie czytamy niemiecki napis: „Franz Brusch von Neuburg Oestereichisch-Kaiserlich-Königlicher Oberster des Generalstabes Marien-Theresiens-Ordens-Ritter fiel auf dieser Stelle am 15 Mai 1809 an der Spitze der Stürmenden auf den feindlichen Brückenkopf. Ferdinand Erzherzog von Österreich Befehlshaber des Armee-Korps widmete diese Grabstätte dem tapferen Waffengefährten“. Na przeciwnej stronie: „Wandrer kommst du nach Östreich, kündige dorten, du habest mich hier liegen gesehen, wie mir die Pflicht es befahl“. Starostwo niegrodowe dybowskie w województwie i pow. inowrocławskim, podług lustracyi z r. 1661 składało się z miasta Podgórza i wsi: Nieszawka wielka i mała, Rudok, Gosorzyn, Sławek, Piaski, Kozibór i Cierpiszewo. W r. 1771 było w posiadauiu Antoniego Dąbskiego, wojewody brzesko-kujawskiego i małżonki jego z ks. Lubomierskich, którzy z niego opłacali kwarty złp. 2148 gr. 5, a hyberny złp. 2678 gr. 24. Na sejmie warszawskim z r. 1773–1775 stany Rzeczypospolitej nadały to stwo. w emfiteusis Dąbskiemu, chorążemu kujawskiemu.

2.) D., niem. Diebau, zakład karny przy m. Gniewie, do którego należy; pow. kwidzyński; na lewym brzegu Wisły; parafia, szkoła, poczta w Gniewie. Jest to właściwie stary dobrze jeszcze zachowany, okazały zamek krzyżacki, w czworobok stawiany z cegły z wieżyczkami wyniosłemi. Na nim mieszkali niegdyś komturowie z rycerstwem krzyżackiem, potem starostowie polscy, między innemi Jerzy Barzyński, Achacy Czema, Wojciech Stanisław Radziwiłł, Stanisław Leszczyński, a najwięcej starosta gniewski i król polski Jan Sobieski, który go z gruntu odnowił. Teraz jeszcze nazywają mały domek murowany przed zamkiem: domek Sobieskiego. Mówią, że od zamku wiedzie ganek pod ziemią aż do pobliskich wiosek. Za pruskich czasów został odnowiony i przekształcony na więzienie. Mieści około 640 zbrodniarzy, podług pierwotnego przeznaczenia tylko płci męzkiej, religii protestanekiej, z obwodu regencyjnego kwidzyńskiego. Jednak i kilkudziesięciu katolików zwykle się trafia. Dla nich odprawia nabożeństwo miejscowy proboszcz w dawniejszej kaplicy zamkowej pokrzyżackiej. Więzniów zatrudniają oprócz innych robót przy różnych warsztatach rzemieślniczych; mianowicie wyrabiają cygara i meble stolarskie, kłóre ztąd do wielkich miast niemieckich wywożone bywają. Dla straży dany jest oddział piechoty z Grudziądza.

3.) D., wś włośc., wydana w wieczystą dzierżawę r. 1801, pow. malborski. Obejmuje trzech posiadaczy, obszaru 14 włók, kat. 13, ewang. 1, menonitów 16, domów mieszkalnych 3. Parafia, szkoła, poczta: Nytych. Odległość od Malborga 1 ¼ mili.

4.) D., mała osada, w pobliżu wsi Königsdorf, pow. malborski, odległość od Malborga 1 mila. Składa się z czterech chałup.

5.) D., niem. Dybowen, wś, pow. jańsborski, st. poczt. Rożyńsk.

6.) D., niem. Schützendorf, wś, pow. szczycieński, st. poczt. Pasym.

7.) D., niem. Diebowen, wś, pow. olecki, st. poczt. Ciche.

8.) D., niem. Diebowen, dobra, powiat ządzborski, stacya pocztowa Rydwągi. Kś. F.