Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Dzierzkowice

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 286 ]Dzierzkowice, wś i folw., pow. janowski, gm. i par. D., wieś z 3 nomenklaturami: Dzierzkowice majorackie, Dz. poduchowne i Dzierzkowice Łanowi-Sołtysi. Wieś położona nad rzeką Strużą i Urzędówką, przy trakcie pocztowym urzędowsko-rachowskim i przy trakcie 3 rzędu z Kraśnika do Józefowa prowadzącym, odległa od Kraśnika wiorst 10, od Urzędowa w. 5, od Józefowa i Wisły w. 15. Dzierzkowice niegdyś należały do rodziny Dzierzków, następnie niewiadomo kiedy wcielone do starostwa urzędowskiego; zaś w 1835 r. nadane generałowi Geismarowi. Kościół parafialny drewniany pod wezwaniem św. Stanisława, wzniesiony na początku XVIII wieku, poświęcony przez Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego w 1751 r. Erygował parafią któryś z królów polskich. W r. 1405 Wład. Jagiełło nadał kościołowi przywilej. Do parafii nąleżą: Dzierzkowice, kol. Ludmiłówka, Olbiencin i Dembowiec, wiernych 3650 dusz. Parafia ma filią w Księżomieszy, kaplicę w Olbięcinie. W Dzierz. majorackich do większej własności należą 2 młyny, tartak, terpentyniarnia, staw 16-morgowy, łąk 250 mr., lasu 3692 mr. i gr. ornych 1300 mr. z 4 folwarkami: Dzierzkowice, Krzywie, Wójtostwo (Dębina) i Zalesie. Gospodarstwo w stanie średnim, gleba przeważnie margle, w mniejszości glinki i piaski średnio urodzajne. Lasy, przeważnie liściaste, przed kilku laty wycięto, pozostawiono li tylko młodzież i drzewo opałowe. W lesie pomiędzy Moniakami a Dzierzkowicami zwanym Wałki znajdują się szańce ręką ludzką sypane; według miejscowej tradycyi sypali je jeńcy tureccy. Las pomiędzy Urzędowem a Dzierzkowic., zwany Zwierzyniec, był niegdyś dobrze ogrodzony i różnym zwierzem napełniony (Baliński St. Polska, T. II, str. 1137), dziś utrzymała się li tylko nazwa śladów; zaś z ogrodzeń nic niepozostało. Do włośc. należy ziemi ornej 4623 mr., łąk 80 mr.; w Dzierzkowicach poduchownych folw. 240 mr. nabył donataryusz — do włościan należy 60 mr. Dzierzkowice Łanowi sołtysi albo wybrańcy osad 29, ziemi or. 468 mr., łąk 39 mr. Wybrańcy ci mieli obowiązek doglądania stawów królewskich, do starostwa należących oraz w razie wojny wysyłania z każdej osady zbrojnego (tak zwanego czeladnika); podatków nie płacili żadnych jak również nie odrabiali pańszczyzny, korzystali z folwarku i wolnego wrębu w lasach. Przywileje wybrańców poraz ostatni potwierdzone były przez Stanisława Augusta w dniu 11 stycznia 1767 r. Przy urządzeniu kolonialnem w 1845 r. wybrańcy, zrównani w prawach z włościanami, służebności leśnych i pastwiskowych tak samo jak i włościanie nie mają przyznanych. W ogóle w Dzierzkowicach osad 302, ludności mężczyzn 950, kobiet 1100. W tej liczbie 14 gospodarzy żydów, małozajętych rolą, więcej drobnym handlem i lichwą. Jest w D. kancelarya gminna i szkółka elementarna. Naprzeciw dzisiejszego dworu wzgórze porosłe lipami nazywa się Zamczyskiem, jakkolwiek niema śladów zamku. Nazwa to uzasadniona, w dawnych bowiem aktach miasta Urzędowa znajdują się wzmianki, jako wyroki wójta i radców urzędowskich w ważniejszych sprawach karnych zatwierdzane bywały przez starostę na zamku w Dzierzkowicach. Wś w malowniczem położeniu ciągnie się blisko 7 w. Domki okolone sadami, częścią w nizinie, częścią na wzgórzach porozmieszczane; środkiem wsi przepływa rzeka Struża na wiosnę i po zlewach znacznie powiększająca wody, zalewa ogrody i drogę publiczną; kościół i plebania podlegały również zalewom; staraniem i kosztem miejscowego proboszcza przed 3 laty zabezpieczone wałem 2 łokcie wysokim. Zamożność włościan zaledwie średnia, przyczynia się do tego brak pastwisk i lasów. Obecny proboszcz, znając wybornie pszczelnictwo, rozbudził we włościanach zamiłowanie w tym kierunku; we wsi znajduje się około 400 pni pszczół. Gmina D. graniczy: od północy z gm. urzędowską, od wschodu z gruntami do miasta Kraśnika należącemi i z gm. trzydnicką, od południa z gm. trzydnicką i gościeradowską, od zachodu z gm. annopolską i pow. nowoaleksandryjskim. Należy do II okręgu sądowego w Popkowicach i do 3 parafij Dzierzkowice, Boiska i Kraśnik. W skład tej gminy wchodzą: Boiska, Budzyń, Dzierzkowice, kol. Ludmiłówka, Sosnowa Wola, Suchynia, Wyżnica, Wyżnianka i kol. Zaborcze. Gleba w ⅓ bogate margle, nadające się wybornie pod uprawę roślin strączkowych i jęczmienia, w ⅓ glinka lubelską zwana (z wyglądu podobna do gliny popielatki uboższa jednakże w części organiczne) i w ⅓ piaski średnio urodzajne. Rozl. gm. wynosi 19,600 mr., wtem 6,970 m. lasu. Lasy w części zniszczone, w połowie wysokopienne, iglaste; w połowie, niskopienne liściaste. Gruntów ornych 11,460 m., wód około 170, łąk 940 m. Jedyna gmina w powiecie janowskim, posiadająca stosunkowo tak znaczną przestrzeń łąk. Łąki te w części zaniedbane, położone nad rzeczką Strużą i strumykiem Wyżnicą, przez zaprowadzenie irygacyi i odpowiednie osuszenie można niewielkim kosztem znakomicie ulepszyć. Do większej posiadłości należy 12,230 mr., wtem 6970 m. lasu, 4620 [ 287 ]ziemi ornej i 640 mr. łąk. Do mniejszej 6970 m. ziemi ornej i 300 łąk; lasu włościanie nie mają, serwituty bowiem nigdzie dotychczas nieukończone. Gospodarstwa dworskie prowadzą się prawie wszędzie bez systemów płodozmiennych, dowolnie; stan gospodarstw włościańskich zaczyna się powolnie podnosić z wiekowego uśpienia; zamożność włościan przeciętnie biorąc średnia, obok zajęć rolnych trudnią się belczarstwem i furmaństwem. Rzemiosła jako to: bednarstwo, kowalstwo, stelmachostwo, ciesielstwo, szewctwo i tkactwo, mają swoich przedstawicieli; służą jednakże wyłącznie na zaspokojenie potrzeb miejscowych i nie wykraczają po za granicę powszedniości. Zakładów przemysłowo-fabrycznych 13, jako to: młynów wodnych 7, terpentyniarnia, garncarnia, cegielnia i 3 tartaki; dochód roczny netto 31,000 rs. W gminie znajduje się kasa pożyczkowa dla włościan z kapitałem obrotowym 1200 rs., kościołów parafialnych dwa, szkółka elementarna jedna: liczba uczących się w 1879 r. 91, czyli wypada na ogólną ludność 1 uczący się na 43 mieszk. Niezależnie od szkółki włościanie w paru miejscowościach w porze zimowej sami zajmują się w miarę możności nauką dzieci. Administracyą gminy składają wójt, kand. na wójta, pisarz gminy, 12 sołtysów i tyluż pomocników. Domów mieszkalnych 534, ludności niestałej 119, stałej katolików mężczyzn 1773, kobiet 1900, żydów 66 męż., 51 kobiet. W 1879 r. zawarto związków małżeńskich 83, urodziło się chłopców 82, dziewcząt 149; zmarło 56 męż., 49 kob. Gmina bogato uposażona w wody; rzeka Struża mająca tu dwa dopływy (Urzędówkę i Wyżnicę) i zasilana źródłami przerzyna wzdłuż całą gminę. A. M.