Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Dzierzno

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 287 ]Dzierzno, 1.) wś, pow. kolski, gm. Budzisław Kolski, par. Osiek wielki.

2.) D., wś, pow. będziński, gm. i par. Żarki, przy drodze z Żarek do Koziegłów, gleba piaski i piaskowce żelaziste (jura brunatna).

3.) D., gmina, pow. rypiński, należy do II okręgu sądowego (Strzygi), od stacyi poczt. Rypin odległa 9 wiorst, ludność 3563 mieszk., powierz. 14227 morgów (9456 gruntu ornego). W gminie znajdują się 3 kościoły katol., 3 szkółki, z tych jedna ewang., 5 karczem i szynków, 2 wiatraki, 2 młyny wodne, 2 kuźnie i cegielnia. Do gminy należą następujące wsie włośc.: Brodniczka, Ciechorz, Cienkusz, Dzieżno, Dzierzno-Kożuchowe, Dzieżenko, Firany, Gałkowo, Gałkówko, Glinki, Goca, Granaty, Grzemby, Janowo, Jawornica, Karf, Księte, Mantyki, Miełno, Nicponia, Niemojewo, Oborczyska, Ostrów, Rokitnica, Rogal, Rumunki Księte, Swiedziebnia, Szczutowo, Szenwald, Szynkowizna, Szynkówko, Taraszewko, Tomaszewko, Wierzchownia, Zduny; dobra pryw. Besznica, Dzieżno, księtźe, Mantyki, Ostrów, Rokitnica, Swiedziebnia, Zduny. Wyżej wymienione dobra należą do paraf. Lubowidz, Michałki i Swiedzebnia. Wsie włośc: Dzieżno, Dzieżno-kożuchowe, Dzieżenko, Mantyki, Szymkowizna i Cichorz liczą 203 mieszk., 38 domów mieszk., 46 osad włośc., powierzchni 356 morg.; folw. pryw. liczy 25 mk., 3 budynki mieszk., powierzchni 434 mor., w tem gruntu ornego 320 morg.

4.) D. kożuchowe, wś i folw., pow. rypiński, gm. Dzierzno, par. Swiedziebnia. W skład dóbr tych wchodzi folw. Dz. Kożuchowe i Mantyki, tudzież wsie: Dz. Kożuchowe, Mantyki i Szymkowizna; podług opisu z roku 1866 miały ziemi dworskiej m. 307 a mianowicie: grunta orne i ogrody m. 214, łąk m. 38, lasu m. 36, nieużytki i place m. 19; wieś Dz. Kożuchowe osad 10, gruntu m. 88; osada Mantyki gruntu m. 18; wś Szymkowizna osad 3, gruntu m. 130. Około 1838 r. nabył dobra Dz. Alfons Czapski b. oficer b. wojsk polskich a po śmierci jego w 1878 r. przeszło na własność jedynej córki Stefanii, żony dra Kryszki prof. uniwer. warsz. W lesie należącym do tych dóbr a dotykającym granicy król. prus. jest osobliwość, bo z dwóch sosen grubych zrośniętych w pniu a dopiero rozchodzących się na 3 łok. od ziemi, z tego miejsca wyrosło drzewo jarzębowe, co rok okrywające się pięknym liściem.

5.) D.-ziemiańskie, wś i folw., pow. rypiński, gm. Dzierzno, par. Swiedziebnia, leży na samej granicy od Prus. W 1827 r. liczyło 13 dm. i 100 mk., obecnie wś ma 18 dm. i 150 mk.: folw. Dz. Ziemiańskie z wsią tejże nazwy rozległość wynosi m. 525 a mianowicie: grunta orne i ogrody m. 377, łąk m. 68, lasu m. 58, nieużytki i place m. 22; płodozmian 10-polowy. Bud. mur. 6, drew. 1, pokłady torfu i marglu; wieś Dz. Ziemiańskie osad 32, gruntu m. 111. Br. Ch., A. Pal.

Dzierzno, 1.) wielkie, niem. Gross Drensen, wieś i gm., pow. czarnkowski, nad jeziorem; 4 miejsc.: Dz. i 3 osady bez oddzielnych nazwisk; 106 dm., 965 mk., 940 ew., 19 kat.; 6 żydów, 41 analf. Kościół protest. należy do dyecezyi wieleńskiej (Filehne). Agentura poczt. na miejscu; stac. kol. żel. Wieleń o 10 kil.

2.) D. małe, niem. Klein Drensen, wieś i gm., o 7 kil. na północ od poprzedniego, 3, miejsc.: 1) Dz. M. wieś, 1) Dz. M. kolon. 3) Im Busch kolon.; 87 dm.; 724 mk., 723 ew., 1 żyd, 142 analf. Poczta w Dzierznie wielkiem o 7 kil., stacya kol. żel. Wieleń o 17 kil. M. St.

Dzierzno, niem. Dziesno, wś ryc., pow. brodnicki, na prawym brzegu Drwęcy, około milę od Górzna, par. Szczuka, szkoła Gotardowo, poczta Brodnica. Obszaru ziemi obejmuje 1550 mórg, budynków 27, domów mieszk. 11, katol. 121. D. Budy wieś włośc., tamże, [ 288 ]należy do wsi ryc. D., budynków 6, domy mieszkalne 3, katol. 20, ewan. 3. Dobra Dz. leżą przy samej granicy król. pols. i graniczą z wsią Rokitnica, pow. rypiński. Ziemia dobra, pięknie zagospodarowana. Zabudowania dworskie piękne, nowe, smołowcem kryte. Gumna wraz z ogrodem owocowym dotykają samej linii granicznej królestwa, którą stanowi strumień maleńki zwany Pissa, mający tę rzadką osobliwość, że ze źródeł swych właśnie w tym ogrodzie znajdujących się płynie w dwóch przeciwnych kierunkach: 1.) jednem małem korytkiem wijąc się ustawicznie na północo-wsch. ku Rokitnicy, dalej do Ostrowia gdzie wpada do innego strumienia i 2) w kierunku zachodnio-północ. około Kretek dużych, Osieka i pod Łapinożem wpada do Rypienicy, stanowiąc ciągle granicę państw oraz prywatnych własności kongresem wiedeńskim oznaczonych. We dworze, jak niesie podanie, popełnioną była zbrodnia a w następstwie takowej nastąpiło krzywoprzysięztwo, w czasie którego krew popłynęła z krzyża stojącego na stole w czasie tego aktu; stół ten ze znakami krwi umieszczony był dotąd w kościele w Świedziebni, a krzyż umieszczony w w. ołtarzu, zaopatrzony zasłoną odkrywaną tylko w czasie nabożeństwa. Akta kościelne mówią o cudach jakie się tu stały a liczne vota przytwierdzone dokoła krzyża miały świadczyć o ich prawdzie. W 1875 roku wszystko wraz z całym kościołem spłonęło. Dz. było długo w posiadaniu Mateusza Wybickiego, którego stryj był wojewodą i znany z czasów legionów jako i z czasów ks. warszawskiego. Następny właściciel syn Ignacy sprzedał ją przed kilku laty teraźniejszemu właścicielowi Karwatowi. Lud tej wsi i jej właściciel są czysto polskiego pochodzenia. F. N. i Kś. F.