Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Bytom

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 518 ]Bytom, 1.) niem. Beuthen, miasto powiatowe na Szląsku górnym, w regencyi opolskiej, nad strumieniem Bytomską wodą, dopływem Kłodnicy. Gdy Leszek Biały powtórnie wrócił na tron, Mieczysław Stary wystawił tutaj zamek r. 1200, a osadziwszy go ludem swoim, całą okolicę niepokoił. Sławne jest traktatem, między Kazimierzem Jagiellończykiem, królem polskim, i Jerzym Podjebradem, królem czeskim r. 1460. Także ugodą zawartą r. 1589 na polu między tem miastem a Bendzinem. W okolicy tutejszej miały być dawniej kopalnie ołowiu i srebra, co mieszkańców bogatymi czyniło, i z tego powodu, jak pisze Długosz, hardzi i zuchwali, popełnili srogie zabójstwo r. 1367 na Piotrze z Koźla, plebanie swoim; gdy bowiem tenże wzywany na obrady miejskie, uraził się że go nie przez znaczniejszego delegata, lecz przez woźnego wołano, rozkazał Mikołajowi z Pleskowicz kaznodziei iść z Najświętszym Sakramentem do ratusza. Ten, przybywszy na miejsce, oddarł część komży i zasławszy nią stół, postawił na niej monstrancyą i wnet znowu ją do kościoła odniósł; obrażeni tem magistranci, za przywództwem niejakiego Lorenza rzeźnika, porwali z plebanii księży i w stawie przyległym utopili. Za tę zbrodnię Floryan, biskup krakowski, rzucił klątwę na magistrat, z której po dwóch zaledwie latach, karą pieniężną i fundacyą ołtarza, miasto oczyścić się zdołało. Długosz powiada, że od tego czasu bogate na tem miejscu kopalnie kruszców zniknęły. Naruszewicz atoli dobrze rzecz tę wyjaśnia, że mieszczanie, wyprózniwszy swe dostatki na sprawę, toczoną przed stolicą apostolską w Avignonie, zubożeli i przestali dobywania kruszców. Po siedmioletniej wojnie, miasto przeszło pod panowanie pruskie i dźwignęło się z upadku. B. leży o 6 kil. od [ 519 ]Królewskiej Huty, o 8 od Czeladzi, o 19 kil. od Gliwic, o 66 kil. od Dziedzic, o 97 kil. od Opola i o 187 kil. od Wrocławia. Tu się krzyżują drogi żelazne Górnoszląska z linią Prawego Brzegu Odry. W pobliżu B. są źródła małej Kocawy. W okolicy 28 hut cynkowych (produkcya 1871 r. 3,734,144 tal.); w Hucie Królewskiej i w Laurahucie największe szląskie huty żelaza a wszędzie dokoła nieprzebrane kopalnie węgla kamiennego. Miasto B. miało 1875 r. 19384 mk., przeważnie niemców. Teraz liczba ta musi być znacznie większą a ma jeszcze wzrosnąć przez wcielenie do miasta gminy Rossberg. Jest tu gimnazyum katolickie, szkoła rzemieślnicza, 3 kościoły katol. (parafialny architektury ostrołukowej); teraz buduje się nowy św. Małgorzaty; od 1836 kościół paraf. ewang.; piękna bóżnica nowa; kilka gmachów bardzo ładnych, liczne hotele, 5 jarmarków na rok. Rynek wzniesiony o 871 stóp par. n. p. m. W B. wychodzą dwie gazety polskie (Gazeta Górno-Szląska i Postęp rolniczy) i jedna niemiecka. Jest też tu „Polskie kółko włościańskie“ i „Centralne towarzystwo gospodarcze.“ Największą zasługę krzewienia polskości w tym powiecie i paru sąsiednich mają redaktorowie dwu pism wymienionych bracia Przyniczyńscy: Stanisław rolnik i Franciszek ksiądz. Parafia katolicka B. dek. bytomskiego liczyła 1870 r. 12998 kat., 2221 ewang., 1201 izr., 5 dysydentów. Dekanat bytomski dyecezyi wrocławskiej składa się z 9 parafij: Antonienhütte, Bielszowice, Biskupice, Bytom, Godullahütte, Kochlowice, Michałkowice, Mikulczyce, Siemianowice, i liczył 1870 roku 50028 kat., 3667 ew., 1993 izr., 5 dysydentów. Język kościelny wyłącznie polski. Powiat bytomski obejmował do r. 1873 powierzchni 13 i pół mil kw., miał 145,000 mk. i 14269 dm. Od r. 1873 podzielony na pow. bytomski, tarnowicki, katowicki i zabrzecki. Obecnie więc pow. bytomski ma tylko 2,25 mil kw., ale posiada 82164 mk. t. j. przeszło 37,000 mk. na milę kw.: zaludnienie w całym Szląsku najgęstsze. Religia przeważnie katolicka, język przeważnie polski. Według statystyki urzędowej 75% Polaków, według dra Szymańskiego 79%. Główne zajęcie górnictwo i hutnictwo. Koleje żelazne parowe i konne gęstą siecią pokrywają ten powiat. B. zwany też Bitom lub B. wyższy, tworzył w 2 połowie XIII w. osobne księstwo piastowskie, które mniej więcej obejmowało dzisiejsze okolice bytomskie, kozielskie aż po oświęcimskie.

2.) B. niższy, niem. Beuthen am Oder, miasto szląskie w regencyi lignickiej nad Odrą, 4 mile od Głogowa, z zamkiem niegdyś wielce obronnym, wodą otoczonym, przez Henryka cesarza r. 1109 dobywanym, który, wytrzymawszy kilka wycieczek Polaków, od oblężenia odstąpić musiał. Roku 1158 Polacy toż miasto spalili, obawiając się, aby nie wpadło w moc Fryderyka cesarza. Roku 1251 zamek przekopami, murem i wieżami warownemi wzmocniony został. Jeszcze r. 1477 oblegał go Jan książe Zaganu, lecz później zrujnowany; a w XVI w. na górze, na której ów zamek niegdyś się wznosił, dziedzic miejsca tego winnicę założył. Mieszkańcy także, których domy za czasów dawnych wojen spalone zostały, na dzisiejsze przenieśli się miejsce, tak iż wzgórze dawnego zamku całkiem od miasta jest odosobnione. Sławne tu było w dawnych czasach gimnazyum roku 1609, przez Jerzego hrabiego Schönaich uposażone, lecz już w r. 1629 upadło. Dziś Bytom ten ma 3,860 mk., 2 kościoły, szkołę, szpital, liczne winnice, 4 jarmarki, młyn. Por. Budysa i Carolath. F. S.