Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Cieszanów

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 693 ]Cieszanów, miasto powiatowe w Galicyi, nad potokiem Bruśniańskim, oddalone na zachód od Rawy ruskiej o 5 mil, od Żółkwi na półn. zachód o mil 8, od Jaworowa w tym samym kierunku o mil 4, od Jarosławia na północny wsch. o mil 5; okolica płaska, równa, piaszczysta. Przestrzeń: posiadłość więk. roli or. 369, łąk i ogr. 106, past. 242, lasu 501; pos. mn. roli or. 1,363, łąk i ogr. 373, past. 296, lasu 1 morg. austr. Ludność: rz. kat. 1,076, gr. kat. 280, izrael. 1123, razem 2,479. Cieszanów jest siedzibą starostwa powiatowego, rady powiatowej, urzędu podatkowego, komisyi powiatowej dla regulacyi podatku gruntowego, sądu powiatowego należącego do sądu obwodowego we Lwowie, notaryusza, urzędu pocztowego nieerarialnego, urzędu telegraficznego, posiada aptekę; tamże jest rzym. kat. parafia, należąca do dekanatu lubaczewskiego. Kościół murowany wystawiony w 1677 r. przez Aleksandra Stanisława Bełzeckiego, wojewodę podolskiego, pierwotnie dla konwentu oo. dominikanów, w roku 1784 w parafialny przemieniony, przy skasowaniu tego klasztoru w 1788 r. duchowieństwu świeckiemu oddany. Do tej parafii należą miejscowości: Chotylub, Duchnów, Folwarki, Freyfeld, Gorajec, Krzywe, Lubliniec, Niemstów, Nowesioło, Podemszczyzna, Żuków i Kosoduby. Cała parafia liczy 3,639 rz. kat., a w jej obrębie jest 2,354 izraelitów. W okręgu tej parafii znajduje się 9 szkół zreorganizowanych, a we Freyfeldzie i Folwarkach szkoły parafialne. Grecko kat. obrządku mieszkańcy należą do parafii w Nowemsiole. W tem miasteczku zmarł w czasie wizytacyi dyecezyalnej ksiądz Łukasz Baraniecki, rzym. kat. arcybiskup lwowski, w 1868 roku. C. jest stac. poczt. na trakcie z Jarosławia do Bełzca, ma zakład ubogich, z funduszem zakładowym 1,210 złr. Podług Niesieckiego byli tu niegdyś dziedzicami: Cieszanowscy h. Jelita, r. 1786 Zamoyscy, 1859 r. Rojowscy, teraz Christiani de Grubieński.

Powiat cieszanowski graniczy na wschód z pow. Rawa Ruska, na południe z powiatem Jaworów, na zachód z powiatem Jarosław, na północ z gubernią lubelską. Przestrzeni ma 11.8545 myryametrów kw. czyli 20.6598 mil kw.; powiat ten równy, płaski, grunt piaszczysty, gęsto szpilkowymi lasami porosły, gór niema, rzeczek 2: jednę Tanew, która płynie z zachodu na wschód, a potem nagle skręca się ku północy i zaraz napowrót na zachód, by w dalszym biegu wpaść do Sanu, i drugą Lubaczówkę, która wypływa na południowym zachodzie od Cieszanowa, przepływa obok tego miasteczka, przepływa przez Lubaczów i wpada do Sanu o 2 mile na północ od Jarosławia. Ludności ma 63,817: podzielona na 68 gmin i 27 przełożeństw obszarów dworskich. Ma 1 miasto Lubaczów i 5 miasteczek: Cieszanów, Lipsko, Narol, Oleszyce i Płazów; gmin wiejskich 62, obszarów dworskich 64, należących do 27 przełożeństw; ogółem jednostek administracyjnych 95, gmin katastralnych 68. Obszaru zajmują: gminy administracyjne 11.4646 mil kw. czyli 55.5 proc.; obszary dworskie 9.1952 mil. kw. czyli 44.5 proc. W przecięciu zajmuje 1 gmina administracyjna 1,686 morgów austr., jeden obszar dworski zajmuje w przecięciu 1,437 mórg austr.; na 1 milę kw. przypada gmin admistracyjnych 3.2. Wedle liczby domów dzielą się gminy i obszary dworskie jak następuje: gmin do 25 domów 5, od 26 do 50 domów gmin 4, od 51 do 100 domów gmin 13, od 101 do 200 domów gmin 31, od 201 do 300 domów gmin 6, od 301 do 400 domów gmin 6, od 401 do 500 domów gmin 2, wyżej 500 domów gmina 1, razem gmin 68. Obszarów dworskich mających [ 694 ]do 10 domów 49, mających od 11 do 20 domów 9, wyżej 20 domów 1 obszar: razem obszarów dworskich 59. Wedle ludności dzielą się gminy jak następuje: gmin mających do 100 ludności 1, od 100 do 200 gmin 5, od 200 do 300 gmin 4, od 300 do 400 gmin 3, od 400 do 500 gmin 5, od 500 do 1000 gmin 27, wyżej 1,000 do 2,000 gmin 18, wyżej 2,000 do 3,000 gmin 4, wyżej 4,000 do 5,000 gmina 1, razem 68 gmin. Na jeden obszar dworski wypada 42 dusz ludności. Miasta, miasteczka i wsie wedle liczby ludności dzielą się jak następuje: Miasto mające do 5,000 ludności jest 1, miasteczek mających od 501 do 1,000 ludności jest 2, mających od 1001 do 2,000 jest 2, mających od 2,001 do 5,000 jest 1. Wsi mających do 500 ludności jest 17, mających od 501 do 1000 jest 25, mających od 1,001 do 2,000 jest 16, mających od 2,001 do 5,000 jest 3; gminy mające nad 1,000 do 5,000 ludności zawierają razem 36,805 czyli 58 proc. całej ludności; gminy nad 500 do 1,000 zawierają razem 19,538 czyli 31 proc. ludności całego powiatu; gminy mające od 500 mieszkańców niżej zawierają razem 4772 czyli 7 proc. ludności całego powiatu; razem ludność wszystkich gmin w tym powiecie wynosi: 61,115 czyli 96 proc. ludności całego powiatu; obszary dworskie mają ludności 2,702 czyli 4 proc. ludności całego powiatu. Ludność miast wynosi 4,138 czyli 6 proc. ludności całego powiatu; ludność miasteczek wynosi 7,253 czyli 11 proc. ludności całego powiatu; ludność wsi wynosi 49,724 czyli 79 proc. ludności całego powiatu, obszary dworskie mają 2,702 ludności czyli 4 proc. ludności całego powiatu; przeto ogólna liczba ludności tego powiatu jest: 63,817. Do rady państwa wybierają: obszary dworskie wspólnie z obszarami powiatów: Jaworów i Mościska. Do sejmu krajowego wybierają obszary dworskie całego dawniejszego obwodu żółkiewskiego, to jest teraźniejsze powiaty: Żółkiew, Cieszanów, Rawa, Sokal, wybierają 3 posłów, zaś gminy wiejskie powiatów sądowych: Cieszanów i Lubaczów 1 posła. Do rady powiatowej w Cieszanowie wybierają obszary dworskie 9 członków, gminy miejskie 5 członków, gminy wiejskie 11 członków. Sądów powiatowych w tym powiecie jest 2: jeden w Cieszanowie, drugi w Lubaczowie. Parafij rzym. kat. jest 10, mianowicie; Cieszanów, Dzików, Horyniec, Lipsko, Lubaczów, Łukawiec, Oleszyce, Płazów, Kobylnica, Narol: wszystkie należą do dekanatu lubaczowskiego, a do rzym. kat arcybiskupstwa we Lwowie. Gr. kat. parafij jest 17: w Baszni, Brusnie, Bihalu, Żukowie, Kobylnicy wołoskiej, Kobylnicy ruskiej, Krowicy, Lipowcu, Łowczy, Lubaczowie, Lublińcu, Niemirowie, Nowemsiele, Płazowie, Podemszczyźnie, Sieniawce i Szczutkach, wszystkie należące do gr. kat. dekanatu lubaczewskiego, a gr. kat. biskupstwa w Przemyślu. Szkoły etatowe męzkie: 4-klasowa w Lubaczowie, 3-klasowa w Cieszanowie, 2-klasowa w Narolu, 2-klasowa w Oleszycach. Szkoły etatowe 1-klasowe, w Baszni dolnej, Brusnie starem, Cewkowie, Chotylubiu, Dzikowie starym, (tu jest obok nauczyciela także nauczycielka), Kobylnicy ruskiej, Kobylnicy wołoskiej, Krowicy kołodowskiej, Lublińcu nowym, Łukawcu, Nowem siole, Oleszycach starych, Rudzie rożanieckiej, Starem siole, Ułazowie. Filialne w Bihale, Dachnowie, Freifeldzie, Futorach, Gorajcu, Krowicy lasowej, Lublińcu starym, Łowczy, Miłkowie, Młodowie, Niemstowie, Płazowie, Podemszczyźnie, Suchej Woli, Szczutkowie, Zapałowie, Żukowie. Ewangielickie wyznaniowe w Deutschbach, Felsendorf i Reischau. Kas pożyczkowych gminnych powiat ten posiada zaledwie kilka, mianowicie w Krowicy kołodowskiej z kapitałem zakładowym 220 złr., w Lubaczowie z kapitałem zakładowym 2,000 złr., w Miłkowie z kapitałem zakładowym 200 złr. i w Załużu z kapitałem zakładowym 250 złr. Fryszerka żelaza w Rudzie różanieckiej. Cegielni 6. Huta szklana 1 w Miłkowie. Węgla kamiennego wydobywają w tym powiecie 60,000 centnarów rocznie, wartości 30,000 złr. Młynów wodnych jest w tym powiecie 20, wiatraków 3, gorzelni jest w tym powiecie 11; mianowicie: w Cewkowie, Baszni dolnej, Horyńcu, Hucie krzystałowej, Lublińcu, Łukowcu, Nowem siole, Podemszczyźnie, Szczutkowie, Starem siole, Narolu. Wełny ordynaryjnej dostarcza 250 centnarów: Lnu produkuje ten powiat rocznie 420 centnarów, konopi rocznie 850 centnarów razem wartości 17,150 złr. W powiecie tym istnieje 5 garbarni, które wyprawiają rocznie 3,500 skór wołowych i końskich; wartość skór wychodzących już jako wyprawione z tych garbarni wynosi rocznie 18,400 reńskich a. w. Fabryka papieru znajduje się w tym powiecie 1, mianowicie: w Rudzie różanieckiej, będąca własnością Jana barona Brunickiego. Tartaków wodnych znajduje się w tym powiecie 18. Powiat ten produkuje rocznie: pszenicy 12,000 mec. n. a., żyta 50,000 niższo austr. mec., jęczmienia 30,000 n. a. mec., owsa 150,000 mec. n. a., prosa 300 n. a. mec., hreczki 15,000 n. a. mec., bobu 150 n. a. mec., grochu 1,000 n. a. mec., ziemniaków 1,500,000 n. a. mec., kapusty 20,000 kóp główek, przędzy lnianej 480 wied. cent., przędzy konopnianej 1,000 wied. cent., nasienia lnu 1,000 n. a. mec., nasienia konopnego 2,000 mec., rzepakowego 450 mec., koniczyny 2,000 wied. cent., chmielu 140 wied. cent., słomy 300,000 cent., siana 350,000 cent., potrawu (otawy—2-gi zbiór siana) 120,000 cent., koniczyny, mieszanki i innych traw pasznych [ 695 ]15.000 wied. cent., owoców 1,500 n. a. mec., miodu 700 centnarów, wosku 420 cent., mleka 100,000 niższo austryackich wiader, masła 600 centnarów, sera 2,000 cent., wełny owczej 300 cent. Drzewa opałowego twardego 12,000 niższo-austr. sągów, drzewa opałowego miękkiego 50,000 n. a. sągów. drzewa budowlanego i wyrobowego 22,000 wiedeńskich stóp sześciennych, węgli drzewnych 250,000 n. a. mec. Grunt tu po większej części piaszczysty, wymaga dużo pracy a mało przynosi korzyści; lasów dużo, lecz z powodu braku komunikacyi małą mają wartość. Miast niema; to też przemysł i rękodzieła kwitnąć nie mogą. Kolej żelazna nie dotyka tego powiatu; do najbliższej stacyi kolei żelaz. Karola Ludwika w Jarosławiu jest z Cieszanowa mil 6. Gościniec krajowy przecina ten powiat z zachodu na wschód; zaczyna się w Jarosławiu przechodzi przez Cieszanów i Narol i łączy się z gościńcem rządowym tak zwanym warszawskim, idącym ze Lwowa do Tomaszowa. Pod względem historycznym zasługują na wzmiankę: Lubaczów z pięknym pałacem, na tem samem miejscu zbudowanym, na którem niegdyś warowny zamek istniał. Już w XIII wieku znaczne miasto, wsławiło się pokojem zawartym tam 1213 roku między Węgrami i Polską. Lipsko, miasteczko pamiętne urodzeniem znakomitego dziejopisarza Stanisława Sarnickiego, było w 1648 r. przez kozaków pod Chmielnickim złupione a potem w perzynę obrócone. Narol z pięknym pałacem, miasteczko założone w 1585 r. pod imieniem Floryanowa, wzniosło się prędko do znacznej zamożności, ale już w 1648 r. zostało przez Chmielnickiego mocą zajęte, przyczem do 40,000 ludu tam schronienia szukającego przez kozaków wycięte zostało. W pobliżu miasteczka znaleziono przed kilkudziesięciu laty wiele kosztowności i monet, które z tej smutnej epoki miały pochodzić. Oleszyce mają starożytny zamek, niegdyś przez jeńców tureckich zbudowany, w którym umarł hetman Adam Sieniawski. Wieś Basznia pamiętna z powodu ugody zawartej tam 1663 roku między konfederatami i koroną polską. B. R.