Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czernihów


[ 826 ]Czernihów, miasto gubernialne gubernii czernihowskiej, pod 51° 29′ szer. płn. i 49° dł. wsch., leży na prawym brzegu rzeki Desny, jest jednem z nastarożytniejszych miast Rusi południowej. Niewiadomo, w którym czasie założone zostało, ale w traktacie Olega z Grekami już się znajduje wzmianka o Czernihowie (r. 907); wtedy miasto to do wielkiego księcia kijowskiego należało i przez wojewodów wielkoksiążęcych rządzone było. Gdy się wszczęły pomiędzy potomkami Włodzimierza wojny domowe, Cz. nieraz z rąk do rąk przechodził. Po zgonie Jarosława W. przeszedł pod panowanie Świętopełka Jarosławowicza i stał się głównem miastem udzielnego księstwa; ale odtąd doświadczać zaczął licznych klęsk, już to od książąt z władcami Czernihowa w niezgodzie zostających, już to od hord na południo-wschodzie Rusi koczujących. W końcu XIII wieku Cz. już był do księstwa włodzimierskiego przyłączony, a na początku XIV stał się zdobyczą Litwy, następnie Polski, pod której panowaniem około lat 160 zostawal. R. 1479 wielki książę moskiewski, Iwan Wasilewicz, zdobył na Litwie ziemię siewierską i odtąd Cz. aż do roku 1611 do Rossyi należał. W roku 1579, dowódcy wojsk Stefana Batorego, książęta: Konstanty Ostrogski i Michał Wiśniowiecki, oblegali Cz., a nie mogąc go zdobyć podpalili do koła. R. 1604 przez wojska Samozwańca był wzięty. R. 1611 podczas bezkrólewia w Rossyi, polski pułkownik Gronostaj spalił miasto, a mieszkańcy jego przez lat 12 schronienia tu nie mieli. Podług traktatu dziewulińskiego, Cz. ze wszystkiemi ziemiami siewierskiemi Polsce był odstąpiony najprzód na lat 14, a następnie w r. 1634, na mocy traktatu polańskiego, na zawsze. Od r. 1635 do 1667 Cz. należał do Polski. Na sejmie koronacyjnym Władysława IV w r. 1633, ziemia czernihowska otrzymała gród i ziemstwo, oraz ustanowiono kasztelana i inne urzędy ziemskie. Pierwszym kasztelanem był Mikołaj Kossakowski, starosta wiski, a ostatnim Walenty Sobolewski. Na sejmie r. 1636 utworzone było osobne województwo czernihowskie i pierwszym wdą był Marcin Kalinowski, ostatnim Ludwik Wilga. Wdztwo na trzy powiaty się dzieliło: czernihowski, nowogrodzki i siewierski. Starostwo czernihowskie przyłączono do urzędu wojewody na zawsze. Sejmiki wojewódzkie odbywały się najprzód w Czernihowie, a później we Włodzimierzu, na których sześciu, początkowo czterech posłów na sejm, i dwóch deputatów na trybunał koronny obierano, tak, żeby ci ostatni do prowincyi małopolskiej należeli. R. 1650, przy podziale na pułki, utworzono pułk czernihowski; Czernihowem zaś rządzili pułkownicy Kozaków. Na mocy traktatu andruszowskiego odstąpiony Rossyi. R. 1734 w Czernihowie [ 827 ]urządzona była kancelarya pułkowa, sąd pułkowy i kancelarya secinna; w r. 1763 sąd pułkowy zastąpiony został przez sądy ziemskie i podkomorskie do spraw cywilnych, i sąd grodzki do spraw kryminalnych. R. 1782 w Czernihowie otwarto namiestnictwo, r. 1797 mianowany został Cz. głównem miastem gubernii małorossyjskiej, a w r. 1801 czernihowskiej. Obecnie Cz. ma mieszkańców 25926 płci obojej, cerkwi 18, seminaryum duchowne, gimnazyum, dom sierot, bank, st. poczt., przystań parostatków i kaplicę katol. Wniebowzięcia N. M. P. oraz św. Jana Chrzciciela, 1838 r. wzniesioną. Do niej należy 1300 parafian. W mieście istnieje dotąd starożytny zamek, wałem ziemnym, fossą i palisadą opasany. W środku zamku na wzmiankę zasługuje cerkiew katedralna Przemienienia Pańskiego. Mniemają, że założoną była przez Mścisława, przezwanego Wdałym, syna wielkiego księcia Włodzimierza, na początku XI wieku. Czernihów prowadzi znaczny handei, głównie z krajami nad Dnieprem leżącemi i z Rygą; jarmarków ma 4 na rok, rozwinięte pszczelnictwo.

Gubernia czernihowska, jedna z ukraińskich, graniczy na pólnoc z gubernią mohilewską, smoleńską i orłowską; na wschód z orłowską i kurską; na południe z półtawską; na zachód z kijowską, mińską i mohilewską. Obcenie gubernia dzieli się na 15 powiatów, każdy powiat na 3 stany i prócz tego na parafie. Powiaty są: czernihowski, borzniański, głuchowski, horodnicki, kozielecki, konotopski, królewiecki, mgliński, nowozybkowski, nowogród-siewierski, nieżyński, osterski, sośnicki, starodubski, suraski. Zajmuje przestrzeni 46046 w. kw. czyli 4796 tys. dzies. Powierzchnia jest otwartą, równą, płaską, po części pagórkowata, po części piaszczystą na prawym brzegu Desny. Najwznioślejsze miejsca znajdują się tylko w północnych powiatach, nowozybkowskim, suraskim, mglińkim, po części w nowogród-siewierskim. Na lewych brzegach Dniepru i Desny leżą niskie miejsca, w których wezbranie wód bywa silniejsze i dłuższe. Gubernia skrapianą jest przez wiele rzek, z tych najznaczniejsza Desna; wszystkie zaś inne stanowią przytoki Desny (Sudost, Ubied, Snow, Sejm i Oster) i Sożu (Biesied', Iput', Wir), wpadających do Dniepru. Spławnemi rzekami są: Dniepr, Desna, Sejm, Soż, Trubeż, Udaj, Romny, Biesied', Iput', Sudost', Ubied', Szosta, Oster. Większa część jeziór znajduje się w powiatach: czernihowskim, nowogród-siewierskim, sośnickim, królewieckim i osterskim, szczególnie w tym ostatnim. Łąki pastewne znajdują się głównie w powiatach: borzeńskim, konotopskim i królewieckim. Gubernia w ogólności obfituje w lasy, szczególnie część jej do rzek Dniepru i Sożu przylegająca; lasy po większej części sosnowe; miejscami są dębowe, brzozowe i lipowe. Lasy skarbowe, stanowiące tu 3 okręgi, znajdują się głównie w powiatach: osterskim, czernihowskim, nowogród-siewierskim, horodnickim, suraskim, królewieckim i głuchowskim. W trzech ostatnich rośnie drzewo budowlane. Lądowe komunikacye są wygodne i w niektórych tylko miejscach na wiosnę, gdy wezbranie rzek następuje, przerywane bywają. Główniejsze drogi idą od miasta Czernihowa przez Łojew (przez Dniepr) i Bobrujsk do Mińska; przez Grodno, Mohilew do Petersburga; przez Kozielec do Kijowa; przez Grodno, Mohilew, Starodub i Mglin do Smoleńska. Prócz tego tu idą drogi z Kijowa do Moskwy i kol. żelaz. Wodnych komunikacyj sztucznych, oprócz szluz, na rzece Sejmie urządzónych, nie ma. Mieszkańców w gubernii czernihowskiej 1669254 w 3096 miejscowościach zaludnionych; z tej liczby 103.4 kob. na 100 męż.; 93.5% prawosł., 3.3% raskolników, 0.2% katol., 0.1 ewang., 3.1 izraelitów. Gubernia czernihowska ma 973 parafij. Kościołów innych wyznań jest 3: w Nieżynie kościół rzymsko-katolicki i w pow. borzeńskim 2: ewangelicki i rz. katol. Gubernia czernihowska z urodzajności swego gruntu, z równego położenia kraju, odległości od morza, małej żeglugi rzecznej i t. d., dla rolnictwa jest przeznaczoną; to też stanowi ono główne zatrudnienie mieszkańców. Łatwo jednakże dostrzedz można, że rozwój rolnictwa nie odpowiada zwiększającej się stopniowo ludności, gdyż w niektórych powiatach daje się czuć niedostatek zboża, co w części nadzwyczajnym rozmiarom gorzelnictwa przypisać należy. Gorzelni w gubernii znajduje się 800 przeszło, na których wypala się rocznie 3,000,000 przeszło wiader wódki. Urodzajność gruntu nie jest wszędzie jednostajną. Mniej żyzne są powiaty północne i część wschodnich; niemniej też miejsca niektóre w powiatach zachodnich nad Dnieprem położone, gdzie piasków i bagnisk znajduje się daleko więcej. W powiatach: nowogród-siewierskim, starodubskim i mglińskim zbierają w znacznej ilości pieńkę i wysyłają do Rygi i do Petersburga; płótno rozmaitego gatunku idzie do Chersonu. W niektórych powiatach trudnią się sprzedażą soli, ryb, oleju konopnego, lnu, drzewa budowlanego, desek, naczyń; wynajmują się na statki Dnieprem i Desną płynące, trudnią się furmanką i innemi robotami. W powiecie osterskim zajmują się głównie robieniem sieci rybackich. W powiatach: borzeńskim, sośnickim i konotopskim, uprawiają tytuń. Stadniny znajdują się mianowicie w powiatach, borzeńskim, konotopskim i suraskim; sprzedaż koni odbywa się na jarmarkach pobliskich, szczególnie na jarmarku w Romnach (w gubernii półtawskiej). [ 828 ]Hodowanie trzody chlewnej jest bardzo znaczne, ale wyprzedaż słoniny mała, gdyż w wielkiej ilości do miejscowego użytku tamecznych włościan służy, stanowiąc ulubiony ich przysmak. Pszczelnictwo też pewne dostarcza korzyści. W powiecie konotopskim, w pobliżu Baturyna, istnieje szkoła pszczolnictwa, przez obywatela Prokopowicza założona. Gubernia ma 29 fabryk sukna; z tych na szczególną zasługuje wzmiankę istniejąca w kolonii Nowe Mezerycze (w powiecie mglińskim, w bliskości wsi Rudni-Jelni); 6 fabryk płóciennych i 54 garbarni. Prócz tego istnieją w gubernii fabryki żelaza, huty szklane, fabryki mydła i browary. W powiecie głuchowskim, we wsi Wołokitynie znajduje się wyborna fabryka porcelany; w tymże powiecie istnieje Szosteńska fabryka prochu. We wsi Połoszkach, niedaleko Głuchowa, wydobywa się glina porcelanowa na przestrzeni 60 dziesiatyn. Czyt. „Istoriko-stat. opisanije czernihowskoj eparchii“ 1874 r. wydane. Herb gubernii wyobraża w polu srebrnem jednogłowego orła czarnego, uwieńczonego złotą koroną, trzymającego w lewej łapie krzyż złoty.

Powiat czernihowski zajmuje przestrzeń 3227 w. kw., z tych ziemi uprawnej 220,350 dzies., łąk 24,500 dzies. i lasów około 45,000 dzies. Mieszk. 120,000 płci obojej. Powierzchnia niska, szczególnie na lewym brzegu Dniepru i Desny; podlega wezbraniom rzek. Miejsca bagniste znajdują się głównie pomiędzy wsiami Mniewem i Nawozem, Sachnówką i Begaczem, Skoreńcem i Krasnem. Nad brzegami Dniepru rośnie piękny las budowlany. Grunt nieco gliniasty, ale zdatny do rolnictwa, które stanowi tu główne źródło bogactwa narodowego. W powiecie znajduje się znaczna liczba gorzelni i 22 garbarnie.

O biskupstwie czernihowskiem ruskiem pisze Jul. Bartoszowiez w „Enc. Orgelbranda“. W kronikach ruskich znaleźliśmy najpierwszym władyką czernihowskim Neofita, który miał tutaj być już za drugiego metropolity kijowskiego, a więc w początkach XI wieku. Karamzin ma go jeszcze pod r. 1071. Po nim nastąpił Joaun około 1088, który umarł 23 Marca 1111 r.; słaby, nie mógł pełnić obowiązków pasterskich (Karamzin, wyd. Enerlinga, t. II, przyp. 158, 207, 251). Potem idzie Teoktyst ihumen pieczarski, wyświęcony 11 stycznia 1112 czy 1113 r., umarł 6 sierpnia 1123 (tamże, przyp. 210, 225). Potem Pantelejmon umarł 1142 r. (tamże, przyp. 288). Onufry był w r. 1146 prezesem soboru, na którym wybrano 14 metropolitę kijowskiego, Klemensa (tamże, przyp. 290). Po nim Antoni Grek w r. 1159, wygnany jako heretyk 1169 r. (tamże przyp. 28, 174, 181, 424); po nim był Porfiry, wcale nie chrześciański biskup 117 – 87 (Karamzin, t. III, przyp. 32, 44). Tutaj następuje przerwa długa, biskupstwo podupadło po najściu Mongołów. Ledwie w r. 1390 spotykamy w kronikach Izaaka, Izaacyasza, jak go zwą litewscy późniejsi pisarze, a mianowicie Stebelski t. I, str. 155 (Isakij); ten w r. 1401 jako arcybiskup zasiadał na synodzie moskiewskim, ale należał do Litwy; zasiadał też razem z innemi władykami na synodzie w Nowogródku, na którym obrano metropolitę Grzegorza Cemiwlaka. W pół wieku póżniej Jefimiej (Eutymiusz), biskup czernihowski i brański, uciekł z Litwy do Moskwy i otrzymał tam biskupstwo suzdalskie w r. 1465, żył jeszcze r. 1471 (Karamziu, VI, przyp. 629). W roku 1509 nie było już biskupa czernihowskiego na synodzie wileńskim metropolity kijowskiego Soltana, bo przeszedł wtedy pod władzę metropolity moskiewskiego, i odtąd tu arcybiskupstwo jest, ale tytularne, bo Czernihów należy do Litwy, a władykowie do państwa moskiewskiego; ci i owi przybierają tytuł od Czernihowa. Nie chodziło więc biskupstwo to oddzielnie, ale owszem, połączone dawniej bywało to z arcyhiskupstwem smoleńskiem, to z biskupstwem brańskiem i razańskiem. Wreszcie kiedy Brańsk i Razań odeszły do Rossyi, a Smoleńsk z rąk do rąk przechodził, wznowiło się w rzeczypospolitej niewiadomo jakim sposobem biskupstwo czernihowskie, i historya wspomina pod r. 1594 Innocentego Borkowskiego, który zwał się biskupem czernihowskim i osterskim, a w r. 1596 przyjał unią brzeską; sam podobno znajdował się w Brześciu. Ziemia czernihowska zresztą poszła na podział biskupów. Jedyny to znowu biskup dyecezyalny, bo nie wiemy, czy był jaki po nim następca, a mamy ślady, że Czernihów stanowczo podzielać zaczął losy Kijowa. I Czernihów i Kijów leżały na Ukrainie i zawsze prawie były z sobą, podzielały ciągle jednę dolę polityczną; więc i biskupstwo czernihowskie, od r. 1631 mianowicie, składało cząstkę metropolii kijowskiej. Wtedy to zaczęła się tworzyć oddzielna hierarhia czernihowska. Za czasów owych rządził tą cząstką eparchii kijowskiej, naprzód Zacharyasz, pierwszy biskup w Czernihowie po najściu Mongołów, w r. 1654, a potem Zosima Prokopowicz r. 1655 wyświęcony. Jeden i drugi byli niby sufraganami pomocnikami metropolity i nosili tytuł biskupów czernihowskich: mieszkali zaś ciągle w Kijowie. Udzielne biskupstwo czernihowskie stanęlo dopiero w r. 1658, za metropolity Dyonizego Bałabana. Biskupstwo to posiadał Łukasz Baranowicz w r. 1657, lubo Zosima umarł dopiero 1659 roku. Starał się także o toż miejsce Jędrzej Złoty Kwaśniński, arcybiskup, wyrzucony ze Smoleńska, ale było to już po układach hadziackich, i usunęła go kozaczyzna jako unitę. Łazarz więc [ 829 ]utrzymał się i był długo biskupem, a nawet i arcybiskupem czernihowskim. Odtąd idą porządkiem wprzódy biskupi, a potem arcybiskupi czernihowscy greccy, nie połączeni z Rzymem. Baranowicz przeszedł pod panowanie Rossyi, następcy jego prawie wszyscy rodem szli z Polski. Szereg ich, rachując w to i poprzedników Łazarza, następujący: Zacharyasz w r. 1654; Zosima Prokopowicz umarł 1659 r.; Łazarz Baranowicz umarł 1693; Teodozy Uglicki, poświęcony na koadjutora metropolicie kijowskiemu w Moskwie r. 1693, umarł 1696; Jan Maksymowicz od roku 1697, poszedł na metropolitę tobolskiego roku 1712; Antoni Stachowski od r. 1713 do 21; Irydyon Żurakowski, ogłoszony biskupem czernihowskim na synodzie 4 maja, a wyświęcony 6 maja 1722 r. w Moskwie, przez Teodozego Janowskiego arcybiskupa nowogrodzkiego, wiceprezesa synodu, był do r. 1735; Hilaryusz Rogalski albo Rogalewski od r. 1735; Nikodem Srebnicki lub Srebrycki, wyświęcony na biskupa chernihowskiego 6 grudnia roku 1738 z archimandryty moskiewskiego, mianowany metropolitą sybirskim 29 maja 1740 r., uprosił się, że został w Czernihowie; Ambroży Dubniewicz w r. 1742; Antoni Czernowski; Herakli Komarowski w r. 1752; Kirył Laszewicki w r. 1761; Teofil Ignatowicz w r. 1770–89; Jerofej Malicki poszedł na metropolitę kijowskiego w roku 1796; Wiktor Sadkowski z biskupa perejasławskiego. Archimandryta słucki, sławny za czasów stanisławowskich, a najwięcej z sejmu czteroletniego, wziął arcybiskupstwo czernihowskie w r. 1796. Do dziejów tej katedry ruskiej ważne są dwa artykuły hieromonacha Nikolina: „Naczało czernichowskoj jerarchii posle mieżduarchierejstwa“ i „Jepiskopy czernichowskije“ i „nowogrodsiewierskije“ (Wiad. gub. czern. 1856). Arcybiskupstwo to jest w Cz. do dziś dnia; arcybiskup zowie się „czernihowskim i nieżyńskim.“ (Podług Enc. Org.).


#licence info
Public domain
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States prior to January 1, 1929. Other jurisdictions have other rules. Also note that this work may not be in the public domain in the 9th Circuit if it was published after July 1, 1909, unless the author is known to have died in 1953 or earlier (more than 70 years ago).[1]

This work might not be in the public domain outside the United States and should not be transferred to a Wikisource language subdomain that excludes pre-1929 works copyrighted at home.


Ten utwór został pierwszy raz opublikowany przed dniem 1 stycznia 1929 r., i z tego względu w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej znajduje się w domenie publicznej. Utwór ten nadal może być objęty autorskimi prawami majątkowymi w innych państwach, i dlatego nie zaleca się przenoszenia go do innych projektów językowych.

PD-US-1923-abroad/PL Public domain in the United States but not in its source countries false false