Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Derażnia

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 958 ]Derażnia 1.) mko w pow. łatyczowskim, nad rz. Wołkiem, niedaleko Wołczka, stacya odesko–wołoczyskiej drogi. zel. Poczta, telegraf, apteka. Zarząd policyjny, gmina, browar, fabryka świec, kościół parafialny. Punkt ważny bardzo jako położony w sercu Podola, a bliski miast jak sławny Bar, niegdyś grodowy Latyczów, i o 17 w. położony Międzybór; ten ostatni obecnie najwięcej ożywia stacyą Derażnię, bo co roku są tam przeglądy 15, 20 do 30000 ludzi wojska, na które zawsze ktoś z rodziny cesarskiej przybywa. Okolica bardzo lesista, jak cały powiat latyczowski, mimo tępienia lasów przez kolej i liczne bardzo fabryki cukrowe. W lasach są uroczyska, niektóre mają znaczące nazwy, zapewne od opryszków. Od pierwszych lat tego wieku do 1840 roku trapił okolicę znany rozbójnik, włościanin z okolicznej wioski hajdamak „Karmaluk“ („Opowiadania z przeszłości“ Dr. Antoniego J.). I w późniejszych czasach aż do dnia dzisiejszego zawsze mniej więcej rozgłośni rabusie są w tej okolicy. Ziemia czarnoziem na cali 8, 10, 12, pod którym warstwa gliny, miejscami nawet czerwonawej, a częścią i drobny rumoszowaty pokład. Gleba to nie tak świetna jak w mohylowskim lub kamienieckim, a nawet płoskirowskim powiatach, bo gdy tam ilość kóp na morgu przeciętna 10 do 12 i 15 oziminy a jarzyny i więcej, to tutaj nie liczą przeciętnie rolnicy jak 7, 8 do 9 kóp oziminy, jarzyny mniej cośkolwiek. Przez majątek przepływa rzeka Wołk; lewa strona rzeki jest więcej górzysta, gliniasta i uboższa; prawa strona bardziej płaska, urodzajniejsza i obfitsza. Żyzność ziemi tutejszej dla drzew jest nadzwyczajną; część ogrodu tutejszego (bo część jedna wraz z domem założona jeszcze w 1780 roku przez Teppera), założona przez ojca dzisiejszych dziedziców między 1846 a 1848 rokiem, zatem nieco więcej nad 30 lat temu, ma drzewa wyglądające na stuletnie. Należała do starostwa barskiego, dóbr stołowych królowej Bony, i dopiero w 1615 r. (1598 ?) zamieniona na miasto. Zygmunt III na prośbę starosty Żółkiewskiego dał mu prawo magdeburskie w 1644 r. Darowane było hetmanowi kozaków Wyhowskiemu, a po skonfiskowaniu tych dóbr oddane ks. Antoniemu Lubomirskiemu. Z tej epoki datuje założenie przez Lubomirskiego, drewnianego kościoła, który przetrwał do 1840 roku i wtym roku 1840 został zastąpiony nowym murowanym dość prostej struktury, pod wezw. św. Anny, kosztem parafian przy znacznym udziale kolatora [ 959 ]Stanisława Raciborowskiego. Par. kat. D. dek. latyczowskiego liczy dusz 3006. Następnie, drogą sukcesyi prawdopodobnie, przeszedł ten majątek D. do Ożarowskich i w 1776 albo 1777 roku, prawa swoje do tegoż odstąpił Piotr Ożarowski pisarz koronny głośnemu Adamowi Łodzia Ponińskiemu, podskarbiemu wielkiemu koronnemu. W 1779 roku w decembrze dobra derażeńskie, mianowicie: miasteczko Derażnię i wsie Nowa Huta, Majdan stary, Majdan Hutniański, Majdan nowy, Kryniczne, Niżne, Kalna Derażnia, Słobódka, Huta stara, Szarki, Karaczyńce wołoskie i Karaczyńce Piliposkie za 1,600,000 złp. nabywa od Ponińskiego Piotr Fergusson Tepper, założyciel i głowa bankierskiego domu, który składali: Tepper, Karol Szulc, Fryderyk Kabre, Prot Potocki, Maciej Tyszkiewicz i Dawid Heyzler. Od owego czasu to jest 1779 roku datuje podniesienie się miasteczka: fabryki zostały założone, zwłaszcza sukienne, browar ogromny, do dziś dnia istniejący, niemcy sprowadzeni do tych fabryk, w 1780 założony i zbudowany dom piętrowy, który i dziś jest mieszkaniem dziedziców, choć nieco powiększony przydaniem dwóch piętrowych skrzydeł. Osada śród lasów założona nazwana została Tepperówką. Do 1792 r. do maja trwały rządy Teppera; w tej epoce zaczęto mówić o upadku tej firmy, jednak do 1799 r. rządy były sprawowane z jego ręki. Od tej zaś daty komisya pod protektoratem 3 dworów zajęła się uporządkowaniem i spłaceniem długów. W 1803 roku w długu 30,197 dukatów przypadła Derażnia, Tepperówka i Hatna Derażnia p. Klemensowi Berneaux; włókę ziemi ceniono wówczas po 800 złp.; w 1807 r. już nowy dziedzic, również wierzyciel massy tepperowskiej. W 1809 r. tenże dziedzic Michał hrabia Czacki, podczaszy koronny, zakłada bank dla mieszkańców bardzo korzystny. W 1819 r. bank zwinięty. W 1820 w lutym sprzedaje Michał Czacki Derażnię, Tepperówkę i Hatnę Derażnię Ignacemu Hilaremu hr. Moszyńskiemu za summę 57,000 rs. Podanie mówi, że w podziemiach dworu zamurowano w 1830 r. znaczną część słynnej porcelany Moszyńskich. W 1844 roku od córki Piotra Moszyńskiego a wnuki Ignacego, hr. Józefiny Szembek, kupuje Derażnię, Hatnę Derażnię i Tepperówkę Stanisław Raciborowski, ojciec dziś władających dziedziców, za summę 108,000 rs. W 1862 r. w Hatnej Derażni zostaje założona fabryka cukru na małą skalę; w 1870 r. odprzedaje Stanisław Raciborowski Hatnę Derażnię, razem ziemi dworskiej 1,000 dziesięcin, i fabrykę za 65,000 rs. Fabryka organizuje się w towarzystwo i dziś fabryka i 50 dzies. około fabryki należą do tego towarzystwa, przedstawiając kapitał mniej więcej 200,000 rs.; miasteczko zaś Derażnia i Tepperówka należą i dziś do dwóch braci Raciborowskich, synów Stanisława; ziemi posiadają po odcięciu dla włościan: w folwarku miasteczka Derażni pod sadybą pałacową, ogrodem, dziedzińcem etc. 10 dzies., pod sadybą folwarczną 7 dzies., szlachta ma ogrodów 13 dzies., pod domami żydowskiemi, placami 12 dz., pod domami żydowskiemi około dworca kolei 1 dz., ornej ziemi 494 dz., sianokosu 42 dzies., lasów dębowych, grabowych 220 dzies., krzaków bardzo przerąbanych 6 dz., sadów skarbowych śród lasu 7 dz., pod procesem z włościanami 30 dz., pod stawem ogromnym na rzece Wołku i pod oczeretami 623 dz., pod rzeką i błotami poniżej grobli aż do Krynicznego 40 dzies., pod drogami, traktami pocztowemi, rowami 16 dz., pod drogami żelaznemi i dworcem 19 dzies., razem dworskiej 1502 dzies. Włościanie mają ornej, sadybnej, sianokosu i sadów 576 dzies., kościelnej ornej, łąk i lasu 80 dzies., cerkiewnej 70 dzies. We wsi Tepperówce dworskiej ziemi sadybnej, ogrodów i sadów 18 dzies., sadybnej szlachty czynszowej 14 dzies., ornej dworskiej ziemi 158 dzies., sianokosu brzegowego 24 dzies., lasu różnego, dęb., grab., brzozy 488 dzies., krzaków 12 dzies., pod drogami, rzeczką i rowami 20 dzies., ferma Sztejnera 37 dzies., razem 772 dzies. Włościanie w Tepperówce: ornej ziemi 126 dzies., nieużyt. 76 dz., pod sadkami w lesie, sadybami i sianożętnej 51 dzies., razem 253 dzies. Domów żydowskich na ziemi dworskiej pobudowanych, większą częścią drewnianych, prócz kilku murowanych, jest 175 (r. 1868 D. miała 193 domów). Żydów-gospodarzy prócz kobiet i dzieci 1200, a całej ludności żydowskiej do 4000 ludzi, mieszczan katolików chat 14 a ludności do 70 dusz. Włościan prawosławnych w Derażni chat 123, a mężczyzn 330 dusz, kobiet drugie tyle. Wies Tepperówka: domów włościan i szlachty 40, ludności szlacheckiej kobiet i mężczyzn 40, włościan prawosł. całej ludności do 100. D.-miasto ma cerkiew św. Michała, do której należy 1370 parafian; D. Kalna, wś, ma cerkiew Wniebowzięcia N. M. P., parafian 1048, ziemi cerk. 35 dzies., a wś D.-hatna ma cerkiew św. Michała, parafian 853, ziemi cerk. 30 dzies.

2.) D. Krajnia, wieś, pow. nowogradwołyński, gmina piszczowska, włościan dusz 100, ziemi włośc. 467 dzies. Ziemi dworskiej 411 dzies. Niegdyś własność Puławskich, nabyta przez Kaniewskich, od tych przeszła na Nagrodzkich i dziś do nich należy.

3.) D. średnia, wieś, pow. nowogradwołyński, gminy piszczowskiej, dusz 114, ziemi włoś. 564 dzies., ziemi dworskiej 699 dzies. Należała do dóbr generała Puławskiego a po rozbiorze tychże przez kredytorów dostała się Sufczyńskim, którym rząd skonfiskował w 1863 r. i nadał jako donacyą Kołogrywowowi.

4.) D. wielka, ws, pow. [ 960 ]nowogradwołyński, gmina piszczowska, dusz włościan 117, ziemi włośc. 409 dzies., ziemi dworskiej 475 dzies. Niegdyś należała do rozległych dóbr na Wołyniu generała Józefa Puławskiego; w r. 1834 i 1839 przez kredytorów zabrana, należała do kilku właścicieli: Cekinowskich, po nich Zimerenków, Różańskich, Kulbalkina, obecnie stanowi własność Sawickich. (Według rękopisu Michała z nad Słuczy i Ludw. Rokossowskiego).