Umtsetfosisekelo WeRiphabhuliki YaseNingizimu Afrika/Ishejuli 6

Umtsetfosisekelo WeRiphabhuliki YaseNingizimu Afrika  (1996) 
Ishejuli 6: Timiselo Tesikhashana

[IShejuli 6 iChitjiyelwe ngesigaba 3 seMtsetfo weKucala wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1997, sigaba 5 semtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998 kanye nesigaba 20 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

1. Tinchazelo
KuleShejuli, ngaphandle kungahambisani nengcikitsi -

“sabelo” sisho indzawo leyincenye yeRiphabhulikhi lapho ngesikhatsi ungakacali kusebenta uMtsetfosisekelo lowelanywa ngulona wanyalo, beyiphetfwe nguMtsetfo weNingizimu Afrika itsatfwa njengelive lelitimele noma sabelo lesitibusako;

“UMtsetfosisekelo lomusha” usho uMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, wanga-1996;

“Imitsetfo lemidzala” isho imitsetfo leyabekwa kungakacali kusebenta kweMtsetfosisekelo lowelanywa ngulona;

“UMtsetfosisekelo lomdzala” usho uMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, wanga-1993 (uMtsetfo 200 wanga-1993).

2. Kuchubeka kwekusebenta kwemitsetfo lekhona
1. Yonkhe imitsetfo lebeyikhona isebenta kungakacali kusebenta kwaloMtsetfosisekelo lomusha, iyachubeka nekusebenta, ngaphasi kwembandzela -
a. wanoma kuphi kuchitjiyelwa noma kucitfwa; kanye
b. nekuhambisana neMtsetfosisekelo lomusha.
2. Imitsetfo lemidzala letawuchubeka nekusebenta ngekulandzela sigatjana (1) -
a. kayinawusebenta ngalokwengetekile, noma ngekwendzawo noma nangayiphi lenye indlela kwendlula ngesikhatsi uMtsetfosisekelo lomdzala ucala kusebenta ngaphandle uma ngabe yachitjiyelwa kuze isebente ngalokwengetekile; futsi
b. iyachubeka nekusetjentiswa tiphatsimandla lebetivele tiyisebentisa kungakacali kusebenta kweMtsetfosisekelo lomusha, kepha ngaphasi kwembandzela weMtsetfosisekelo lomusha.

3. Kuhunyushwa kwemitsetfo levele ikhona
1. Ngaphandle uma ngabe kungahambisani nengcikitsi noma kungakafaneli kwasanhlobo, kucashunwa kwemtsetfo lobewuvele ukhona uma kucala kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha uma ngabe kukhulunywa -
a. ngeRiphabhulikhi yeNingizimu noma ngesabelo (ngaphandle uma kushiwo umhlaba) kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo iRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha;
b. ngePhalamende, ngeSigungu saVelonkhe noma ngeNdlu yetiMphunga, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo iPhalamende, Sigungu saVelonkhe noma Umkhandlu weTifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha;
c. ngeMengameli, ngeliSekela laMengameli, ngeNdvuna yeMbuso, liSekela leNdvuna yeMbuso noma iKhabhinethi, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo Mengameli, ngeliSekela laMengameli, ngeNdvuna yeMbuso, liSekela leNdvuna yeMbuso noma iKhabhinethi ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, kepha ngekulandzela liphuzu 9 laleShejuli;
d. ngeMengameli wetiMphunga, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo Sihlalo weMkhandlu waVelonkhe weTifundza;
e. ngesishayamtsetfo sesifundza, Ndvunankhulu, Sigungu leseNgamele noma lilunga leSigungu leseNgamele sesifundza, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo sishayamtsetfo sesifundza, Ndvunankhulu, Sigungu leseNgamele noma lilunga leSigungu leseNgamele sesifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, kepha ngekulandzela liphuzu 12 laleShejuli; noma
f. ngelulwimi lolusemtsetfweni noma tilwimi, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo noma ngabe ngutiphi tilwimi letisemtsetfweni ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha.
2. Ngaphandle uma ngabe kungahambisani nengcikitsi noma kungafaneli kwasanhlobo, uma encenyeni yemtsetfo lomdzala kukhulunywa -
a. ngePhalamende, iNdlu yePhalamende noma sishayamtsetfo noma Sigungu seRiphabhulikhi noma wesabelo, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo -
i. iPhalamende ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, uma kuphatfwa kwalomtsetfo kwehliselwe noma kuniketwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo lomdzala noma nguleShejuli kuhulumende wavelonkhe; noma
ii. sishayamtsetfo sesifundza, uma kuphatfwa kwalowo mtsetfo kuniketwe noma kwehliselwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo lomdzala noma ngekulandzela leShejuli kuhulumende wesifundza;
b. ngeMengameli weMbuso, Ndvunankhulu, umPhatsi noma umPhatsi weSigungu, tiNdvuna teMbuso, iKhabhinethi noma uMkhandlu wetiNdvuna teMbuso noma umkhandlu lowengamele waseRiphabhulikhi noma wesabelo, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo -
i. Mengameli ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, uma kuphatfwa kwalowo mtsetfo kwehliselwe noma kuniketwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo lomdzala noma leShejuli kuhulumende wavelonkhe; noma
ii. Ndvunankhulu wesifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, uma kuphatfwa kwalowo mtsetfo kwehliselwe noma kuniketwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo lomdzala noma leShejuli kuhulumende wesifundza.

4. Sigungu saVelonkhe
1. Noma ngubani lobekalilunga noma anesikhundla esiGungwini saVelonkhe ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, uba lilunga noma abambe sikhundla esiGungwini saVelonkhe ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.
2. LeSigungu saVelonkhe njengoba sibunjwe ngaphasi kweliphuzwana (1) ngetindlela tonkhe sitsatfwa ngekutsi sakhetfwa ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha kutsi sisebente kuze kuphele sikhatsi saso ngamhlaka 30 Apreli 1999.
3. Sigungu saVelonkhe sinemalunga langu-400 kuze kuyewuphela sikhatsi saso, kuze kufike mhlaka 30 Apreli 1999, ngekulandzela sigaba 49(4) seMtsetfosisekelo lomusha.
4. Imitsetfomgomo kanye nenchubo yaleSigungu saVelonkhe lebeyisebenta kungakangeni loMtsetfosisekelo lomusha itawujinge ichubeke nekusebenta ngaphandle uma ingachitjiyelwa noma icitfwe ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha.

5. Ludzaba lolungakapheli ePhalamende
1. Noma nguluphi ludzaba lolungakapheli lolusembi kweSigungu saVelonkhe kungakacali kusebenta kwaloMtsetfosisekelo lomusha kumele kuchutjekwe ngalo ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha.
2. Noma ngabe nguluphi ludzaba lolungakapheli lolusembi kwetiMphunga kungakacali kusebenta kwaloMtsetfosisekelo lomusha kumele lumikiswe eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, futsi loMkhandlu kumele uchubeke nalo ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo.

6. Lukhetfo lwesigungu saVelonkhe
1. Kute lukhetfo lweSigungu saVelonkhe lolungabanjwa kungakefiki mhlaka 30 Apreli 1999 ngaphandle uma ngabe leSigungu sicitfwa ngekulandzela sigaba 50(2) ngemuva kwesiphakamiso sekungetsembeki kwekusebenta kwaMengameli ngekulandzela sigaba 102(2) seMtsetfosisekelo lomusha.
2. Sigaba 50(1) seMtsetfosisekelo lomusha siyemiswa kuze kube ngamhlaka 30 Apreli 1999.
3. Nanoma uMtsetfosisekelo lomdzala ucitsiwe, iShejuli 2 yalowo Mtsetfosisekelo njengoba uchitjiyelwe siHlomelo A saleShejuli, iyasebenta -
a. elukhetfweni lwekucala lweSigungu saVelonkhe ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.
b. ekulahlekelweni bulunga beSigungu saVelonkhe etimeni ngaphandle kwaleto letichazwe esigabeni 47(3) seMtsetfosisekelo lomusha; kanye
c. nasekugcwaliseni tikhala kuleSigungu saVelonkhe, nekwengeta, kubuketa nekusetjentiswa kweluhlu lwemacembu kugcwaliswa tikhala eluhlwini lwemacembu, kuze kufike lukhetfo lwesibili lwaleSigungu ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.
4. Sigaba 47(4) seMtsetfosisekelo lomusha simisiwe kuze kufike lukhetfo lwesibili lweSigungu saVelonkhe ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.

7. Umkhandlu weTifundza
1. Kuze kuphele lesikhatsi lesiphela singakahlangani kwekucala sishayamtsetfo sesifundza lesibunjwe ngemuva kwelikhetfo lwaso lwekucala ngekwaloMtsetfosisekelo lomusha -
a. kumelwa kwemacembu nguletitfunywa tesifundza kuloMkhandlu waVelonkhe weTifundza kumele kufanane nekumelwa kwesifundza timphunga letingu-10 njengekubekwa kwato ngaphasi kwesigaba 48 seMtsetfosisekelo lomdzala futsi
b. kubekwa kwetitfunywa letingesuswa netitfunywa letisiphesheli emacenjini lamelwe kusishayamtsetfo sesifundza, kume kanje:

Sifundza
Titfunywa Letingasuswa
Titfunywa Telikhetselo
1. Mpumalanga Kapa
ANC 5, NP 1
ANC 4
2. Fuleyistata
ANC 4, FF 1, NP 1
ANC 4
3. Gauteng
ANC 3, DP 1, FF 1, NP 1
ANC 3, NP 1
4. KwaZulu-Natali
ANC 1, DP 1, IFP 3, NP 1
ANC 2, IFP 2
5. Mpumalanga
ANC 4, FF 1, NP 1
ANC 4
6. Nyakatfo Kapa
ANC 3, FF 1, NP 2
ANC 2, NP 2
7. Sifundza saseNyakatfo
ANC 6
ANC 4
8. Nyakatfo Nshonalanga
ANC 4, FF 1, NP 1
ANC 4
9. Nshonalanga Kapa
ANC 2, DP 1, NP 3
ANC 1, NP 3


2. Licembu lelimelwe kusishayamtsetfo sesifundza -
a. kumele likhetse emalunga lengesuswa kulabo bantfu lebebatimphunga ngesikhatsi kucala kusebenta kwaloMtsetfosisekelo lomusha njengetitfunywa letingesuswa; futsi
b. lingakhetsa labanye bantfu kutsi babe titfunywa letingesuswa kuphela uma ngabe kute noma aleneli linani lalabo labebatimphunga lelidzingekako.
3. Sishayamtsetfo sesifundza kumele sibeke titfunywa taso letingesuswa ngekulandzela tiphakamiso temacembu.
4. Tigatjana (2) na-(3) tisebenta kuphela ekubekeni titfunywa letingesuswa tekucala kuleSigungu saVelonkhe weTifundza.
5. Sigaba 62(1) seMtsetfosisekelo lomusha asisebenti etiphakanyisweni nekubekwa kwalabo bebatimphunga njengetitfunywa letingesuswa ngekwaleliphuzu.
6. Imitsetfomgomo netibopho tetiMphunga lebeyisebenta uma kucala kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, kumele ichubeke isebente emisebentini yeMkhandlu waVelonkhe weTifundza kuze kufike ezingeni lapho isebenta khona, kepha nje ngaphasi kwetichibiyelo noma kwekucitfwa kwayo.

8. Lebebatimphunga
1. Umuntfu lobekayimphunga longakakhetfwa njengesitfunywa lesingesuswa seMkhandlu waVelonkhe weTifundza unelilungelo kutsi abe lilunga lelivotako ngalokuphelele lesishayamtsetfo saleso sifundza lesakhetsa lowo muntfu njengelilunga letimphunga ngekulandzela sigaba 48 ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomdzala.
2. Uma lobekayimphunga akhetsa kungabi lilunga lesishayamtsetfo lowo muntfu utsatfwa ngekutsi sewuhleli phasi akasesiyo imphunga ngayitolo ngembili kwekutsi uMtsetfosisekelo ucale kusebenta.
3. Umholo, tibonelelo noma tinzuzo temuntfu lobekayimphunga lokhetfwe njengesitfunywa lesingesuswa noma njengelilunga lesishayamtsetfo sesifundza tingete tehliswa ngesizatfu saloko kukhetfwa.

9. Sigungu savelonkhe lesengamele
1. Noma ngubani lobekanguMengameli, liSekela laMengameli, iNdvuna yeMbuso noma liSekela leNdvuna yeMbuso weRiphabhulikhi ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomdzala ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, utawuchubeka futsi abambe sikhundla ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha, kepha ngaphasi kwembandzela wesigatjana (2).
2. Kuze kufike April 30 1999, tigaba 84, 89, 90, 91, 93 na-96 teMtsetfosisekelo lomusha titawutsatfwa ngekutsi tifundzeka njengoba tihleliwe eSihlomelweni B saleShejuli.
3. Sigatjana (2) asivimbeli iNdvuna yeMbuso lebeyiyimphunga ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, kutsi ichubeke njengeNdvuna yeMbuso lephawulwe esigabeni 91(1)(a) seMtsetfosisekelo lomusha, njengoba leso sigaba sifundzeka eSihlomelweni B.

10. Tishayamtsetfo tetifundza
1. Noma ngubani lobekalilunga noma abambe sikhundla kusishayamtsetfo sesifundza ungakacali kusebenta uMtsetfosisekelo lomusha, uba lilunga noma abambe sikhundla kusishayamtsetfo sesifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, abambe sikhundla njengelilunga noma umuntfu lonesikhundla ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo nangaphasi kwanoma ngumuphi umtsetfosisekelo wesifundza longabekwa.
2. Sishayamtsetfo sesifundza njengoba sibunjwe ngekulandzela sigatjana (1) ngetindlela tonkhe sitsatfwa ngekutsi sikhetfwe ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha esikhatsini lesitawuphela ngamhlaka 30 Apreli 1999.
3. Kuze kuphele sikhatsi sekusebenta kwesishayamtsetfo sesifundza nangekulandzela sigaba 108(4), sishayamtsetfo sibunjwe linani lemalunga labekelwe leso sishayamtsetfo ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomdzala kanye nelinani lalabo bantfu labebatimphunga lesebangemalunga esishayamtsetfo ngekulandzela liphuzu 8 laleShejuli.
4. Imitsetfomgomo netibopho yesishayamtsetfo sesifundza lesebentako ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, iyachubeka nekusebenta ngaphandle uma ngabe ichitjiyelwe noma ichitsiwe.

11. Kukhetfwa kwetishayamtsetfo tetifundza
1. Noma njena uMtsetfosisekelo lomdzala ucitsiwe, iShejuli 2 yalowo Mtsetfosisekelo, njengoba uchitjiyelwe Sihlomelo A saleShejuli uyasebenta -
a. elukhetfweni lwekucala lesishayamtsetfo sesifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha;
b. ekulahlekelweni bulunga besishayamtsetfo kwesimo ngaphasi kwaleso lesishiwo esigabeni 106(3) saloMtsetfosisekelo lomusha, kanye
c. nasekugcwaliseni tikhala kusishayamtsetfo, nekwengeta, kubuketa nekusetjentiswa kweluhlu lwemacembu kuze kugcwaliswe tikhala, kuze kufike lukhetfo lwesibili ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.
3. Sigaba 106(4) seMtsetfosisekelo lomusha simisiwe kusishayamtsetfo kuze kube lukhetfo lwesibili lwaleso sishayamtsetfo ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.

12. Tigungu tetifundza letengamele
1. Noma ngubani lobekanguNdvunankhulu noma lilunga leMkhandlu loweNgamele sifundza ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, uyachubeka nekusebenta futsi abambe sikhundla ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha nangaphasi kwanoma muphi umtsetfosisekelo wesifundza longabekwa, kepha ngaphasi kwembandzela weliphuzwana (2).
2. Kuze Ndvunankhulu akhetfwe ngemuva kwelukhetfo lwesishayamtsetfo sesifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha atsatse sikhundla sakhe, noma sifundza sibeke umtsetfosisekelo waso, noma ngukuphi lokungenteka kucala, tigaba 132 na-136 teMtsetfosisekelo lomusha titawutsatfwa ngekutsi tifundzeka njengoba kuhleliwe eSihlomelweni C saleShejuli.

13. Imitsetfosisekelo yetifundza
Umtsetfosisekelo wesifundza lobekwe kungakacali kusebenta kweMtsetfosisekelo lomusha kumele ulandzele sigaba 143 saloMtsetfosisekelo lomusha.

14. Kuniketwa kwemitsetfo etifundzeni
1. Imitsetfo lephatselene neludzaba loluwela ngaphasi kweluhlu lolutfolakala eShejulini 4 noma eShejulini 5 kuloMtsetfosisekelo lomusha, futsi lo ngesikhatsi ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, bewuphetfwe siphatsimandla setiNdvuna teMbuso wavelonkhe, unganiketwa nguMengameli, ngesimemetelo semtsetfo, esiphatsinimandla seSigungu lesiphetse seMkhandlu wesifundza lesikhetfwe nguNdvunankhulu waleso sifundza.
2. Uma ngabe kunesidzingo kuze kuniketwa kwemtsetfo ngaphasi kweliphuzwana (1) kwenteke ngendlela, Mengameli ngesimemetelo semtsetfo-
a. angachibiyela noma antjintje lomtsetfo kuze kuhambe kahle kuhunyushwa kwawo noma kusetjentiswa kwawo;
b. lapho kuniketwa kwemtsetfo kungasebenti kuleyo ncenye yemtsetfo wonkhana, angacitsa futsi avuselele, netichibiyelo noma ngaphandle kwato letishiwo endzinyenyeni(a), leto ticeshana tawo lapho kuniketwa kusebenta khona noma kuze kufike lapho tisebenta khona;
c. angacondzisa lapho kuhambisana kahle noma nguluphi lolunye ludzaba lolungahle ludzingeke ngenca yalokuniketwa, lokufakwa ekhatsi kucoconyiswa noma kutfutfukiswa kwetisebenti noma kucoconyiswa kwetintfo letingumnotfo, tikwelete, emalungelo kanye netibopho letibuya noma letiya esigungwini sembuso noma sesifundza noma lamanye ematiko embuso, ekuphatsa, ekuvikela noma letinye tikhungo.
3. a. Umbhalo wesimemetelo ngasinye semtsetfo lesikhishiwe ngekweliphuzwana (1) noma (2) kumele wetfulwe kuleSigungu saVelonkhe neMkhandluwaVelonkhe weTifundza angakapheli emalanga langu-10 sikhishiwelesi memetelo.
b. Uma Sigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza ngesincumo ungasemukeli lesimemetelo semtsetfo noma siphi siphakamiso saso, leso simemetelo noma siphakamiso siphelelwa sikhatsi, kepha singatsikameti -
i. kusebenta kwanoma yini intfo leyentiwe ngalesimemetelo semtsetfo noma siphakamiso singakaphelelwa sikhatsi; noma
ii. lilungelo noma lilungelomvume lelitfolakele noma sobopho noma umtfwalo lotfolakele singakaphelelwa sikhatsi.
4. Uma ngabe kuniketwa umtsetfo ngaphasi kweliphuzwana (1), noma kuphi lokushiwo kuleyo mtsetfo siphatsimandla, kumele kutsatfwe ngekutsi kusho siphatsimandla leso lokuniketwe sona emandla.
5. Noma kuphi kuniketwa kwemtsetfo ngaphasi kwesigaba 235(8) saloMtsetfosisekelo lomdzala, lokufaka noma siphi sichibiyelo, kuntjintjwa, noma kucitfwa kanye nekuvuselelwa kwemtsetfo noma lesinye sinyatselo lesitsetfwe ngaphasi kwaleso sigaba, kumele kutsatfwe ngekutsi kwentiwe ngaphasi kwaleliphuzu.

15. Imitsetfo lebeyivele ikhona ngaphandle kwemandla ekushaya umtsetfo kwephalamende
1. Siphatsimandla esigungwini savelonkhe lesengamele noma muphi umtsetfo lowela ngaphandle kwemandla ekushaya umtsetfo kwePhalamende uma kucala kusebenta lomtsetfosisekelo lomusha, siyachubeka kuba nemandla ekuphatsa lowo mtsetfo kuze kufike sikhatsi lapho uniketwe khona siphatsimandla sesifundza lesisesigungwini lesengamele ngekulandzela liphuzu 14 laleShejuli.
2. Liphuzwana (1) liphelelwa sikhatsi ngemuva kweminyaka lemibili ucalile kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha.

16. Tinkantolo
1. Tonkhe tinkantolo lokufaka tebaholi bendzabuko lebetikhona kusukela kungakacali kusebenta kwaloMtsetfosisekelo lomusha, tiyachubeka kusebenta nekusebentisa emandla ato ngekwemtsetfo losebenta kuto, futsi noma ngubani lonesikhundla njengemehluleli achubeke kubamba leso sikhundla ngekulandzela umtsetfo losebenta mayelana naleso sikhundla, kepha ngekulandzela -
a. noma ngusiphi sichibiyelo noma kucitfwa kwalowo mtsetfo; futsi
b. kuhambisana neMtsetfosisekelo lomusha.
2. a. INkantolo yeMtsetfosisekelo lesungulwe nguMtsetfosisekelo lomdzala iba yiNkantolo yeMtsetfosisekelo ngaphasi
b. …..

[Liphuzwana 16(2)(b) livalwe ngesigaba 20 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2001.]

3. a. INkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala eNingizimu Afrika iba yiNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.
b. …..

[Liphuzwana 16(3)(b) livalwe ngesigaba 20 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2001.]

4. a. Inkantolo yesifundza noma yendzawo yelizinga leNkantolo lephakeme yeNingizimu Afrika, noma iNkantolo lephakeme yesifundza noma yelizinga leletayelekile iba yiNkantolo lephakeme ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha ngaphandle kwekuntjintja kwendzawo lapho isebenta khona ngaphasi kwebulungiswa lebuchazwe ephuzwaneni (6).
b. noma ngubani lobambe sikhundla noma lotsatfwa kutsi ubambe sikhundla seMengameli noma liSekela laMengameli noma lijaji leNkantolo lekukhunyulwa ngalo endzinyaneni(a) kungakacali kusebenta kweMtsetfosisekelo lomusha, uba nguMengameli weMajaji, liSekela laMengameli noma lijaji laleyo nkantolo ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha njengoba kubekwe ephuzwaneni (6).
5. Ngaphandle uma kungahambisani nekusho noma kungasingiko mbamba uma kukhulunywa kunoma ngumuphi umtsetfo noma inchubo -
a. yeNkantolo yeMtsetfosisekelo ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomdzala, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo iNkantolo yeMtsetfosisekelo ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha;
b. yeNkantolo yekweNdlulisela emacala yeNingizimu Afrika, kumele itsatfwe njengeNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala; futsi
c. yeNkantolo yesifundza noma yendzawo yelizinga leNkantolo lePhakeme yeNingizimu Afrika noma yeNkantolo lePhakeme yesabelo noma yeNkantolo lePhakeme yendzawo, kumele itsatfwe ngekutsi kushiwo yeNkantolo lePhakeme.
6. a. Uma ngabe sekukhonakala ngemuva kwekucala kusebenta kweMtsetfosisekelo lomusha, tonkhe tinkantolo, kumiswa kwato, kubunjwa, kusebenta kanye nemandla ato, nayo yonkhe imitsetfo letisebentako, kumele kuhlelwe kahle kuze tebulungiswa tifeze tidzingo taloMtsetfosisekelo lomusha.
b. Lilunga leKhabhinethi leliphetse tebulungiswa lihloliswa liKhomishani leliphetse kubekwa kwetiphatsimandla tetemtsetfo kumele lisungule lokuhlelwa kahle lokucatjangwa endzinyaneni(a).
7. a. Noma ngubani lobambe sikhundla, uma uMtsetfo wesiChibiyelo seMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, 2001, ucala kusebenta -
i. njengeMengameli weNkantolo yeMtsetfosisekelo, uba nguSomajaji njengoba kulindzeleke esigabeni 167 (1) seMtsetfosisekelo lomusha;
ii. njengeliSekela laMengameli weNkantolo yeMtsetfosisekelo, uba liSekela laSomajaji njengoba kulindzeleke esigabeni 167 (1) seMtsetfosisekelo lomusha;
iii. njengaSomajaji, uba nguMengameli weNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala njengoba kulindzeleke esigabeni 168 (1) seMtsetfosisekelo lomusha; kanye
iv. nanjengeliSekela laSomajaji, uba liSekela laMengameli weNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala njengoba kulindzeleke esigabeni 168 (1) seMtsetfosisekelo lomusha.
b. Yonkhe imitsetfomgomo, timisomtsetfo noma imiyalelo leyentiwe nguMengameli weNkantolo yeMtsetfosisekelo noma nguSomajaji lesebentako ngembi-nje kwekutsi uMtsetfo wesiChibiyelo seMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, 2001, ucale kusebenta, itawuchubeka isebente idzimate icitfwe noma ichitjiyelwe.
c. Ngaphandle uma kungahambisani nengcikitsi noma kungafaneleki kwasanhlobo, kucondzisa kunoma ngumuphi umtsetfo noma inchubo kuSomajaji noma kuMengameli weNkantolo yeMtsetfosisekelo, kumele kutsatfwe njengekucondzisa kuSomajaji njengoba kulindzeleke esigabeni 167 (1) seMtsetfosisekelo lomusha.

[Liphuzwana 16(7) lifakwe ngesigaba 20 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

17. Emacala langakacedvwa etinkantolo
Onkhe emacala langakacedvwa lasembi kwetinkantolo kungakacali kusebenta kwaloMtsetfosisekelo lomusha kumele kuchutjekwe ngawo aze acedvwe kube ngatsi loku kwentiwa usengakacali kusebenta lomtsetfosisekelo lomusha, ngaphandle uma ngabe bulungiswa bufuna ngalenye indlela.

18. Umtimba wekushushisa
1. Sigaba 108 seMtsetfosisekelo lomdzala siyachubeka kusebenta kuze uMtsetfo wePhalamende lophawulwe esigabeni 179 seMtsetfosisekelo lomusha ucale kusebenta. Leliphuzwana alitsikameti kubekwa kweMcondzisi waloMtimba loshushisako lobekwe ngekwesigaba 179.
2. Umshushisi jikelele lobambe sikhundla nawucala kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, uyachubeka kusebenta ngekulandzela umtsetfo losebenta kuleso sikhundla, ngaphasi kweliphuzwana (1).

19. Tifungo nekuvuma ngekutibopha
Umuntfu lochubeka esikhundleni ngekwaleShejuli futsi lowatsatsa sifungo sekungena esikhundleni ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomdzala, akakadzingeki kutsi aphindze sifungo sekungena esikhundleni noma avume ngekutibopha ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.

20. Letinye tikhungo temtsetfosisekelo
1. Kulesigaba“sikhungo semtsetfosisekelo”sisho -
a. uMvikeli wemmango;
b. LiKhomishani laseNingizimu Afrika lemaLungelo eLuntfu;

[Indzima(b) ivalwe ngesigaba 4 seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.]

c. liKhomishani lekuLingana ngeBulili;
d. UmCwaningimabhuku-Jikelele;
e. LiBhange lesiLulu laseNingizimu Afrika;
f. liKhomishani lekuPhatfwa kweTetimali nesiLulu seMnotfo waHulumende;
g. liKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo; noma
h. liBhodi letiLwimi Tonkhe taseNingizimu Afrika
2. Sikhungo seMtsetfosisekelo lesakhiwa ngekweMtsetfosisekelo lomdzala siyachubeka kusebenta ngekulandzela imitsetfo lesebenta kuso, futsi noma ngubani lobambe sikhundla njengelilunga leKhomishani, lilunga lelibhodi leliBhange lesiLulu noma liBhodi letiLwimi Tonkhe taseNingizimu Afrika, uMvikeli wemmango noma umCwaningimabhuku-Jikelele ngalesikhatsi uMtsetfosisekelo lomusha ucala kusebenta uyachubeka abambe leso sikhundla ngekulandzela lowo mtsetfo losebenta kuso, kepha ngaphasi wembandzela -
a. wanoma ngusiphi sichibiyelo noma kucitfwa kwalowo mtsetfo; kanye
b. nekuhambisana kwawo neMtsetfosisekelo lomusha.
3. Tigaba 199(1), 200(1), (3) na-(5) kuyawufika ku-(11) na-201 kuyawufika ku-206 teMtsetfosisekelo lomdzala tiyachubeka kusebenta tize ticitfwe nguMtsetfo wePhalamende lophasiswe ngekulandzela sigaba 75 seMtsetfosisekelo lomusha.
4. Emalunga eliKhomishani lekuPhatfwa kweTiphatsimandla tetemtsetfo lashiwo esigabeni 105(1)(h) seMtsetfosisekelo lomdzala ayayekela kuba ngemalunga aleliKhomishani uma ngabe lamalunga lashiwo esigabeni 178(1)(i) seMtsetfosisekelo lomusha abekwa.
5. a. Umkhandlu wamaBhunu lowasungulwa ngekweMtsetfosisekelo lomdzala uyachubeka kusebenta ngekwemtsetfo losebenta kuwo, futsi noma ngubani lobambe sikhundla njengelilunga laloMkhandlu nawucala kusebenta uMtsetfosisekelo lomusha, lowo mtsetfo losebenta kuso, kepha ngekulandzela -
i. noma ngusiphi sichibiyelo noma kucitfwa kwalowo mtsetfo; futsi
ii. kuhambisana kwawo neMtsetfosisekelo lomusha.
b. Tigaba 184 A na-184 B(1) na-(d) teMtsetfosisekelo lomdzala tiyachubeka kuba nemandla tize ticitfwe nguMtsetfo wePhalamende lophasiswe ngesigaba 75 seMtsetfosisekelo lomusha.

21. Kushaywa kwemitsetfo lefunwa ngumtsetfosisekelo lomusha
1. Lapho uMtsetfosisekelo lomusha udzinga kushaywa kwemtsetfo wavelonkhe noma wesifundza, lowo mtsetfo kumele ushaywe nguleso Sigungu lesifanele ngekungephuti kusukela kungene uMtsetfosisekelo lomusha.
2. Sigaba 198(b) seMtsetfosisekelo lomusha singete sasetjentiswa kuze umtsetfo lophawulwe kuleso sigaba ushaywe.
3. Sigaba 199(3)(a) seMtsetfosisekelo lomusha singete sasetjentiswa kungakapheli tinyanga letingu-3 ngemuva kwekushaywa kwalomtsetfo lophawulwe kuleso sigaba.
4. UMtsetfo wavelonkhe lophawulwe esigabeni 217(3) seMtsetfosisekelo lomusha kumele ushaywe kungakapheli iminyaka lemitsatfu kucale kusebenta uMtsetfosisekelo lomusha, kepha kungabikho kwalomtsetfo ngalesikhatsi akuvimbeli kusebenta kwenchubomgomo lephawulwe esigabeni 217(2).
5. Kuze kufike sikhatsi lapho uMtsetfo wePhalamende lophawulwe esigabeni 65(2) seMtsetfosisekelo lomusha ucala kesetjentiswa, ngasinye sishayamtsetfo sesifundza singatincumela inchubo yaso mayelana nemandla laniketwe titfunywa taso kutsi tifake lovoti esikhundleni saso eMkhandlwini wavelonkhe we Tifundza.
6. Kufike sikhatsi lapho umtsetfo lophawulwe esigabeni 229(1)(b) seMtsetfosisekelo lomusha ucala kusetjentiswa, hulumende wamasipala uhlala unawo emandla ekushaya umtsetfo mayelana nemtselo, umtsedlwana netimali letibhadelelwa imphahla lengenako lebekavele anikwe kutsi awasebentise uMtsetfosisekelo lomusha usengakacali kusebenta.

22. Lubumbano lwavelonkhe nekubuyisana
1. Nanoma kunaletinye tiphakamiso teMtsetfosisekelo lomusha kanye nekucitfwa kweMtsetfosisekelo lomdzala, tonkhe tiphakamiso letiphatselene nashwele letikuloMtsetfosisekelo lomdzala ngaphasi kwesihloko“Lubumbano lweSive nekuBuyisana”titsatfwa kutsi tiyincenye yaloMtsetfosisekelo lomusha letiyinhloso yekuTfukiswa kweLubambano lweSive nekuBuyisana uMtsetfo, 1995(uMtsetfo 34 wanga-1995), njengoba uchitjiyelwe, lokufaka ekhatsi tinhloso tekuciniseka kwato.
2. Ngekwenhloso yeliphuzwana (1), lusuku lwamhlaka‘6 Disemba 1993’lapho livela etimisweni teMtsetfosisekelo lomdzala ngaphasi kwesihloko“luBumbano lwaVelonkhe nekuBuyisana”, kumele lufundvwe njengamhlaka“11 Meyi 1994”.

[Liphuzwana 22(2) lifakwe ngesigaba 3 seMtsetfo weKucala wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1997.]

23. LuCwebu lwemalungelo eluntfu
1. Umtsetfo wavelonkhe lophawulwe etigabeni 9 (4), 32 (2), na-33(3) teMtsetfosisekelo lomusha kumele usebente kungakapheli iminyaka lemitsatfu uMtsetfosisekelo lomusha ucale kusebenta.
2. Kuze kusebente lomtsetfosisekelo lomusha kumele usebente lomtsetfo lophawulwe etigabeni 32 (2) na-33 (3) teMtsetfosisekelo lomusha -
a. sigaba 32 (1) kumele sitsatfwe ngekutsi sifundze ngalendlela:

“(1) Bonkhe bantfu banelilungelo lekutfola imininingwane lesetandleni tembuso noma tikhungo tawo kunoma ngumuphi umkhakha wahulumende uma ngabe leminininingwane bayidzingela kuyisebentisa noma kuvikela emalungelo abo”; kantsi

b. sigaba 33 (1) na-(2) kumele titsatfwe ngekutsi tifundzeka ngalendlela lelandzelako:

“Bonkhe bantfu banelilingelo—

(a) letento tahulumende letinebulungiswa tekuphatsa letiphatselene nabo lapho emalungelo netimfuno tabo titsintseka noma tesatjiswa ngekutsikanyetwa;
(b) letento tahulumende letinebulungiswa tekuphatsa letiphatselene nabo lapho emalungelo noma tifiso titsikameta noma tesatjiswa;
(c) ekuniketwa tizatfu letibhaliwe taleso sento sahulumende sekuphatsa lesitsikameta emalungelo netifiso tabo ngaphandle uma ngabe tizatfu talesento ummango watisiwe ngato; kanye
(d) neletento tekuphatsa letivumelekako ngekwetizatfu letiniketiwe lapho lamalungelo atsikameteka noma esatjiswa khona.”.

3. Tigaba 32 (2) na-33 (3) teMtsetfosisekelo lomusha tiphelelwa sikhatsi uma ngabe lemitsetfo lephawulwe kuletigaba, ngekulandzelana kwato, ungabekwa ngemuva kweminyaka lengu-3 kucale kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha.

24. Kuphatfwa kwembuso nemibutfo yetekuphepha
1. Tigaba 82 (4)(b), 215, 219(1), 224 kuya ku-228, 236 (1), (2), (3), (6), (7)(b) na-(8), 237(1) na-(2)(a) kanye na-239 (4) na-(5) teMtseftosisekelo lomdzala tiyachubeka tisebente sengatsi loMtsetfosisekelo lomdzala awukacitfwa, kepha ngaphasi kwembandzela -
a. wetichibiyelo taleto tigaba njengoba tihlelwe eSihlomelweni D;
b. wanoma tiphi tichibiyelo noma kucitfwa kwaleto tigaba nguMtsetfo wePhalamende lophasiswe ngekwesiba 75 seMtsetfosisekelo lomusha; futsi
c. wekuhambisana neMtsetfosisekelo lomusha.
2. LiKhomishani lekuPhatfwa kweMbuso kanye nalawo etifundza lashiwo eSehlukweni 13 seMtsetfosisekelo lomdzala ayachubeka kusebenta ngekwaleso Sahluko nangekwemtsetfo kuwo sengatsi leSahluko asikacitfwa, kuze leliKhomishani nalawo etifundza abhidlitwe nguMtsetfo wePhalamende lophasiswe ngekulandzela sigaba 75 seMtsetfosisekelo lomusha.
3. Kucitfwa kweMtsetfosisekelo lomdzala kakutsikameti noma siphi simemetelo semtsetfo lesikhishiwe ngaphasi kwesigaba 237 (3), seMtsetfosisekelo lomdzala, futsi noma siphi leso satiso semtsetfo sisebenta ngemandla, kuphela nje -
a. uma silandzela sichibiyelo noma kucitfwa; noma
b. uma sihambisana neMtsetfosisekelo lomusha.

25. Kungavumeleki kwebulunga lokwengetwe betishayamtsetfo
1. Noma ngubani ngesikhatsi uMtsetfosisekelo lomusha ucala kusebenta lobekadvonsa sigwebo eRiphabhulikhi setinyanga letengca ku-12 ngaphandle kwekunikwa lilungelo lekukhipha inhlawulo, akakavumeleki kuba lilunga leSigungu saVelonkhe noma lesishayamtsetfo sesifundza.
2. Lokungavumeleki kwemuntfu ngekweliphuzwana (1)-
a. kuyaphela uma ngabe sigwebo sibekwe eceleni noma sehliswa uma endlulisele lelicala lakhe embili sase siba ngulesingamvimbeli lowo muntfu; futsi
b. kuphela ngemuva kweminyaka lesihlanu sigwebo saphela.

26. Hulumende wasekhaya
1. Nanoma kunetiphakamiso tetigaba 151, 155, 156 nesigaba 157 teMtsetfotfosisekelo lomusha -
a. timiso teMtsetfo wesiKhashana waboHulumende baseKhaya, 1993, (uMtsetfo 209 wanga-1993), njengoba ungachitjiyelwa njalo njalo ngumtsetfosisekelolomusha, tihlala tinemandla mayelana neMkhandlu waMasipala kuze kufike sikhatsi lapho khona uMkhandlu waMasipala lovala lowo Mkhandlu umenyetelwe njengalokhetsiwe ngenca yemphumela welukhetfo jikelele lwekucala lweMikhandlu yaboMasipala emva kwekucala kusebenta kweMtsetfosisekelo lomusha; futsi

[Liphuzwana 26 (1)(a) livalwe ngesigaba 5(a) seMtsetfoweSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.]

b. umholi wendzabuko wemmango lohlonipha umtsetfo wesintfu futsi losakhamuti sendzawo lesendzaweni yemkhandlu wasekhaya wesikhashana, umkhandlu wasekhaya wesikhashana noma umkhandlu webameleli wesikhashana, lophawulwe eMtsetfweni waHulumende weSikhashana wasekhaya, 1993, lotfolakele njengoba kuhleliwe esigabeni 182 seMtsetfosisekelo lomdzala, unelilungelo ngelizinga lakhe lekuba lilunga lalowo mkhandlu kuze i kufike sikhatsi lapho khona uMkhandlu waMasipala lovala lowo mkhandlu umenyetelwe njengalokhetsiwe ngenca yelukhetfo jikelele lwekucala lweMikhandlu yaboMasipala emva kwekucala kusebenta kweMtsetfosisekelo wekucala.

[Liphuzwana 26(1)(b) livalwe ngesigaba 5(a) seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.]

2. Sigaba 245 (4) seMtsetfosisekelo lomdzala siyachubeka sibe nemandla kuze kusetjentiswa kwaleso sigaba kuphele. Sigaba 16(5) na-(6) seMtsetfo waboHulumende baseKhaya, 1993, angeke sacitfwa ngembi kwamhlaka 30 Apreli 2000.

[Liphuzu 26(2) liChitjiyelwe sigaba 5(b) seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.]

27. Kulondvolotwa kwemitsetfo yephalamende neyetifundza
Tigaba 82 na-124 teMtsetfosisekelo lomusha atitsikameti kulondvolotwa kweMitsetfo yePhalamende noma yetiFundza leyabekwa ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha.

28. Kubhaliswa kwemphahla yembuso lenganyakati
1. Uma umtimba logunyatiwe ukhiphe sitifiketi sekutsi leyo mphahla lenganyakati yembuso ibekwe kuhulumende lotsite ngekwesigaba 239 seMtsetfosisekelo lomdzala, umbhalisi wetimphahla kumele ayibhale lemphahla noma acinisekise noma encwadzini lefanele, sihloko salemphahla noma lokunye lokungumbhalo encwadzini yetimphahla letinganyakati egameni lolowo hulumende.
2. Kute inkhokhelo, imali noma kuhlawuliswa lokubhadalwako mayelana nekubhaliswa ngekulandzela liphuzwana (1).