Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga/Kavanyisa ka 13

Timhaka tin’wana na tin’wana ta Timali

213. Nkwama wa Timali ta Tiko
1. Ku na Nkwama wa Timali na Tiko laha mali hinkwayo leyi kumiwaka hi mfumo wa rixaka yi faneleke ku hakeriwa, handle ka mali leyi nga katsiwangiku hi Nawu wa Palamende.
2. Mali yi nga humesiwa ku suka eka Nkwama wa Timali ta Tiko ntsena -
a. ku ya hi ku pfumeleriwa hi Nawu wa Palamende; kumbe
b. tanihi ntsengo wo kongoma ehenhla ka Nkwama wa Timali ta Tiko na Rixaka, loko swi hlamuseriwa eka Vumbiwa kumbe Nawu wa Palamende.
3. Nkavelo leyi ringaneleke wa xifundzankulu wa i hakelo yo kongoma ya Nkwama wa Timali ta Tiko na Rixaka. Minkavelo leyi ringaneleke na ku averiwa ka timali ta tiko.

[Siku ro sungula ku tirha ka x. 213: 1 Sunguti 1998.]

214. Minkavelo yo ringana na maavelo ya timali ta tiko
1. Nawu wa Palamende wu fanele ku endla makungu ya –
a. ku aviwa hi mfanelo ka timali ta tiko leti hlengeletiweke tiko hinkwaro exikarhi ka swiphemu swa mfumo swa rixaka, swifundzankulu na miganga;
b. ku hleriwa ka minkavelo yo ringanela ya xifundzankulu xin’wana na xin’wana ya mali na
c. mimpimanyeto yihi na yihi yin’wa timasipala yo huma eka nkavelo wa mfumo wa rixaka wa timali ta tiko, na swipimelo swihi na swihi leswi mimpimanyeto yeleyo yi faneleke ku endlisiwa xiswona.
2. Nawu leri wu vuriwaka eka xiyengentsongo xa (1) wu nga vekiwa ntsena endzhaku ka loko na Khomixini ya Timali na Vankwana na ku va ku kambisisiwile swibumabumelo swihi na swihi swa Khomixini, naswona na hi ku tekela enhlokweni –
a. swilaveko swa rixaka;
b. swilaveko swihi na swihi leswi endliweke ku ya xikweleti xa tiko na swiboho swin’wana;
c. swilaveko na ku tsakela ka mfumo wa rixaka, leswi kumisisiwaka hi mhaka ya xikongomelo;
d. xilaveko xo vona leswaku swifundzha na timasipala swi kota ku nyika mitirho ya ntolovelo yo endla mitirho leyi va nyikiweke yona;
e. vuswikoti na matirhelo ya swifundzha na timasipala;
f. ku vumbiwa na swilaveko swa swifundzha, mfumo wa muganga na timasipala;
g. ku hambana eka swa ikhonomi endzeni na le xikarhi ka Swifundzankulu;
h. swiboho swa Swifundzankulu na timasipala hi ku landza milawu ya tiko;
i. ku navela ko tshamiseka ka maavelo ya minkavelo ya timali; na
j. xilaveko xo tirhiseka eku hlamuleni ka timhaka ta xihatla kumbe swilaveko swin’wana swa nkarhinyana, na swivangelo swin’wana hi swikongomelo swa swilaveko leswi fanaka.

[Siku ro sungula ntirho ra x. 214: 1 Sunguti 1998.]

215. Mimpimanyeto ya tiko hinkwaro, ya Swifundzankulu na ya timasipala
1. Mimpimanyeto ya tiko, ya Swifundzankulu na timasipala na maendlelo ra mpimanyeta swi fanele ku yisa emahlweni ku tirhela eku vonakeni, vutihlamuleri, na vufambisi bya timali lebyi nyawulaka bya ikhonomi, xikweleti na ka xiyenge xa ntirho wa mfumo.
2. Milawu ya tiko yi fanele ku veka –
a. muxaka wa mimpimanyeto ya rixaka, Swifundzankulu na ya timasipala;
b. loko ku fanele ku andlariwa mimpimanyeto ya rixaka na ya Swifundzankulu; na
c. leswaku mimpimanyeto eka xiyenge xin’wana na xin’wana xa mfumo swi fanele ku kombisa swihlovo swa kona swa timali ta tiko na ndlela ya matirhiselo lama kumbeteriwaka ma nga ta fambelana na milawu leyi endliweke ya tiko.
3. Mimpimanyeto eka xiyenge xin’wana na xin’wana xa mfumo yi fanele ku va na –
a. tinhlayo to pima ta mali ya tiko na tihakelelo, ti hambanyisaka nkavelo-nkulu na tihakelelo leti humelelaka;
b. swiringanyeto swo hakelela nkayivelo wihi na wihi lowu languteriwaka eka nkarhi lowu swi tirhaka eka wona; na
c. ku kombisa swikongomelo mayelana no lomba na tinxaka tin’wana ta milandzu ya tiko leyi nga ta tlakusa xikweleti xa tiko eka lembe leri tlhandlamaka.

[Siku ro sungula ku tirha ra s. 215 1 Sunguti 1998.]

216. Malawuriwele ya Nkwama
1. Milawu ya tiko yi fanele ku simeka xiyenge nkwama xa rixaka no veka magoza yo vonisisa ha vumbirhi ku tirhela eku vonakeni na malawuriwele ya tihakelelo eka xiyenge xin’wana na xin’wana xa mfumo, hi ku nghenisa –
a. endlelo ro hlayisa tibuku leri amukeriwaka hi ku angarhela;
b. mavavelo yo fanana ka tihakelelo; na
c. mikhuva na swiyelo swo fanana swa va-nkwama.
2. Vankwama wa rixaka, hi ku twanana na xirho xa Khabinete lexi nga na vutihlamuleri bya timali ta rixaka, va nga ha yimisa ku hundziseriwa ka nkwama ku ya eka xirho xa mfumo ntsena hi ku endlela vangwa leri xungetaka kumbe leri tshamelaka ku tivonakisa eka magoza lama ya simekiweke eka xiyengentsongo xa (1).

[Xiyengentsongo xa (2) xi siviwile hi x 5 (a) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vunkombo wa 2001.]

3. Xiboho xo yimisa ku hundziseriwa ka nkwama ku ya eka xifundzankulu xi hi ku landza xiyengentsongo xa 214 (1) (b) xi nga tekiwa ntsena loko swiyimo leswi nga vuriwa eka xiyengentsongo xa (2) na –
a. a ri fanelanga ku yimisa ku hundziseriwa ka nkwama nkarhi lowu hundzaka masiku ya 120; naswona
b. xi nga ha tirhisiwa xikan’we-kan’we kambe xi ta hela ku tirha nkarhi wolowo handle ka loko Palamende yi xi pfumelela hi ku landza endlelo leri hi xiviri ri fanaka na leri ri simekiweke hi ku landza xiyenge xa 76 (1) no va swi vekiwile hi milawu ya Palamende. Endlelo leri ri fanele ku hetisiwa ku nga si hela masiku ya 30 endzhaku ka xiboho xa nkwama wa rixaka.

[Xiyengentsongo xa (3) xi cinciwile hi x. 5(b) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vunkombo wa 2001.]

4. Palamende yi nga pfuxeta xiboho xo yimisa ku hundziseriwa ka nkwama ka nkarhi lowu nga ri ki henhla ka masiku ya 120 hi nkarhi wun’we, ku ya hi endlelo leri simekiweke hi ku landza xiyengentsongo xa (3).
5. Loko Palamende yi nga si pfumelela kumbe ku pfuxeta xiboho xo yimisa ku hundzisela nkwama wolowo eka xifundzankulu –
a. Jenerali wa Tinkota u fanele ku yisa xiviko ePalamende; naswona
b. xifundzankulu xelexo xi fanele ku nyikiwa nkarhi wo hlamula ehenhla ka swipumbo ehenhla ka xona na ku hlamusela mhaka ya xona emahlweni ka Komiti.

217. Ku kuma tinhundzu na vatirhi
1. Loko xirho xa mfumo lexi nga ka xiyenge xa mfumo xa rixaka, xifundzankulu, kumbe hi xivumbeko xa ndhawu, kumbe vandla rihi na rihi rin’wana leri vuriwaka hi milawu ya milawu ya tiko kumbe ya Swifundzankulu leyi simekaka endlelo leyi lulameke, yi ringaneleke, yi tirhelaka eku vonakaleni, yi kotaka ku phikisana no va yi tirha handle ko durha.
2. Xiyengentsongo xa (1) a xi siveli swiyenge swa mfumo kumbe mavandla lama ya vuriwaka eka xiyengentsongo xelexo ku tirhisa nawu wa matirhisele wo kuma nhundzu na vutirheli swirho swa mfumo xelexo -
a. swiyenge swo langa eka ku averiwa tikontiraka; na
b. ku sirhelela no yisiwa emahlweni ka vanhu, kumbe lava a va nga vuyeriwi hikokwalaho ka xihlawuhlawu xo ya hi nghohe.
3. Milawu ya tiko yi fanele ku veka pulani ya matirhelo leyi eka yona milawu ya matirhelo leyi yi vuriwaka eka xiyengentsongo xa (2) yi nga ha tirhisiwa.

[Xiyengentsongo xa (3) xi siviwile hi x. 6 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vunkombo wa 2001.]

218. Ntiyisiso wa mfumo
1. Mfumo wa rixaka, mfumo a xifundzha kumbe masipala yi nga tiyisisa ku lombiwa ka mali ntsena loko xitiyisiso xi landzelela swipimelo leswi boxiweke eka milawu ya rixaka.
2. Milawu ya tiko leyi vuriwaka eka xiyengentsongo xa (1) yi nga endliwa nawu ntsena endzhaku ka swiringanyeto swa Khomixini ya Timali no Koteka swi langutisiwile.
3. Lembe na lembe, mfumo wihi na wihi wu fanele ku kandziyisa xiviko eka switiyisiso leswi nyikiweke.

[Siku ro sungula ku tirha ra x. 218: 1 Sunguti 1998.]

219. Ku hakeriwa ka vatirhela mfumo
1. Nawu wa Palamende wu fanele ku vumba pulani yo kumisisa -
a. miholo, mpfuneto na swikhenso swa swirho swa Palamende ya Rixaka varhumiwa va nkarhi hinkwawo eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu, swirho swa Khabinete, Swandla swa Vaholobye, varhangeri va ndzhavuko; na swirho swa tihuvo tihi na tihi ta varhangeri va ndzhavuko; na
b. ku pima miholo ya le henhla, mali ya mpfuneto na ya swikhenso eka swirho swa Tipalamende ta Swifundzankulu, swirho swa Tihuvonkulu na swirho swa Tihuvo ta Timasipala ta swiyenge swo hambana.
2. Milawu ya tiko yi fanele ku simeka Khomixini leyi tiyimeleke yo endla swibumabumelo leswi khumbhaka miholo, mali ya mpfuneto na ya swikhenso leswi vuriwaka eka xiyengentsongo xa (1)
3. Palamende yi nga pasisa milawu leyi vuriwaka eka xiyengentsongo xa (1) ntsena endzhaku ka ku tekela enhlokweni swibumabumelo swa khomixini leyi nga simekiwa hi ku landza xiyengentsongo xa (2)
4. Huvonkulu ya rixaka, huvonkulu ya xifundzankulu, masipala kumbe vulawuri byihi na byihi lebyi faneleke, byi nga endla leswaku ku tirhisiwa milawu leyi endliweke ya tiko leyi vuriwaka eka xiyengentsongo xa (1) ntsena endzhaku ka loko ku tekeriwa enhlokweni swibumabumelo swihi na swihi swa khomixini leyi nga simekiwa hi ku landza xiyengentsongo xa (2)
5. Palamende yi fanele ku vumba pulani yo kumisisa mali ya mpfuneto na ya swikhenso swa vaavanyisi, Musirheleri wa Vanhu, Jenerali wa Tinkota, na swirho swa khomixini yihi na yihi leyi hlamuseriweke eka Vumbiwa, ku katsa vulawuri bya vuhaxi lebyi vuriwaka eka xiyenge xa 192.

Khomixini ya swa Timali na Minkwama

220. Ku vumbiwa na mitirho
1. Ku na Khomixini ya Timali na swo fambelana na timali ya Riphabliki leyi endlaka swiringanyeto leswi kumekaka eka Kavanyisa loku, kumbe eka milawu ya tiko, ePalamende, tihivo to enldla milawu ta swifundzankulu na vulawuri byihi na byihi lebyi hlamuseriwaka hi milawu ya tiko.
2. Khomixini yi tiyimele hi yoxe naswona yi tirha ehansi ka Vumbiwa leri na nawu, nakambe yi fanele ku va yi nga voyameli tlhelo ro karhi.
3. Khomixini yi fanele ku tirha hi ku landza Nawu wa Palamende nakambe, loko yi ri karhi yi tirha mitirho ya yona, yi fanele ku tekela enhlokweni timhaka hinkwato ta nkucetelo leti faneleke ku katsa na leti ti longoloxiweke eka xiyenge xa 214(2).

221. Ku thoriwa na nkarhi wo tirha wa swirho
1. Khomixini yi vumbiwa hi vavasati na vavanuna lava landzelaka lava hlawuriweke hi Presidente tanihi nhloko ya huvonkulu ya rixaka -
a. Mutshama xitulu na Xandla xa Mutshama;
b. vanhu vanharhu lava hlawuriweke, endzhaku ko tihlanganisa na Vaholobyenkulu, ku suka eka nxaxamelo lowu nga hlengeletiwa hi ku landza maendlelo laya nga nyikiwa hi milawu ya tiko;
c. vanhu vambirhi va lava hlawuriweke endzhaku ko tihlanganisa na mfumo wa miganga, ku suka eka nxaxamelo lowu nga hlengeletiwa hi ku landza maendlelo laya nga nyikiwa hi milawu ya tiko; na
d. vanhu van’wana vambirhi.

[Xiyengentsongo x (1) xi siviwile hi x. 2 (a) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vuntlhanu wa 1999] no siviwa hi x. 7 (a) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vunkombo wa 2001.]

1A. Palamende ya rixaka leyi boxiweke eka xiyengentsongo xa (1) yi fanele ku pfumelela ku nghenelela ka-
a. Vaholobyenkulu eku hlengeletani ka nxaxamelo lowu boxiweke eka (1)(b); na
b. Mfumo wa muganga lowu vumbiweke ku hlengeleta nxaxamelo lowu nga le ka xiyengentsongo xa (1) (c).

[Xiyengentsongo x (1A) xi nghenisiwile hi x. 7 (b) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vunkombo wa 2001.]

2. Swirho swa Khomixini swi fanele ku va na vuswikoti lebyi faneleke.
3. Swirho swi tirha ku ringana nkarhi lowu hleriweke hi ku landza milawu ya tiko. Presidente a nga ha susa xirho xelexo entirhweni hi swivangelo swa matikhomelo lama nga nkhensekiki, vutsandzeki kumbe ku hluleka ku tirha.

222. Swiviko
Khomixini yi fanele ku nyika xiviko nkarhi na nkarhi eka Palamende xikan’we na mimfumo ya Swifundzankulu.

Bangi ya le Xikarhi

223. Ku vumbiwa
Bangi ya le Xikarhi ya Afrika Dzonga i bangi ya le xikarhi ya rixaka eRiphabliki naswona yi lawuriwa hi ku landza Nawu wa Palamende.

224. Xikongomelo xo sungula
1. Xikongomelo xo sungula xa nkoka xa Bangi ya le Xikarhi ya Afrika Dzonga i ku sirhelela nkoka wa mali ya Riphabliki ku endlela leswaku ku va na ku kula ka ikhonomi leyi tiyeke no khomelela nkarhi wo leha laha eRiphabliki.
2. Bangi ya le Xikarhi ya Afrika Dzonga loko yi karhi yi hisekela xikongomelo-nkulu xa yona yi fanele ku tirha mitirho ya yona hi ku tiyimela ku ri hava ku chava, kumbe ku yima na tlhelo ro karhi; kambe, ku fanele ku va na ku tsundzuxana ka nkarhi na nkarhi exikarhi ka Bangi na xirho xa Khabinete lexi xi nga na vutihlamuleri eka timhaka ta timali ta rixaka.

225. Matimba na mitirho
Matimba na mitirho ya Bangi ya le Xikarhi ya Afrika Dzonga hi lama hi ntolovelo ya tirhisiwaka no tirhiwa hi tibangi ta tinxaka, lawa matimba na mitirho swi faneleke ku kumisisiwa hi Nawu wa Palamende na ku tirhisiwa ku ya hi swipimelo leswi vekiweke hi ku landza Nawu.

Timhaka ta timali ta Swifundzankulu na ta Muganga

226. Minkwama ya Timali ta Swifundzankulu
1. Ku na Nkwama wa Timali ta Tiko ta Xifundzankulu xin’wana na xin’wana leri eka wona timali hinkwato leti amukeriwa hi mfumo wa xifundzankulu ti fanelaka ku hakeriwa, eka wona handle mali leyi nga nghenangiki hi ku landza Nawu wa Palamende.
2. Timali ti nga ha kokiwa eka Nkwama wa Timali ta Tiko wa Xifundzankulu, ntsena –
a. hi ku landza mpimanyeto hi Nawu wa xifundzankulu ; kumbe
b. tanihi hakelo yo kongoma ya Nkwama wa Timali ta Tiko wa xifundzankulu, loko swi endleriwe makungu yo tano eka Vumbiwa leri kumbe Nawu wa xifundzankulu.
3. Mali ya Tiko leyi averiweke ku hundza hi le ka xifundzankulu yi ri ya mfumo wa muganga wa xifundzankulu xelexo, hi ku landza xiyenge xa 214 (1), i hakelo yo kongoma ya Nkwama wa Mali ya Tiko wa xifundzankulu xelexo.
Palamende ya tiko yi nga boha pulani leyi -
a. Nawu wa xifundzha ku ya hi xiyengentsongo xa (2) (b) wu pfumelelaka ku tekiwa ka timali tanihi nkoxo lowu kongomaka eka Nkwama wa Timali wa Xifundzha; na
b. Timali leti vekeriweke xifundzha ku tirha eka mfumo wa muganga eka xifundzha xexo ku ya hi xiyengentsongo xa (3) ti fanele ku hakeriwa hi timasipala va xifundzha xexo.

[Xiyengentsongo xa (4) xi ngeteriwa hi x. 8 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vunkombo wa 2001.]

[Siku ro sungula ku tirha ra x. 226: 1 Sunguti 1998.]

227. Swihlovo swa rixaka swa timali ta Swifundzankulu na mimfumo ya tindhawu
1. Mfumo wa muganga na xifundzankulu xin’wana na xin’wana –
a. xi na mfanelo eka nkavelo lowu ringaneleke wa timali ta tiko leti hlengeletiweke tiko hinkwaro ku endlela leswaku kota ku endla Mitirho ya masungulo no tirha mitirho leyi swi averiweke yona; kumbe
b. xi nga ha amukela minkavelo yin’wana yo huma eka mfumo wa mali ya tiko ya rixaka, ku nga va ku ri na swipimelo kumbe ku ri hava.
2. Timali ta Tiko to tlhandlekela leti hlengeletiweke hi Swifundzankulu kumbe timasipala a ti fanelanga ku susiwa eka nkavelo wa vona wa mali ya tiko leyi hlengeletiweke tiko hinkwaro, kumbe ku suka eka minkavelo yin’wana va nyikiweke yona ku huma eka mali ya tiko ya mfumo wa rixaka. Hi ndlela yeleyo, ku hava xiboho ehenhla ka mfumo wa rixaka xo ririsa Swifundzankulu kumbe timasipala lava va nga hlengeleteki mali ya tiko ku ringanana na ku fambisana na matimba ya tona yo kota ku kondletela no kuma timali ta nkwama na mali ya swibalo.
3. Nkavelo leri ringaneleke wa xifundzankulu eka mali ya tiko leyi hlengeletiweke wu fanele ku hundziseriwa eka xifundzankulu xelexo hi ku hatlisa naswona wu nga hungutiwangi, handle ka loko ku hundzisela koloko ku yimisiwile hi ku landza xiyenge xa 216.
4. Xifundzankulu xi fanele ku tiendlela xona n’wina swihlovo swihi na swihi leswi xi swi lavaka, hi ku landza kungu ra vumbiwa ra xona ra xifundzankulu, swihlovo swo tlhandlekela ehenhla ka swilaveko swa xona leswi languteriwele eka Vumbiwa leri.

228. Swibalo swa Swifundzankulu
1. Huvo yo endla milawu ya Xifundzankulu yi nga veka –
a. swibalo, mindzuvo, kumbe swibalo swa nhundzu handle ka xibalo xa swiamukelwa, xibalo xa nkoka wa nkavo (VAT) xibalo xa swixavisiwa xo angarhela (GST), mimpimo ya tihakelo ta nhundzu, kumbe swibalo swa swixavisiwa swo huma ematikweni mambe; na
b. tihakelelo to tlhandlekela leti ringananaka (flat-rate) eka timali ta xibalo xihi na xihi, ndzuvo kumbe xibalo xa swixavisiwa swo huma ematikweni mambe leswi barisiwaka hi milawu ya tiko, handle ka timali ta xibalo leti hlengeletiweke ta xibalo xa swiamukelwa swa tikhamphani, xibalo xa nkoka wa nxavo (VAT), mimpimo ya tihakelo ta nhundzu, kumbe swibalo swa nhundzu yo hlayisiwa.

[Ndzimana (b) yi siviwile hi x. 9 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vunkombo wa 2001.]

2. Matimba ya mimfumo ya Swifundzankulu yo veka swibalo, mindzuvo, swibalo swa nhundzu na tihakelo to tlhandlekela –
a. a ma fanelanga ku tirhisiwa hi ndlela leyi hi xiviri na hi ndlela yo ka yi nga twali yi onhiselaka milawu ya matirhelo ya ikhonomi ya rixaka, migingiriko ya ikhonomi ku tsemakanya mindzilekano ya Swifundzankulu kumbe ku fambafambisiwa ka nhundzu eka tiko hinkwaro, vutirheri, nkavelo nkulu kumbe mitirho; naswona
b. swi fanele ku lawuriwa hi ku landza Nawu wa Palamende, lowu wu nga ha vekiwaka ku va nawu ntsena endzhaku ka loko swibumabumelo swihi na swihi swa Khomixini ya Timali na Minkwama swi kambisisiwile.

[Siku ro sungula ku tirha ra x. 228: 1 Sunguti 1998.]

229. Matimba ya timali ta timasipala na mitirho
1. Ehansi ka xiyengentsongo (2), (3) na (4), masipala a nga ha veka –
a. tihakelelo ehenhla ka nhundzu, na xibalo xa swimakiwa swa laha tikweni hi ku yimela masipala; naswona
b. ku ya hi milawu yo endliwa ya tiko, a nga ha veka swibalo swin’wana, mindzuvo na swibalo swa nhundzu leswi yelanaka na mfumo wa xikaya kumbe nkhetekano wa mfumo wa xikaya laha ku welaka masipala, kambe masipala a nga fanelanga ku veka xibalo xa nkoka wa nxavo (VAT) xibalo xa swixavisiwa xo angarhela (GST) kumbe xibalo xa nhundzu yo tundziwa.
2. Matimba ya masipala yo hakerisa xibalo eka mpahla, ku engetela hakelo ya mphakelo leyi nyikiwaka hi masipala, kumbe swibalo swin’wana, xibalo xa nhundzu –
a. a swi fanelanga ku endliwa hi ndlela yin’wana leswaku hi ndlela yo ka yi nga twali swi va na vuciva eka mafambiselo ya bindzu swi hundza mpimelo wamasipala, kumbe ntleketlo wa swilo swa rixaka, mitirhelo kumbe ntirho; nakona
b. yi nga ha khulukisiwa hi mafumo wa milawu wa tiko.
3. Loko timasipala vambirhi va ri na matimba yo ringana ya xibalo xa vanhu na mitirho hi tlhelo ra ndhawo yin’we, ku avanyisa ko ringana ka matimba walawo na mitirho swi fanele ku endliwa hi ku landza mfumo wa milawu wa tiko. Ku avanyisa ku nga ha endliwa ntsena endzhaku ko languta swipimelo leswi landzelaka -
a. Ku laveka ko landza tindlela letinene ta xibalo.
b. Matimba na mitirho leyi endliwaka hi masipala un’wana na un’wana.
c. Vundzeni bya xibalo xa tiko xa masipala un’wana na un’wana.
d. Ku pfuna na vuswikoti byo endla swibalo, mindzavo na swibalo swa nhundzu.
e. Vululami.
4. Ku hava lexi sivelaka, eka Xiyenge lexi exikarhi ka timasipala lava nga na matimba ya xibalo na mitirho endhawini yin’we.
5. Mfumo wa milawu wa Tiko lowu kombisiweke eka Xiyenge lexi wu nga ha tirha ntsena endzhaku ka loko mfumo lowu nga kondleteriwa na Khomixini ya Timali na Swibalo swi tekeriwe enhlokweni.

[Siku ro sungula ku tirja ra x.229: 1 Sunguti 1998.]

230. Timali to lomba ta Swifundzankulu
1. Xifundzankulu xi nga tlakusa ku lombisa timali kumbe tihakelo nkulu hi ku landza milawu ya Palamende, kambe timali leti ti nga tlakusiwa ntsena loko swi boha ku fikelela xikongomelo xo karhi xa timali.
2. Milawu ya Palamende leyi boxiweke eka xiyengentsongo xa (1) yi nga tirhisiwa ntsena endzhaku ka swiringanyeto swihi na swihi swa Khomixini ya Timali na Timhaka ta Timali swi langutisiwile.

[X. 230 xi siviwile hi x.10 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vunkombo wa 2001.]

230A. Timali to lomba ta timasipala
1. Huvo ya Masipala, hiku landza swipimelo swa Palamende ya tiko yi -
a. tlakusa timali to lomba timali kumbe tihakelo nkulu ta masipala, kambe timali leti ti nga tlakusiwa ntsena loko swi boha ku fikelela xikongomelo xo karhi xa timali; na.
b. tiboha no va Huvo ya vumundzuku eka ku endla vulawuri bya Palamende na huvonkulu ku kuma timali to lomba kumbe vuvekisi eka masipala.
2. Milawu ya tiko leyi vuriwaka eka xiyengentsongo xa (1) yi nga ha vekiwa ntsena endzhaku ka loko swibumabumelo swihi na swihi swa Khomixini ya Timali na Minkwama swi kambisisiwile.

[X. 230A xi nghenisiwile hi x.17 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]