Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika Dzonga/Kavanyisa ka 8

165. Matimba ya Vuavanyisi
1. Matimba ya vuavanyisi ya Riphabliki ya haverisiwile tikhoto.
2. Tikhoto ti tiyimele hi toxe naswona ti tirha ntsena hi ku landza Vumbiwa na nawu, leswi ti faneleke ku swi tirhisa handle ko voyamela tlhelo ro karhi naswona handle ko chava, ku hlawula tlhelo rin’wana ehenhla ka rin’wana kumbe xihlawuhlawu.
3. Ku hava munhu kumbe xirho xa mfumo lexi xi nga nghenelelaka eka matirhelo ya tikhoto.
4. Swirho swa mfumo, hi ku tirhisa milawu leyi endliweke na magoza man’wana, swi fanele ku pfuneta no sirhelela tikhoto ku tiyisisa ku va ti tiyimela hi toxe, ti nga voyameli tlhelo ro karhi, vuxiximeki, ku kota ku fikeleriwa na ku kota ku tirha ka tona.
5. Xileriso kumbe xiboho lexi humesiweke hi khoto xa boha eka vanhu hinkwavo lava eka vona na swirho swa mfumo leswi xi tirhaka eka swona.
6. Muavanyisinkulu i nhloko ya vuavanyisi naswona u tirhisa vutihlamuleri ehenhla ka ku sunguriwa na vulanguteri bya milawu na mipimo yo endla mitirho ya vuavanyisi ya tikhoto hinkwato.

[Xiyengentsongo xa (6) xi engeteleriwile hi xiyenge xa 1 xa Nawu wa Khumenkombo wo Antswisa Vumbiwa wa 2012]

166. Endlelo ya vuavanyisi
1. Tikhoto i:
a. Khoto ya Vumbiwa;
b. Khotonkulu yo Endla xikombelo;
c. Khoto ya le Henhla ya Afrika-Dzonga, na khoto yihi na yihi ya le henhla ya xivilelo leyi nga simekiwaka hi Nawu wa Palamende ku yingisela swivilelo swo huma eka khoto yihi na yihi ya xiyimo lexi fanaka na xa Khoto ya le henhla ya Afrika-Dzonga;
d. Tikhoto ta Vamajisitarata; na
e. Khoto yihi na yihi leyi simekiweke kumbe yi amukeriweke hi ku landza Nawu wa Palamende, leswi swi katsaka na khoto yihi na yihi ya xiyimo lexi fanaka na xa Khoto Ya le Henhla ya Afrika-Dzonga kumbe Tikhoto ta Vamajisitarata.

[Xiyenge xa 166 xi siviwile hi xiyenge xa 2 xa Nawu wa Khumenkombo wo Antswisa Vumbiwa wa 2012.]

167. Khoto ya Vumbiwa
1. Khoto ya Vumbiwa yi vumbiwa hi Muavanyisi-nkulu wa Afrika Dzonga, Xandla xa Muavanyisi-nkulu na nkaye wa vaavanyisi van’wana.

[Xiyengentsongo xa (1) lexi siviweke hi xiyenge xa 11 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]

2. Mhaka leyi nga mahlweni ka Khoto ya Vumbiwa yi fanele ku tsemiwa hi vaavanyisi lava nga riki hansi ka nhungu hi nhlayo.
3. Khoto ya Vumbiwa –
a. i khoto ya le henhla-henhla ya Riphabliki; naswona
b. yi nga boha-
i. timhaka leti khumbhaka vumbiwa; na
ii. timhaka tin’wana na tin’wana, loko Khoto ya vumbiwa yi nyika mpfumelelo wo aphila hi xivangelo xo va mhaka ya kona yi ri na leswi nga vaka njhekenjhekisano wa nawu lowu nga wa nkoka eka vnahu hi ku angarhela leswi fanelek ku tekeriwa enhlokweni hi Khoto; naswona
c. ku teka swiboho swo hetelela eka matimba ya yona yo tirha.

[Xiyengentsongo xa (3) xi siviwile hi xiyenge 3 xa Nawu wa Khumenkombo wo Antswisa Vumbiwa wa 2012.]

4. I Khoto ya Vumbiwa ntsena leyi –
a. yi tsemaka minjhekanjhekisano ya le xikarhi ka swirho swa mfumo eka xiyenge xa tiko kumbe xa Swifundzankulu hi mayelana na xiyimo xa timhaka eka vumbiwa, matimba kumbe mitirho ya swirho swihi na swihi swoleswo swa mfumo;
b. yi tsemaka hi ku landzeleriwa ka vumbiwa hi Nawumbisi wihi na wihi wa Palamende kumbe wa xifundzankulu, kambe yi nga ha endla sweswo ntsena eka matshamelo ya timhaka lama ya languteriweke Xiyenge xa 79 kumbe 121;
c. yi boha matirhisele lama langutiweke eka Xiyenge 80 kumbe 122;
d. boha ehenhla ka xiyimo xa vumbiwa xa ku hundzuluxa ka Vumbiwa;
e. boha leswaku Palamende kumbe Presidente u hlulekile ku koxometa timfanelo ta vumbiwa; kumbe
f. enerisa vumbiwa ra xifundza hi ku landza yinge xa 144.
5. Khoto ya Vumbiwa yi teka xiboho xo hetelela xa loko Nawu wa Palamende, Nawu wa Xifundzankulu kumbe swiendlo swa Presidente swi landza vumbiwa, kutani yi fanele ku tiyisisa xileriso xihi na xihi xa ku herisiwa ka matimba yo tirha lexi endliweke hi Khotonkulu ya Xivilelo kumbe Khoto ya le Henhla ya Afrika-Dzonga kumbe khoto ya xiyimo lexi fanaka, xileriso xelexo xi nga si sungula ku tirha.

[Xiyengentsongo xa (5) xi siviwile hi xiyenge xa 3 xa Nawu wa Khumenkombo wo Antswisa Vumbiwa wa 2012.]

6. Milawu ya rixaka kumbe swinawana swa Khoto ya Vumbiwa swi fanele ku pfumelela munhu, loko swi pfuneta eka mafambiselo ya vululami na hi mpfumelelo wa Khoto ya Vumbiwa—
a. ku tisa mhaka hi ku kongoma eka Khoto ya Vumbiwa; kumbe
b. ku endla xivilelo hi ku kongoma eka Khoto ya Vumbiwa suka eka Khoto yihi na yihi.
7. Mhaka leyi yelanaka na vumbiwa swi katsa na mhaka yihi na yihi leyi khumbhaka nhlamuselo, ku sirhelela na ku landzeleriwa ka Vumbiwa leri.

168. Khotonkulu ya Apili
1. Khotonkulu ya Xivilelo yi vumbiwa hi Muavanyisi-Nkulu Xandla xa Muavanyisi- Nkulu na nhlayo ya vaavanyisi va xivilelo leyi vekiweke hi Nawu wa Palamende.

[Xiyengentsongo xa (1) xi siviwile hi x.12 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]

2. Mhaka leyi tisiweke emahlweni ka Khotonkulu ya Xivilelo yi fanele ku tsemiwa hi nhlayo ya vaavanyisi leyi vekiweke hi Nawu wa Palamende.

[Xiyengentsongo xa (2) xi siviwile hi x. 12 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]

3. a. Khotonkulu ya Xivilelo yi nga ha tsema xivilelo eka mhaka yihi na yihi leyi sukaka eka Khotonkulu ya Afrika-Dzonga kumbe khoto ya xiyimo lexi fanaka na xa Khoto ya le Henhla ya Afrika-Dzonga, handle ka leka timhaka ta vatirhi kumbe ta mphikizano ku ya hilaha swi nga vekiwa hi nawu wa Palamende.
b. Khoto ya le Henhla-henhla ya swivilelo yi nga ha boha ntsena—
i. swivilelo;
ii. timhaka leti kongomaneke na swivilelo; na
iii. mhaka yihi na yihi leyi nga ha hundziseriwaka eka yona eka matshamelo ya timhaka lama hlamuseriweke hi Nawu wa Palamende.

[Xiyengentsongo xa (3) xi siviwile hi xiyenge xa 4 xa Nawu wa Khumenkombo wo Antswisa Vumbiwa wa 2012.]

169. Tikhoto ta le Henhla ta Afrika-Dzonga
1. Khoto ya le Henhla ya Afrika-Dzonga yi nga ha boha –
a. mhaka yihi na yihi leyi yelanaka na vumbiwa handle ka mhaka leyi–
i. Khoto ya Vumbiwa yi pfumeleke ku yi yingisela hi ku kongoma ku ya hi xiyenge xa 167(6)(a); kumbe
ii. yi averiweke hi Nawu wa Palamende eka khoto yin’wana leyi nga na xiyimo lexi fanaka na xa Khoto ya le Henhla ya Afrika-Dzonga; na
b. mhaka yihi na yihi leyi nga averiwangiki khoto yin’wana hi Nawu wa Palamende.
2. Khoto ya le Henhla ya Afrika-Dzonga yi na Marhavi lama vekiweke hi Nawu wa Palamende, Nawu lowu faneleke ku lulamisela-
i. ku tumbuluxiwa ka Marhavi, ku ri na xitulu xin’we kumbe swimbirhi eka Rhavi; na
ii. ku nyika matimba yo tirha eka Rhavi kumbe xitulu lexi nga na Rhavi
3. Rhavi rin’wana na rin’wana ra Khoto ya le Henhla ya Afrika-Dzonga-
a. yi na Muavanyisi Presidente;
b. yi nga ha va na Xandla xa Muavanyisi Presidente un’we kumbe ku tlula; naswona
c. yi na nhlayo ya vavanyisi van’wana lava vekiwaka hi ku landza nawu wa rixaka.

[Xiyenge xa 169 xi siviwile hi xiyenge xa 5 xa Nawu wa Khumenkombo wo Antswisa Vumbiwa wa 2012.]

170. Tikhoto tin’wana
Tikhoto letin’wana hinkwato handle ka leti vuriweke eka xiyenge xa 167, 168 na 169 ti nga ha boha mhaka yihi na yihi leyi vekiweke hi Nawu wa Palamende, kambe tikhoto ta xiyimo xa le hansi ka xa Khoto ya le Henhla ya Afrika-Dzonga a ti fanelanga ku endla vulavisisi eka, kumbe ku teka xiboho ehenhla ka ku landzeleriwa ka vumbiwa hi milawu yihi na yihi kumbe matikhomele ya Presidente.

[Xiyenge xa 170 xi siviwile hi xiyenge xa 6 xa Nawu wa Khumenkombo wo Antswisa Vumbiwa wa 2012.]

171. Mafambiselo ya tikhoto
Tikhoto hinkwato ti tirha hi ku landza milawu ya tiko, kutani milawu ya tona ya mafambiselo yi fanele lulamiseriwa hi ku landza milawu ya tiko.

172. Matimba ya tikhoto eka timhaka ta vumbiwa
1. Loko yi karhi yi teka xiboho emhakeni leyi khumbaka vumbiwa leyi weleka ehansi ka vulawuri bya yona, khoto –
a. yi fanele ku hlamusela leswaku nawu wihi na wihi kumbe xiendlo lexi nga fambelaneki na Vumbiwa a xi tirhi ku fikela laha xi nga fambelaneki na Vumbiwa; naswona
b. yi endla xileriso xihi na xihi lexi lulameke no fanela, ku katsa na –
i. xileriso lexi vekaka xipimelo eka ku tirha ko sukela nkarhi lowu hundzeke wo nhlamuselo yo herisa matimba yo tirha; na
ii. xileriso lexi yimisaka ku tirha nhlamuselo yo herisa matimba yo tirha ka nkarhi wihi na wihi hi swipimelo swihi na swihi, ku endlela leswaku vulawuri lebyi faneleke byi lulamisa ku hoxeka koloko.
2. a. Khotonkulu yo Endla xikombelo, Khoto ya le Henhla kumbe khoto ya xiyimo xo fana yi nga endla xileriso lexi khumbhaka ku kota ku tirha hi vumbiwa ka Nawu wa Palamende kumbe xiendlo xihi na xihi xa Presidente kambe xi leriso xihi na xihi xa ku va ku herisiwa matimba yo tirha hi Vumbiwa a xi tirhi handle ka loko xi tiyisisiwa hi Khoto ya Vumbiwa.
b. Khoto leyi endlaka xileriso xo herisa matimba yo tirha hi ku landza vumbiwa yi nga ha nyika xiboho xo yimisiwa ka xiendlo xo karhi kumbe ku rhuriwa ka ndzhwalo eka ntlawa, kumbe yi khumukisa makanelwa, ka ha languteriwe xiboho xa Khoto ya Vumbiwa hi mayelana no herisiwa ka matimba yo tirha ka Nawu wolowo kumbe xiendlo.
c. Milawu ya tiko yi fanele ku endla makungu yo hundziseriwa ka xileriso xa ku tirha hi ku landza vumbiwa eka Khoto ya Vumbiwa.
d. Munhu wihi na wihi kumbe xirho xa mfumo lexi khumbekaka hi ndlela leyi ringaneke xi nga ha endla xivilelo, kumbe ku endla xikombelo hi ku kongoma, eka Khoto ya Vumbiwa va yi tiyisisa kumbe yi cinca xileriso xo herisa matimba yo tirha xa khoto ku ya hi vumbiwa hi ku landza xiyengentsongo lexi.

173. Matimba lawa ya Tshamaka ya ri kona
Khoto ya Vumbiwa, Khotonkulu ya Xivilelo, na Khoto ya le Henhla ya Afrika-Dzonga yin’wana na yin’wana yi na matimba lawa ya tshamaka ya ri na kona ku sirhelela no lawula matirhelo ya tona, no hluvukisa nawu lowu fanaka, ku ri karhi ku tekeriwa enhlokweni ntsakelo wa vululami.

[Xiyenge xa 173 xi siviwile hi xiyenge xa 8 xa Nawu wa Khumenkombo wo Antswisa Vumbiwa wa 2012.]

174. Ku thoriwa ka vaofisiri va vululami
1. Wansati kumbe wanuna wihi na wihi la thwaseke ku ringana no va a fanerile a nga thoriwa ku va muofisiri wa vuavanyisi. Munhu wihi na wihi la lavaka ku thoriwa ekhoto ya Vumbiwa nakambe u fanele ku va muaka-tiko wa Afrika Dzonga.
2. Xilaveko xa vuavanyisi xo kombisa hi ku angarhela mavumbiwelo hi tlhelo ra tinxaka na rimbewu ra Afrika Dzonga xi fanele ku tekeriwa enhlokweni loko vatirhela-tiko va vuavanyisi va thoriwa.
3. Presidente tanihi nhloko ya huvonkulu ya rixaka, endzhaku ko tsundzuxana na Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi na varhangeri va Minhlangano leyi yimeriweke eka Palamende ya Rixaka, u thola Presidente na Xandla xa Presidente va Khoto ya Vumbiwa; kutani, endzhaku ko tsundzuxana na Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi, a thola Muavanyisi-Nkulu na Xandla xa Muavanyisi-Nkulu swa Khotonkulu ya Swivilelo.

[Xiyengentsongo xa (3) xi siviwile hi x. 13 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]

4. Vaavanyisi lavan’wana va Khoto ya Vumbiwa va thoriwa hi Presidente tanihi nhloko ya huvonkulu ya rixaka, endzhaku ko tsundzuxana na Presidente wa Khoto ya Vumbiwa na varhangeri va Minhlangano leyi yimeriweke eka Palamende ya Rixaka, hi ku landza endlelo leri landzelaka -
a. Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi yi fanele ku lulamisa nongoloko wa vanhu lava langhiweke wu nga na mavito manharhu ku tlula nhlayo ya lava nga tathoriwa, kutani yi yisa mavito yalawo eka Presidente wa tiko.
b. Presidente a nga ha thola vanhu ku suka eka nongoloko wolowo, naswona u fanele ku tivisa Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi, hi ku nyika tinhlamuselo, loko van’wana eka lava langiweke va nga amukeriwi na loko ka ha ri na ku thoriwa loku ka ha ta endliwaka.
c. Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi yi fanele ku tatisa nongoloko hi mavito man’wana ya lava langiweke kutani Presidente u fanele ku thola lava va ha kayivelaka ku sukela eka nongoloko wolowo wo tatisa.

[Xiyengentsongo xa (1) xi siviwile hi x. 13 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]

5. Hi minkarhi hinkwayo, swirho swa mune kumbe ku tlula swa Khoto ya Vumbiwa swi fanele swi ri vanhu lava a va ri vaavanyisi hi nkarhi lowu va nga thoriwa hi wona eka Khoto ya Vumbiwa.
6. Presidente u fanele ku thola vaavanyisi va tikhoto hinkwato letin’wana hi ku kuma swiletelo eka Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi.
7. Vatirhela-tiko va vuavanyisi lavan’wana va fanele ku thoriwa hi ku landza Nawu wa Palamende lowu wu fanelaka ku tiyisisa leswaku ku thoriwa, ku tlakusiwa entirhweni, ku hundziseriwa na ku hlongoriwa ka, kumbe magoza yo tshinya ehenhla ka, vatirhela tiko valavo va vuavanyisi ku endliwa handle ko hlawula van’wana ehenhla ka van’wana na hi nghohe.
8. Loko vatirhela-tiko lava va vuavanyisi va nga si sungula ntirho wa vona, va fanele ku hlambanya kumbe ku tiyisisa, hi ku landza Xedulu xa 2, leswaku va ta seketela no sirhelela Vumbiwa.

175. Ku thoriwa ka vaavanyisi vo Khomela
1. Presidente a nga thola wansati kumbe wanuna ku tirha tanihi Xandla xa Muavanyisinkulu xo khomela kumbe muavanyisi wa Khoto ya Vumbiwa loko ku ri na xivandla eka yin’wana ya tihofisi leti, kumbe loko munhu loyi a khomeke xivandla xa hofisi yoleyo a nga ri kona. Ku thola ku fanele ku endliwa hi xibumabumelo xa xirho xa Khabinete loyi a nga na vutihlamuleri bya mafambiselo ya vululami swi endliwa hi ku pfumelelana na Muavanyisinkulu, naswona ku thoriwa tanihi Xandla xa Muvanyisinkulu xo khomela swi fanele ku endliwa ku suka eka tirhenke ta vaavanyisi lava nga thoriwa eka Khoto ya Vumbiwa hi ku landza xiyenge xa 174(4).

[Xiyengentsongo xa (1) xi siviwile hi xiyenge xa 14 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001 na ku siviwa hi xiyenge xa 9 xa Nawu wa Khumenkombo wo Antswisa Vumbiwa wa 2012 .]

2. Xirho xa Khabinete lexi nga na vutihlamuleri eka mafambiselo ya vululami xi fanele ku thola vaavanyisi vo khomela eka tikhoto tin’wana endzhaku ka ku tsundzuxana na muavanyisi wa xiyimo xa le henhla wa khoto leyi eka yona muavanyisi loyi wo khomela a nga ta tirha eka yona.

176. Nkarhi wo Tirha na tihakelo
1. Muavanyisi wa Khoto ya Vumbiwa u tholeriwa nkarhi lowu nga pfuxetiweki wo ringana ku fika eka malembe ya 12, ku kondza a fikisa 70 wa malembe.leswi swi humelelaka ro sungula, handle ka laha Nawu wa Palamende wu ngetelelaka nkarhi wo tirha wa muavanyisi wa Khoto ya Vumbiwa.

[Xiyengentsongo xa (1) xi siviwile hi x. 15 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]

2. Vaavanyisi lavan’wana va khoma ntirho ku fikela loko va tshikisiwa ntirho hi ku landza Nawu wa Palamende.
Miholo, mali ya mpfuneto na ya swikhenso swa timali swa vaavanyisi a swi fanelanga ku hungutiwa.

177. Ku susiwa entirhweni
1. Muavanyisi a nga ha susiwa entirhweni ntsena loko –
a. Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi yi kuma leswaku muavanyisi u karhatiwa hi vutsandzeki, u hluleka ku tirha kumbe a ri na nandzu wa matikhomelo lama ma nga nkhensekiki; na
b. loko Palamende ya Rixaka yi koxa leswaku muavanyisi yeleyo a susiwa hi xiboho lexi xi seketeriwaka hi vhoti leyi ngariki ehansi ka mbirhi-xa-nharhu ya swirho.
2. Presidente u fanele ku susa muavanyisi entirhweni, loko ku amukeriwe xiboho lexi koxaka leswaku muavanyisi yeleyo a susiwa.
3. Presidente, hi ku tsundzuxiwa hi Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi, a nga ha yimisa ku tirha ka muavanyisi la khumbiwaka hi maendlelo ya xiyengentsongo xa (1).

178. Khomixini ya Mitirho ya Vaavanyisi
1. Ku na Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi, leyi nga vumbiwa hi –
a. Muavanyisi-Nkulu, la fambisaka tinhlengeletano ta Khomixini;
b. Presidente wa Khoto ya Vumbiwa;

[Ndzimana ya (b) yi siviwile hi x. 16 (a) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]

c. Muavanyisi-Presidente un’we la hlawuriweke hi Vaavanyisi-Presidente;
d. xirho xa Khabinete lexi xi nga na vutihlamuleri eka ta mafambiselo ya vululami, kumbe munhu wo swa la langiweke hi xirho xelexo xa Khabinete;
e. maqwetankulu mambirhi lama tirhaka ma langiweke ma suka eka vandla ra ntirho wa magqweta-nkulu leswaku va yimela vandla ra vona hinkwaro, naswona va thoriwaka hi Presidente;
f. magqweta mambirhi lama tirhaka lama langiweke ma suka eka vandla ra ntirho wa magqweta leswaku va yimela vandla ra vona hinkwaro, naswona va thoriwa hi Presidente;
g. mudyondzisi un’we wa nawu la hlawuriwaka hi vadyondzisi va nawu va tiyunivhesiti ta Afrika Dzonga;
h. vanhu va ntsevu lava hlawuriweke hi Palamende ya Rixaka vo huma eka swirho swo yona, lava eka vona vanharhu kumbe ku tlula va faneleke ku va swirho swa Minhlangano yo kaneta leyi yimeriweke eka Nhlengeletano ya Milawu;
i. varhumiwa va mune va nkarhi hinkwawo eka Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu lava hlawuriweke swin’we hi Huvo, hi ku seketeriwa hi vhoti ya Swifundzankulu swa ntsevu kumbe ku tlula;
j. vanhu va mune lava hlawuriweke hi Presidente tanihi nhloko ya huvonkulu ya rixaka, endzhaku ko tsundzuxana na varhangeri va Minhlangano hinkwayo eka Palamende ya Rixaka; naswona
k. loko ku ri karhi ku kambisisiwa timhaka leti khumbhaka ngopfu-ngopfu Rhavi ra Khoto ya le Henhla ya Afrika-Dzonga, Muavanyisi-Presidente wa Rhavi rolero na Phirimiya wa xifundzankulu lexi khumbekaka, kumbe munhu wo siva la hlawuriweke hi un’wana wa vona.

[Ndzimana ya (k) yi siviwile hi xiyenge xa 2 xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumbirhi wa 1998 na hi xiyenge xa 16 (b) xa Nawu wa Vutsevu wo Antswisa Vumbiwa wa 2001 nahi xiyenge xa 10 xa Nawu wa Khumenkombo wo Antswisa Vumbiwa wa 2012.]

2. Loko nhlayo ya vanhu lava hlawuriweke va huma eka vandla ra ntirho ra maqwetankulu kumbe magweta hi ku landza xiyengentsongo xa (1)(e) kumbe (f) yi ringana nhlayo ya swivandla leswi fanelaka ku siviwa, Presidente, endzhaku ko tsundzuxana na vandla ra ntirho leri khumbekaka, u fanele ku thola nhlayo leyi ringaneke ya valangiwa yo siva swivandla sweswo, a ri karhi a tekela enhlokweni xilaveko xo tiyisisa leswaku lava thoriweke va yimela vandla ra ntirho hinkwawo ka wona.
3. Swirho swa Khomixini leswi hlawuriweke hi Huvo ya Rixaka ya Swifundzankulu swi tirha ku kondza swi siviwa swin’we, kumbe ku kondza xivandla xihi na xihi xi pfuleka endzeni ka nhlayo ya vona. Swirho swin’wana leswi a swi hlawuleriwile Khomixini swi tirha ku kondza swi siviwa hi lava va nga swi hlawula.
4. Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi yi na matimba na mitirho leyi averiweke yona eka Vumbiwa na hi milawu ya tiko.
5. Khomixini ya Mitirho ya Vumbiwa yi nga ha letela mfumo wa rixaka hi mhaka yihi na yihi leyi yelanaka na vuavanyisi kumbe mafambiselo ya vululami; kambe, loko yi karhi yi kambisisa mhaka yihi na yihi handle ka ku thoriwa ka muavanyisi, yi fanele ku khoma nhlengeletano ku ri hava swirho leswi thoriweke hi ku landza xiyengentsongo xa (1)(h) na (i).
6. Khomixini ya Mitirho ya Vuavanyisi yi nga ha veka maendlelo ya yona, kambe swiboho swa Khomixini swi fanele ku seketeriwa hi vunyingi bya swirho swa yona.
7. Loko Muavanyisinkulu kumbe Presidente wa Khotonkulu yo Rila a nga koti ku tirha eka Khomixini nkarhinyana, Xandla xa Muavanyisinkulu kumbe Xandla xa Presidente wa Khotonkulu yo Rila a nga tirha eka Khomixini tanihi musivi wa yena hilaha swi nga kotekaka hakona.

[Xiyengentsongo xa (7) xi engeteriwile hi x. 2(b) xa nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumbirhi wa 1998 no siviwa hi x.16 (c) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vutsevu wa 2001.]

8. Presidente na vanhu lava tholaka, lava hlawulaka kumbe ku nyika swirho swa Khomixini matimba hi ku landza xiyengentsongo xa (1)(c), (e), (f) na (g) va nga thola, va hlawula kumbe ku nyika matimba hi ndlela yo fana xin’wana ni xin’wana xa swirho leswaku swi tirha eka Khomixini loko xirho lexi khumbekaka xi nga koti ku tirha nkarhinyana hikwalaho ka xivangelo xo va a nga ri na matimba kumbe a nga ri kona eRiphabliki kumbe xivangelo xin’wana lexi twisisekaka.

[Xiyengentsongo xa (8) xi engeteriwile hi x. 2(b) xa Nawu wo Cinca Vumbiwa wa Vumbirhi wa 1998.]

179. Vulawuri byo Chuchisa
1. Ku na vulawuri byin’we bya rixaka byo chuchisa laha Riphabliki, lebyi vumbekeke hi ku landza Nawu wa Palamende, na ku vumbiwa hi –
a. Mulawuri wa Vuchuchisi wa Rixaka, la nga nhloko ya vulawuri byo chuchisa, kutani u thoriwa hi Presidente tanihi nhloko ya huvonkulu ya rixaka; na
b. Valawuri va Vuchuchisi na va chuchisi tanihi laha swi vekiweke hi milawu yo endliwa ya tiko.
2. Vulawuri byo chuchisa byi na matimba yo sungula ku sengisiwa ka milandzu ya vugevenga, hi ku yimela mfumo, na ku tirha mitirho yihi na yihi leyi lavekaka leyi yelanaka na ku sungula ku tenga milandzu ya vugevenga.
3. Milawu yo endliwa ya tiko yi fanele ku vonisisa leswaku Valawuri va Vuchuchisi –
a. va thwase ku ringana; na
b. leswaku va na vutihlamuleri bya vuchuchisi eka swiyenge xwa vulawuri swo karhi, ku ya hi xiyengentsongo xa (5).
4. Milawu yo endliwa ya tiko yi fanele ku vonisisa leswaku vulawuri bya machuchisiwele byi tirhisa matimba na mitirho ya byona handle ko chava, ku hlawula no tsakela matlhelo kumbe xihlawuhlawu.
5. Mulawuri wa Rixaka wa Vuchisi –
a. u fanele ku veka, hi ku pfumelelana na xirho xa Khabinete lexi nga na vutihlamuleri bya mafambiselo ya vululami, naswona endzhaku ko tsundzuxana na Valawuri va Vuchuchisi, milawu ya matirhelo leyifaneleke ku landzeleriwa eka endlelo ro chuchisa;
b. u fanele ku humesa swileriso swa matirhelo leswi swi fanelaka ku landzeleriwa eka endlelo ro chuchisa;
c. a nga ha nghenelela eka endlelo ro chuchisa loko swiletelo swa matirhelo swi nga landzeleriwi; naswona a nga ha teka xiboho xo va ku tengiwa kumbe ku nga tengiwi, endzhaku ko tsunduzuxana na Mulawuri wa Vuchuchisa la faneleke naswona endzhaku ko teka vuyimeri Mulawuri wa Vuchuchisi la faneleke naswona endzhaku ko teka vuyimeri ku nga si hela nkarhi lowu vekiweke hi Mulawuri wa Vuchuchisi wa Rixaka, byo huma eka lava landzelaka -
i. Munhu la hehliwaka.
ii. Mumangari.
iii. Munhu un’wana wihi na wihi kumbe Nhlangano lowu Mulawuri wa Rixaka a vonaka a fanerile.
6. Xirho xa Khabinete lexi nga na vutihlamuleri bya mafambiselo ya vululami xi fanele ku teka vatihlamuleri byo hetisela hi mayelana na vulawuri byo chuchisa.
7. Timhaka hinkwato letin’wana leti khumbhaka vulawuri byo chuchisa ti fanele ku vekiwa hi milawu yo endliwa ya tiko.

180. Timhaka tin’wana leti khumbhaka mafambiselo ya vululami
1. Milawu yo endliwa ya tiko yi fanele ku endla makungu ya mhaka yihi na yihi leyi khumbhaka mafambiselo ya vululami leyi nga tirhiwangiki eka Vumbiwa, ku katsa na –
a. minongonoko ya ndzetelo ya vatirhela-tiko va vuavanyisi;
b. maendlelo yo tirhana na swirilo ehenhla na ka vatirhela-tiko va vuavanyisi; na
c. ku tinghenisa ka vanhu lava nga riki vatirhela-tiko va vuavanyisi eku endliweni ka swiboho swa khoto.