[ 218 ]
AN TATHAICH
B’iad ròin mhaola bu luchd-faire,
Is barr nan tonn bu choinnle geala.
**
Ach cha tàmh no cadal dhuinne:
’Siubhal brònach taobh na tuinne!
—SEANN-ORAN
Thog birlinn nan ràmh a fiacail ri cinn-storcach an t-Stratha; is Iain Ruairidh ’na shuidh air an stiùir. Bha sid dhe’n chaonnaig seachad. Ach mar a dheònaich am Freasdal, chum iad am beatha ’nan cuim, ged a rinneadh giorag no dhà air am feòil tre ’m faodadh i teicheadh.
Cha deach’ an turus aréir an tograidh leotha. Ràinig iad dùthaich Mhic Leoid anns an inntinn gu’n tigeadh gnothuch mór fo làmhan. Ach mar do thog e mi-rùn fola eadar Sìol Leòid ’s na Tolmaich, cha’n ’eil rud math ri aithris air.
Theagamh na’n d’ fhuair Iain Ruairidh cothrom-facail ri Mac Leóid fhéin, gu’n robh a’ bhuil air caochladh sgeòil. Ach chuir Mungan Tuathal car dheth an cùil a rinn ceann-uidhe gun stàth do na Strathaich.
Shaoileadh fear-luingeas air sgrìob gu’n robh leann-dubh air na maraichean. Bha’m bial fo dhruid; is, mar nach minig a dh’ amais, cha deachaidh iorram no fonn a thogail.
B’ ann le cridhe ri rang a chuir na fir an tilleadh [ 219 ] air astar. Cha’n e mhàin gu’n robh an saothair an dìomhanas, ach bhiodh e ’na mheadhoin—ma bha leisgial ga dhìth—air Mac Leòid a thàthadh ri cuideachda Hanobhair.
Ach cha tig furtachd a iomagain; ni momha ni gogadh nan ceann iomaradh. Lùb gach fear, mar sin, a dhruim ri ràmh le spionnadh dùr; is cha b’ fhada gus na chuir eagar nan liagh ’s a’ bhogadh, an iùbhrach easgaidh air laidhe na tuinne.
Dh’ éirich feothachan de ghaoith an ear bho’n a dh’ fhàg iad an cladach, nach bu mhisd iad idir air fhionnaireachd. Ach bha balbhachd throm na h-oidhche mar thrusgan nan taibhs mu’n cuairt dhaibh. Is dhùisg e an còmhradh ionraic sin air an inntinn, tha buailteach a-ghnàth do’n ghineil a dh’ fhoghlumas cruth-spioraid ann an ciar nam beann.
Bha iad ag iarraidh gach rudha, agus a’cur bun gach loch ann an giorrachadh an astair. Bha iad, mar gu’m b-eadh, a’fàs mothachail gu’n robh ciorram air choireigin ’gam feitheamh. Ach cha b’urrainn a h-aon a thuigsinn dé an dòigh anns an tachradh e. Cha b’ ann a-chionn s’ nach deachaidh an turus leotha dh’ éirich an gruaman. Rannsaich gach fear a mheomhair a’ fèachainn có thuige bheireadh e tuairmse. Is air a’ cheann thall,—ged nach do ghluais beò air am facal fhathasd—laidheadh sùil, eadar sin is co-dhiùbh, air Iain Ruairidh.
Mean air mhean, thainig mar a ghearr an cù cuthaich Iain Ruairidh a-stigh orra. Oir cha robh cho baoth ’nam measg a bha aineolach air frìdeag a’ phuinsein [ 220 ] ud. Ach co-dhiùbh gheibheadh an galar an ceann-dolaidh, tràth no anamoch, cha robh a bhlàth ri sheachnadh a-nise.
Bha eadhon Iain a’ cur uibhireachd air fhéin ’s a’ faotuinn a chéille car a làimh. Dh’ fhèach e airson sin ri strìth ’na aghaidh, ged a bha e mothachail gu’n robh an uair gu teann ’ga ruith. Bha tart is tacadh a’ tighinn le pian air còmhla. B’ ann air éiginn a bha e ’ga chumail fhein fo cheannsal. Oir ged a bha fiamh air inntinn, thigeadh leum neònach an déigh a’ chéil’ ann. Ach air eagal gu’n tugadh e diachainn do na bha leis, chìte bhial a’ toirt glamhaidh as, ’s e deanamh greime le dhà làimh air taobh-stoc a’ bhàta.
“Mo thruaigh, fhearaibh,” labhair e le guth cianail, is tùchan ann, “tha’n t-éug air mo shiubhal. Thainig iomadh nì ’nam charaibh, ach ’s i so a’ chrìoch. Na’m b’ e toil an dàin e, roghnaich mi bàs eile; ach cha’n ’eil sin ’gam fheitheamh. Bha fiosam—is tha mi a’ tagairt ’ur mathanais, mu mheall mi ’ur turus—gu robh galair mo bhàis air mo shiubhal, nuair a chuir mi mo rian air manadh duibh. Ach ghabh mi an leisgial gu’n tigeadh ceann mo shaoghail ann an teas a’ chatha. Bhuail an dòchas ’nam chridhe gu’m faighinn na bha dhìth orm bho làimh nan Leòdach—bàs duine ’s a chiall aige. Ach mar a chi sibh, cha robh mo chobhair ann. Chaomhainn an t-sian aig mo mhàthair mi a-chum crìche na bu mhollaichte. Tha e ri dheanamh, a dheadh chompanaich. Feumaidh sibh cuisle fhosgladh, ’s mo thràghadh gu bàs. Cha’n ’eil meachainn ri cheadachadh; oir cha lean mo rian ro fhada tuilleadh mi. Is na’m [ 221 ]biodh fios agaibh dé an t-strìth ’s a’ sàrachadh inntinn fo’ bheil mi, cha sheasadh sibh aiteal eadar mi agus saorsa.”
Sheall na ràmhadairean air a’ chéile; ach bha tiomadh air an fhear bu làidire mèin. Is ged a b’ fhearadhanna, garg, ri cunnart iad, bha fliuchadh nan diar ’gan tréigsinn.
“Ma chuir sibh riamh meas air Iain Ruairidh, no chàirdeas, cha diùlt sibh mo ghuidhe,” lean e air aghart ’s e ag éirigh ’na sheasamh. “Cha’n ’eil an dàil ri dheanamh. Oir tha’n smuaint a’ cur uamhais orm, gu’m fàg mo chiall mi, ’s gu’n toir mi oidhearp air dochann fear, no fear agaibh.”
Stad e labhairt; is thug e sùil, a sgàineadh cridhe nan dealg, bho fhear gu fear diubh.
“Tha mi dol a ghabhail beannachd leibh fhad ’sa dh’ aithnicheas mi uile sibh,” thuirt e, is e toirt an dudar-leuma gu toiseach a’ bhàta.
Cha b’ e sin am fàsgadh neo-shuimeal a thug e fhein ’sa sgioba air làmhan a’ chéile mun a thìll e a dh’ ionnsaidh an àite-stiùiridh air ais.
II
’S e an di-chuimhn’ a rinn e nach tug mi tarruing roimh air; ach bha Gilleasbuig na Sgeine de ’n sgioba cuideachd. Agus bha ìnnleachd air cuisle bhualadh aige-san. Cha’n e mhàin gu’n robh e na dhuine sgileir, ach bha e, mar an ciadna, ainmeil ann an seadh eile—airson a chreideimh is a chùraim. B’ e am facal, ‘iomchuidh’ a ‘b’ fheàrr a fhreagradh air.
[ 222 ] Nise, laidh gach smuaint air Gilleasbuig, ach dé a chomhairlicheadh e. Is ged a bha e dhe na comhaoisean riutha fhein, bhathas a sealltainn ris nuair a bhiodh créuchd ri gabhail aige. Ach ma ghabh thu ùidh anns a’ chuid so de’n naigheachd, bidh tu toileach a chluinntinn, gu’ bheil a’ lannsa-chruith a bh’ aige, air sgìalaibh fhathasd ann an tigh a ghabhas ainmeachadh ’san Ath-leathann.
Air eagal gu’n tog e caramasg ’nad inntinn, bha dà Ghilleasbuig le Iain Ruairidh: Gilleasbuig an Cuislear, agus Gilleasbuig an tàibhsear, no Gilleasbuig Mac an Tòisich. Buinidh am fear mu dheireadh ri sealladh tachartais a chuir gaoir tre’m feòil air fad.
“Coimhead thu nis e!” chagair e ri Alasdair Aonghais a bha ri thaobh air a’ ràmh ghuailne. “Tha solus a’ leanalt a’ bhàta bho’n a dh’ fhàg sin dùthaich Mhic Leòid.”
“Dhia gléidh sinn!” ghuidh Alasdair ’s e a’ leigeil as an ràimh; is cha mhór nach deachaidh Calum thar na cliathaich a’ breith air.
Bha leithid de dhragh orr’ uile a-thaobh staid Iain Ruairidh ’s nach do smaointich iad nì as an rathad dhe’n tuiteamas ud. Ach cha do chum sin am facal air ais gu’n robhas a’ faicinn tathaich mu thimchioll a’ bhàta.
Cuimhnich nach ’eil mise ach a’cur na sgeòil air inneadh Iain Phìobaire. Is ma dh’ ìnnseas mi’n fhìrinn, bha brag aig mo chuisle am feadh ’s a bha mi ag éisdeachd ris. Ach nuair a chuala mi bho Iain Og a-rithisd e—is sinn air aghart na céilidh mu Chalainn—dh’ fhàg e [ 223 ] amas na h-oidhch’ ud air m’ inntinn cho cuimir ri dealbh air cainbe. Agus mur meall mo bharail mi cha robh mi ’nam aonar fo dhruidheachd. Oir saoilidh mi gu’m faicear Donnachadh Sheumais a’ crùbadh a-stigh ri seann Iain Bàn, nuair a chual e mu’n tamhasg a bha seasamh ri gualainn Iain Ruairidh. Có idir ’nar measg a chailleadh sealladh air bàta na tathaich a bha sid? Gabh beachd,—mar a rinn sinne— air a’ bhlar-cùil air ’na thilgeadh ar n-aigne; agus chì thu an suidheachadh aognaidh a chuir an sgial so ann an cruth.
Bha’m bàta ’na laidhe fo dhubhar na h-Udairne, ach far an tuiteadh soisg na gealaich tre bhearnaibh nan sgòrr. Stad na fir làidir a dh’ iomaradh ’san uchdach air ràmh; is iad ma-dh’ fhaoidte coimhead ri teachd nan spiorad bho uaigneas nan stùcan cas. Bha iad a’ cluinntinn nuallan rongach a’ falbh ri aghaidh nan creag mar cheòl a’ dol bàs ann am pìob. Ged nach robh an oiteag ach fann, bha i togail ris na mullaich, mar osna bho shaoghal nam marbh. Thainig gléus air an cridhe ri borbhan nan lunn a’ bristeadh air cladach. Bha muir is aonach a’ ti’n ann am bith le taibhsean; is manadh air bhrath far an dùisgeadh leum-uisge a beò nan stalla.
Shnàg am bàta dh’ionnsaidh ceàrn’ anns an d’ fhuair gath-gealaich cothrom laidh air an taoim, mar shùil Drùìdh ’s i ’dìdeireachd; is nochd e Iain Ruairidh ’na sheasamh ’san deireadh le oibreachadh trom air a bhodhaig. Cha do dhi-chuimhnich iadsan a chunnaic e eadar iad ’s lias, mar a dh’ atharraich tuar an aodainn aige. Chaill e shlugadh [ 224 ]’s am pathadh ’ga léireadh; is bheireadh e truas bho dheamhainn a bhi faicinn a chràig mu ’sgòrnan ann an éiginn faochaidh.
Thug càch an aire do’n t-solus a-rithisd; ach air an turus so dh’ fhuirich e na b’ fhaide, is e a-ghnàth ri gualainn Iain Ruairidh. Cha robh cuisle ’nan com gun chasadh buille; is bha’n t-uamhas a’ sior fhàs. Sgiolc am misneachd tre’m pòraibh. Oir cha dùraichdeadh iad amharc air a’ chéile gu’n fhios nach amaiseadh an sùil air tannasg ri’n taobh. Ma bha iad glas-nialach cheana, thainig dìleab a’ chlisgidh ’nan rathad, nuair a thug iad an aire do’n t-solus air tionndadh gu riochd duine ag éirigh romhpa, is e a’ seóladh air bharr mara d’an ionnsaidh.
Ma chunnaic no nach fac Iain fhéin, na chuir an oillt air an cridhe—tha cuid aca ’canail gu’m faca—thruis e mhuilichinn seachad air an uilinn.
“Tilgibh cruinn có bhuaileas a’ chuisle!” ghlaodh e cho fad ’s a leigeadh sgòrnan tioram leis.
Dh’ fheumta làmh a thoirt air rudaigin da thaobh, neo bhiodh call air am manadh. Ach mun do thàrr a h-aon air freagairt, thug Iain sùil ghrad thar a ghualainn; is ge bu dé a chunnaic no dh’ fhairich e, leig e sgal an uamhais as, agus e leum thar a beòil.
III
“Nach muladach ar tilleadh,” thuirt Alasdair nuair a thug iad dùil ri thi’n an uachdar. Ach bha Gilleasbuig a’ cumail a-mach gu’n robh e faicinn an t-soluis a’ seòladh air bharr na mara, fad an déigh an t-ionad
[ 225 ]bàthaidh fhàgail. Thug Domhnull nan Guidheachan a mhionnan gu’m fac esan Iain Ruairidh a’ snàmh ann an uisge na stiùrach; agus an dà shùil a bh’ ann cho soilleir ri coinnle-bianain. Gheibhte bho fhear no dhà diubh, mar ghnothuch àraid—ged nach b’ fhiach leotha bhi ’ga chanail—gu’n tug iadsan an aire do dhuine collach ri Iain Ruairidh ’na shuidh aig an stiùir, gus an tainig malcadh air toiseach an latha.
“Bu duilich a’ chrioch ud gun teagamh,” labhair Gilleasbuig le guth bristeach. “Ach nach trom a bhios a sgiala-bàis air a mhàthair bhochd.”
“Agus air Eilidh cuideachd,” lean Alasdair. “Oir cha’n ann oirre is aotroma bhios an sac. Ach saoil na ghabh e am bàs ga ionnsaidh fhein?”
“Cha’n ’eil an dà rathad air,” fhreagair Gilleasbuig. “Am faca tu riamh cho neo-shunndach ’s a bha e falbh? Bha’n droch ghalair air a shiubhal bho chionn greise; is rinn e an gnothuch air mu dheireadh. B’ fheàrr lium gu’n robh an t-Ogha Mór leinn.”
“B’ fheàrr lium fhin sin cuideachd,” dh’ aontaich Alasdair. “Ach ’s ann air, airson sin, a thig am fios a thoirt do bhanntrach Ruairidh Oig.”
Tha eachdraidh an turuis ud diachainneach gu leòr. Ach is soirbh i ri h-aithris an taca ri crannchur Eilidh.
‘Chunnaic mi iomadh nì a bheireadh na deòir air an t-sùil,’ sgrìobh an t-Ogha Mór. ‘Ach gu’n seachnadh Dia orm ’san t-saoghal so, a leithid eile de shealladh ri Eilidh an déigh sgiala-bàis Iain Ruairidh a chluinntinn. [ 226 ]Cha robh uair a shéideadh gaoth bho’n Tuath, nach faicte i air làimh aig màthair Iain; a falt ’s a gruaidh air bànadh le mulad; fiamh gàire sniomh mu bilean; a sùil air astar na linne, agus i gun tàmh a’ foighneachd, ‘C’uin a thilleas Iain, no am bidh e leinn a-nochd?”
“Cha bhi, a chaomhag!’ fhreagradh an t-seana-bhean le sac air a cridhe. ‘Cha bhi a ghràidheag; oir tha lunn nan stuadh glasa ’ga thulgadh ’san fheamainn. Cha bhi, a nic cridhe; oir tha e air cadal gun dùsgadh ann an ciar nan tonn. Ach ni mise agus tusa feitheamh is faire. Nì a chaomhag; oir cha’n fhada tuilleadh gus an tig an làn a bheir sinne le chéile dh’ ionnsaidh a leabaidh ’s na siantan; is cluinnidh e an uair sin osnaich do chridhe, m’éudail ort a rùin! Nuair a dhùineas an oidhche mu chòmhail nam marbh, is a shìneas na cluain gu fois; nuair a thig siubhal air togradh nan taibhs, is a ghléusair an ceòl airson cuirm, cuiridh tusa bréid mu d’ cheann, agus gabhaidh sinn còmhla an t-aiseag ann am birlinn Iain Ruairidh!”
[A’ CHRIOCH]
JOHN COSSAR, Printer, Govan.