Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Brunsberg


[ 387 ]Brunsberg, Brunsberga, Brunsberk, niegdyś Braniewo, niem. Braunsberg, miasto powiatowe okręgu regencyjnego królewieckiego w Prusiech Wschodnich, nad rz. Pasargą, handlowe, ma 11040 mk., gimnazyum katolickie, seminaryum duchowne (liceum) i nauczycielskie katolickie, stacyą poczt., stacyą dr. żel. z Tczewa do Królewca, o 62 kil. od Królewca, jarmarków 9 na rok. Krzyżacy, podbiwszy Prusaków i do wiary chrześciańskiej przymusiwszy, dla utrzymania ich w karbach posłuszeństwa zamków kilka wystawili w roku 1255 i takowe swojem wojskiem osadzili. Brunsberg wtenczas wziął swój początek i tak na cześć Brunona biskupa praskiego, który z nimi podbijał nowo zdobyte kraje, przezwany został. Miasto to pierwotnie przeznaczone było na stolicę biskupstwa warmińskiego; z tego powodu Anzelm najpierwszy biskup wystawił tutaj kościół katedralny na cześć św. Andrzeja, umieścił przy nim 4 prałatów i 16 kanoników. Lecz Prusacy, podbici niedawno, niechętnie znosili obcych niewolę i r. 1261 w ogólnem powstaniu zniósłszy wojsko krzyżaków, rzucili się na miasto i zamek przez tychże wystawiony. Wtenczas to dobywając Brunsberga wszelkiemi sposobami przez dni ośm, gdy w otwartym boju niczego dokazać nie mogli, użyli fortelu i skryli się w lasach, czem ubiezpieczeni krzyżacy wyszli z końmi na paszę. Nieprzyjaciel napadł wtedy na nich, a krzyżacy, przerażeni na nowo rozpoczętem oblężeniem, zapalili twierdzę razem z miastem i sami z biskupem Anzelmem potajemnie ujechali do Elbląga. Odbudował B. w r. 1270 Jan Fleming z Lubeki, brat Henryka I. Odtąd miasto zaczęło się wznosić. W r. 1348 biskup Herman Liebenstein zbudował nowe miasto, które, z powodu wygodnego położenia, policzone zostało do rzędu miast hanzeatyckich. Do zamożności miasta przyczyniło się przebywanie w niem mistrzów krzyżackich. Zajęte w 1461 r. pod berło polskie, zachowało stan pomyślny i dlatego nie chciało się w 1519 r. poddać Albertowi margrabiemu brandenburskiemu, który, wypowiedziawszy wojnę wujowi swemu Zygmuntowi I, opanował B. i osadził w nim liczną załogę. Wysłano wtedy Mikołaja Firleja, wojewodę sandomierskiego, który obległ B., ale, dla braku ludzi, nie mógł go odzyskać. W 1565 r. kardynał Hozyusz, biskup warmiński, dla zapobieżenia szerzącej się w swej dyecezyi nauce Lutra, sprowadziwszy tu jezuitów, uposażył i założył kolegium i seminaryum. [ 388 ]Pierwsze to w Polsce kolegium nazywane Hosianum, z którego wzięto jezuitów do Wilna, hojnie opatrywali następcy założyciela, a Bużyński, regent koronny, udarował bogatą biblioteką. Mieli tu jezuici i drukarnię. Szkoły ich były wyższe a uczęszczała do nich młodzież nawet z Małopolski i Litwy. W 1626 r. Szwedzi, zająwszy miasto, kazali mu dla uwolnienia się od rabunku zapłacić 50 tysięcy talarów, ale ową bibliotekę przewiózł Gustaw Adolf do Upsali. Na mocy traktatu z r. 1635, wrócił B. pod panowanie Polski i zostawał pod niem do pierwszego podziału. W r. 1773 przeszedł do Prus. Sławne były zawsze szkoły tutejsze: Liceum Hosianum 1569 r. przez Hozyusza kard. założone, jak i seminaryum kleryków, tu się ukształcił dziejopis Rudawski (porów. przedm. Spasowicza do tłumaczenia dzieł jego); od 1818 r. fakultet teologiczny i filozoficzny, gimnazyum założone 1565 r., 1811 zreorganizowane, w którem uczniów zwykle około 300 (⅙ Polaków, dla nich profesor polskiego języka), seminaryum nauczycielskie, biskupie seminaryum kleryków, 2 wyższe szkoły dla dziewcząt. Znaczniejsze budowle są: stary zamek (lyceum), kościół najznakomitszy św. Katarzyny. Główny urząd celny, komora handlowa, filia banku państwowego, landratura, urząd katastrowy, sąd okręgowy, prokuratorya, poczta i urz. tel. I kl., poczta na dworcu, poczta osobowa do Frauenburga i Dobrego miasta, 4 jarmarki po 3 dni na bydło, konie, płótno, na len przed Boż. Nar., targ w środę i mniejszy w sobotę. B. był przez długi czas stolicą biskupstwa warmińskiego, które dla tego nazywano niekiedy brunsberskiem. Dziś ma 3 kościoły katolickie, z tych parafialny w stylu ostrołukowym XIII i XIV w. Miasto należało do związku hanseatyckiego i miało prawo składowe na wszystkie produkta warmińskie, szczególniej len, przędzę, płótno, zboże i drzewo okrętowe; brało udział w handlu morskim i jeszcze na początku XIX w. chodziły braniewskie okręty do głównych portów Europy i Ameryki. Teraz jeszcze wywożą zboże, mąkę, drzewo, len i przędzę do Królewca, Berlina, Szląska, Saksonii i t. d. Znaczniejsze zakłady przemysłowe są: 1 młyn zbożowy z olejarnią, pędzony wodą (na akcyach), 2 młyny parowe, 1 browar parowy (akcye), 1 tartak parowy, 1 parowa przędzalnia lnu, 1 fabryka mydła, 1 fabryka powozów, 1 cegielnia parowa i 1 fabryka drożdży (Presshefen) prasowanych. Obok handlu i przemysłu trudnią się mieszk. rolnictwem (pszenica i żyto) i hodowaniem bydła. Brunsberg do niedawna i przez Polaków był tak nazywany, którzy dopiero od paru lat miasto znowu Braniewem nazywają. Powiat brunsberski ma 17,19 mil kw. czyli 94588 ha. rozl., wraz z wodami 17,84 mil kw. Z tego obszaru: roli ornej: 189954 morg.; ogrodów 1188,56 m., łąk 55642,74 m., pastwisk 22473,66 m., borów i lasów 87719,21 m., wód większych publicznych 821,69 m., nieużytków 95,30 m. Wszystko to w r. 1866 podzielone było na 3562 właścicieli, między 11154 posiadłości pojedyńczych. Jeśli dodamy przestrzenie nieulegające opodatkowaniu, to powiat brunsberski obejmuje 384730,69 mórg. Gmin miejskich ma 4: Brunsberg, Frauenburk, Melsak, Orneta; wiejskich 114, dóbr samodzielnych 48. W grudniu 1871 powiat liczył 52456 mk., a z tej liczby 46393 kat., 5549 ewang., 494 izraelitów, 20 dyssydentów. W grud. 1864 r. pow. miał 12915 koni, 20053 sztuk bydła, 24306 owiec, 12670 świń, 503 kóz, 1893 ulów. Ważniejsze miejscowości: Frauenburk, Orneta, Melsak, Tiedmannsdorf. B. i okolicę zaludnił jeszcze Henryk I Flemming (1264–1300), biskup warm., osadnikami dolnoniemieckimi. W liczbie mieszk. B. jest dziś 31 proc. ew., 68 proc. kat., 1 proc. izr. Przedmieście B., zwane Braunsberg-Schlossdamm, stanowi osobną gminę. Passarga o 7 kil. za B. do zat. fryskiej uchodzi F. S.


#licence info
Public domain
This work is in the public domain in the United States because it was first published outside the United States prior to January 1, 1929. Other jurisdictions have other rules. Also note that this work may not be in the public domain in the 9th Circuit if it was published after July 1, 1909, unless the author is known to have died in 1953 or earlier (more than 70 years ago).[1]

This work might not be in the public domain outside the United States and should not be transferred to a Wikisource language subdomain that excludes pre-1929 works copyrighted at home.


Ten utwór został pierwszy raz opublikowany przed dniem 1 stycznia 1929 r., i z tego względu w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej znajduje się w domenie publicznej. Utwór ten nadal może być objęty autorskimi prawami majątkowymi w innych państwach, i dlatego nie zaleca się przenoszenia go do innych projektów językowych.

PD-US-1923-abroad/PL Public domain in the United States but not in its source countries false false