[ 1 ]
1
METUNG A PAMITIPUN
Mapupupus ya ing oktubre inyang i’Don Santiago
de los Santos, pikabalwan king lagyung Capitan Tiago,
babye yang metung a apunan, at bista man pepabalu na
iti ita pamung gatpanapun a ita, ugaling e na sadyang
daraptan, ing pamitipun keta kaya ya na ing laman
dang asbuk ding manuknangan Binondo, karing aliwang puruk at angga na Intramuros. ICapitan Tiago
kabalitan yang taung marangal at balu ra ding sabla
king ing bale na, anti mo ing kayang bansa, makabuklat ya pasbul kaninu man subali mu king pisasabyan
tungkul king pamangalakal o king makabayu at bugasuk a tapgka. Mabilis mikalat ing balita karing makikipangan, lango o paiki, a lelanga’ning Dyos king ganaka
nang alang kapupusan, at deti mikakarakal la Menila.
Ding mapilan menintun lang bitun para karing sapatus
da, ding aliwa naman butunis at korbata, dapot ding
sabla piisipisipan da ing paralan a nung makananu
reng pugayan ing makibale ba'rang ipakilala ing sadya
la mong kakaluguran o kaya manyawad la mong kapanupayan king e ra maranun a panyatang.
Marapat ing apunan a iti king dalan Anloague, at anti ning e ta ne atatandanan ing bilang ning bale, ilarawan ta nya mu ita sanang akilala ta ya pa, nung sakali ring ayun e re pa ligpak. E mi paniwalan king ing makibale pepalasak na ne uling kaniti yang bala ing Dyos o ing panaun at king anggang sinira na niti ya nang balang patalakad naman ing Kapamahalan. Metung yang bale mebinang maragul, katulad da ring keraklan a bale maragul king bansa at makatalakad ya lele na ning metung nang sanga ning Pasig a awsan dang Hug ning Binunduk at magagamit ya anti mo ring anggang ilug Menila, king pamandilu, Iwalan-danum, [ 2 ]pipamipyan, pipamadwasan, dalan danuman, at pikukwanan danum a inuman, nung iti yang pekamalagwa king intsik a sasaklung- danum. Makapagmulala nung baket iting metung a makabalduga'nang dalan ning puruk a nung nu mararamdam ing kaynge ra ding saken a lalabas anggang metung a kilometru karayu metung ya mu tete dutung at sira ya pa king metung a dake kilub ding anam a bulan at karing anam a bulan namang makatagan kilub ning pabanwa e me man malyaring dalanan. Inya sa ring kabayu, neng kaleldo sasamantalanan da ing bili nang e malalarin ning tete at lulundag la king danum kabang ing makasake kilub ning kalesa masda’nya mu at mangatilihan libutad ning tundu na o pamanagimpan king panyulung ning panaun.
Iting bale babanggitan mi maki kababan ya at e ya matulid at masalese ayus, marahil uling ing arkitektong pepatalakad kaniti e na akakit masalese o kaya iti pasari na ning ayun at bagyu, dapot alang makasabing masala kaniti. Ing metung a malapad a eran a maki berding guyabnan at maka-alpombra, manibat ya king pasbul a maki baldosang asul, paukyat ya king sala. Makapadurut yang pasii at lulanan bulaklak a makatumpak babo ra ding pedestal a menibat China at mepintura king samut-samut a kule at makatakut a larawan.
Anti ning alang bante king pasbul at utusan a malyaring tuliksa nung meanyaya ta mu kaniting pamitipun, manik ka ta, aku at ikang babasa kaniti, kakaluguran ka man o kasalang, nung amuyuta’na ka ning tigtig ding orkesta, ing sala o ing managkat dang kalaksing ding pinggan at kubyertus at nung buri mung makananu ing pamitipun karin king Mutya ning Silangan.
Matula ku sanang e ra na ka pangabalanan king pamipalarawan ku keka king bale dapot iti tutung kaylangan, uling keraklan kekatamung melalang katulad ta la reng pau: Ing ulaga tamung kikilalanan da, ya ing kekatamung kaluban. Kaniti at aliwa pang uri karin la makiwanki ring tau at makanyan la naman ding memalen Pilipinas. Kapanik ta, bigla teng dasan ing maragul a sala a awsan dang "caida”, e ku balu nung baket inaus deng makanyan at king benging iti megawa yang komedor at atilu naman ken ding orkesta. Libu[ 3 ]tad niti, metung yang mesang makaba, masigla at mai ring a pangagayak, a balamu wari kikindata’ne ing paiki a manayang manganyaman a pamangan at babala naman karing mahinhin a dalaga a makasalamuha kilub ning adwang oras karing taung e ra kakilala a magsalita king pisasabyan a maki aliwang adle. Kalaba’na niting katatagan keti sulip, akit mu no mang makasabit karing pader ding myayaliwang kwadru king pasari na ning kasalpantayanan da ring kosyang anti mo ing Purgatoryu, Ing Impyernus, Ing Tawling Atul, Ing Kamataya’ning Banal, Ing king Palpikasala at king tawli, makasukul king metung a kwadrung wawangis king Renacimiento a gewa nang Arevalo, metung yang malapad a imalan a nung nu la makalarawan ding adwang babaing matwa. Kaniting larawan makasulat ini: “Nuestra Senora de la Paz y Buenviaje, a sasamban da Antipolo, maki aske pulubi at yapa ne ing banal at pikabalwan a salunan, i'Capitana Ines.” Iting larawan, nung sakali man e ya malagu at masanting a pangagawa dapot dakal ing katutwan a ipatuyag na ing salunan lupa neng mete a malapit muluk king uli ning lupa na magkule neng dilo at asul; ding basu at myayaliwang kasangkapan a tatanud king malwat nang masakit mayayakit lang masalese angga ing laman da. Kabud tangalan mo reting larawan (cuadru) damdaman mu ing danup at isipan mu na nung makananu kang makilaban mayap king pamangan bista man ating mimisip king ing marok a ukul a makibale balu no ugali ring keraklan karing lukluk king mesa, at banting upa yang e maulata ing atyu king kaysipa’na karing pakana’na, sinabit nong makapadurut ding mangasanting a parul intsik, hawlang alang ayup, salamin a kule malutu, berdi at asul, melafiging tanaman a bibito pepalanging asan a mangaragul a atyan a yawsan dang butiti at aliwa pa, at king sepu ning panig a makarapking ilug, ating mangasanting a arkung dutung, at ing bikas da kapitna intsik, kapitna europeo, at ababatyo me king metung a asotea ing mula at hardin a susulwan da ring mapilan a sulung papil a myayaliwa kule.
Keta king sala, ati'lu ring mangan, pilatan da ring mangaragul a salamin at lalam da ring kislap-kislap a aranyas: banda karin, babo na ning tumpakan a dutung a pino makabili ya ing maulagang pyano a milalu kakamal at lalu yang maulaga king benging iti [ 4 ]uling e re titigtigan. King lugal a iti makasabit ya ing metung a maragul a larawa'ning metung a masanting a lalaki, maka-frak, masyas a tilad, matulid, makaayus a katulad na ning tukud nang maki borlas a tatalnan da ring masyas nang taliring mipnung singsing. Ing larawan ngana wari: “ !Hmm ! Lon yu nung nu anti kakamal ing susulud ku at katikdi ko!”
Ding kasangkapa’ning bale mangasanting la pin sana dapot e la mangaragul at marinat la: Ing maki bandi king bale e na isipan ing kalinisan ding inanyaha'na nune mu ing atin la sang luklukan. Metung a bage makapangilabut ing kolera dapot e bala, makalukluk na ko man kareng tabureting ibat Europa at yan e kabang-kaba, ngana wari.
Ing sala halus mipnu yan tau: ding lalaki makakawani la karing babai anti mo karing pisamban ding katoliku at bale pisasamban (sinagogas). Ding babai, mapilan lang kadalagnan a kastila at makasamut la karing pilipina. Inya mu mibuklat la asbuk ngening kukumpitan da ing uyab da, dapot iti agad dang takpan karing pamepe ra, halus e la manyabi; nanu man ing buri rang isalita mananabu mu king tunggal amanu, anti mo yang kaluskus a daramdaman tamu neng bengi king bale, kaluskus a gagawan da reng dagis at lupisak. Isanu ing makapauli king katahimikan dang iti at king aske rang kosyang? Ding larawan da ring myayaliwang Nuestras Senoras a pakabitin karing pader? O talagang makayaliwa la ring babai keti?
Ing bukud mung tatanggap karing babai metung yang matwa, pisa neng Capitan Tiago, itsura yang maganaka dapot e binang byasang kastila. Ala yang daraptan nune mu ampangana’nong makabandehang tabaku at luyus ding babaing kastila at pa-umang gamat karing pilipina, kalupa rang kalupa ring fraile. Ing kalulung matwa ikwa na ring meynip at ba’yang mitakas king alingongo semantalana'na ing kalaksing ning metung a pinggan a mebalbal, linwal yang mamalagwa at nganang bubulung:
"Hesus, manaya na kayo, maliton!”
At e ne linto.
Ding lalaki naman maynge la. King metung a
suluk, ating mapilan a kadete a madiwang mipapagsalita dapot e la maynge. Mamisan-misan maglalawe [ 5 ]
la at tuturu ro ding myaliwang dalo king sala, at saka
la mikayli, ila mu at e la paulata. Atin namang adwang dayuhan, a makapiblas maputi, makasaninggulut
at e la sasabi kataya man, lakad-lakad makaba takbang
king mingatba nang panig ning sala, anti mo ing daraptan da king pipagmaynan (cubierta) ning metung a
daung (buque) deng mainip maglayag. Ing sigla at
diwa naman manibatan king pulung da ring adwang
pari, adwang kalahi at metung a sundalus. Makapadurut la king metung a malating mesa a nung nu makabili ing alak at biskotsung inglis. Ing sundalus metung yang matwang tenyente, matas at mabagsik a
itsura; balamu wari ya ing Duque de Alba a e mitatas
a katungkulan king Guardia Civil. Ditak ya sasabyan
dapot matindi at mabilis. Ing metung karing fraile,
metung yang dominico, kabayangnan pamu, masanting,
malinis at maki matindag a talino anti mo ring salami'nang mata a makabili king balangkas dang gintu
(montura de oro), anak ya mu dapot lupa neng kalangalangnan. Ya ing kura ning Binunduk at ketang
minuna guru ya king San Juan de Letran. Pikabalwan
yang byasang magsalita, inya ketang panaun a ita ustung bisa lang mangangas makisukdanan talino ring
anak nang de Guzman karing e kosyang (seglares) ing
batikan king sugiran, i'B. de Luna, kapilan man e
ne alinlang at e ne asilu. Ding pasubali (distingos)
ning Fray Sybila bibitin deng katulad ning mamadwas
a bisang manikwang igat king kapamilata’na mu ning
leting. Ing dominico makuyad yang magsalita at ding
amanu na balamu titimbanga'na la.
Ing metung naman franciscano ya, matalik yang magsalita at lalu ya pang matalik kumumpas. Bista man magmula neng mikakamaputing bwak masanting ya rin a pamikakatawan. Ing mibagebage nang panaske, ing panlalawe nang makabalisa, ding malapad nang kile at maragul nang katawan balamu wari metung yang talagawang batas ning Roma at makadispras ya mu, at king e ta kaburyan aganaka ta ya ing metung karing atlung pari a sasabya'nang Heine king kayang Dioses en el Destierro, king bula’ning septyembre Karin Tyrol neng kapitanga’ning bengi, karin de lilipatan makabangka ring atlung pari ing metung a ilug at potang mamayad la bibili re king gamat na ning kalulung maki bangka ing kwaltang pilak a marimlang [ 6 ]anti mong yelu ba’yang galgal king takut. Dapot i'Fray Damaso e ne man mahimalang anti mo reta; masaya ya at nung ing siwala na magaspang mang anti mo ing metung a taung e ne pa aket ing dila na at ukula’nang ing balang sinabi na sabing banal a e na malyai'ing igitan pa king kayapan; ing ayli nang masaya at palage papatda’na ing e masanting a pamalak kaya, at mapilit ka pang ipanupaya me ngening king sala papalto na la ring bitis nang alang medyas at ding butit nang bulbulin a malyari nang pikwaltan ning metung a palage king perya ning Quiapo. Metung karing kalahi, maki arung a nung sukdan me balamu e kaya, at ing metung naman kabayangnan yang komanggi, balamu bayu ya pang datang king bansa. Iti yang masigla nang kataltalan ning franciscano.
“Akit mu,” nganing fraile, "potang ati’na kang mapilan bulan keti, paniwalan mu ing sasabyan ku. Ing manibala Madrid e na kalupa ning ati’ka keti Fili pinas Dapot. . .”
"Aku, ‘alimbawa,” sindu nang Fray Damaso, at sika’na ing siwala na ba’yang e makapakibat ing kasabi na, "akung ati’nang adwang pulu't atlung banwang mamangan nasi at sagin, makapagsalita kung sukat paniwalan dikil Kaniti. E mu kakwanan king balak at malagung amanu, balu ke ing indyo. Sukat mung abalu king manibat pa king karatang ku keti dela ra ku king metung a balen, malati ya pin sana, dapot dakal ya tanam. E ku pa man binang byasang tagalug ding babai magkumpisal no kaku at mikayntindi kami at aburi ra kung tutu nung inya sa kabud milipat ku king maragul a balen pauli ning mete ya ing kurang indyo, ding sabla tinangis la at kipnwan da kung lamakat inantabayanan da ku pang musikus.”
"Dapot ita pakilala na mu. ..”
"Manaya ka, manaya ka ’ E ka mamirapal. Itang tinuki kaku e ya binang melambat karin at inyang mako ya, lalu reng tengisan at migit la ring musikus a minantabe kaya bista man matalik yang mamarug at tinas na ing bayad king pisamban, halus mi-dobli.”
"Dapot payntulutan yu kung. . ."
"Atin pa. King balen San Diego menatili kung adwang pulung banwa, labis-labis mu neng akilala mg metung a balen, iti e na apalaraman kaku ning ninu [ 7 ]man. Ing San Diego atin yang anam a libung kaladwa, at balu ke ing balang metung. Anti ko mong beit at sinese: balu ke nung isanu ing titikul nang bitis nini, nung isanu ing makiput nang sapatus nita, nung ninu ing maglolo ketang dalagang ita, nung nanung kasalanan a depata'na at ninung abe nang mikasala, nung ninu ing tune nang tata ning anak a ini, at aliwa pa, pauli ning magkumpisal la ring sabla. Maingat lang tutupad king katungkulan da. Ikutang mu kang Santiago, ing makibale, nung maglaram ku. Karin, dakal ya gabun at karin ke mikilala at mikaluguran. Ngeni akit mu nung nanu ya ing indyo: inyang mako ku, ding minantabe kaku mapilan lang matwang babai at mapilan a manung. Yan, kaybat kung menuknangan adwang pulung banwa karin.”
“Dapot ita e ku isipan pepasari na ning meputut a pamagbukud king tabaku!” nganang mekibat ning komanggi kabang ukuka'ne ning pari ing metung a kopang Jerez. I’Fray Damaso misdan ya at migsu na nya mu atabili ing kopa. Pegumasda’ne sinaguli ing
kasabi na at kaybat ngana:
“Makanano? Makanano?” nganang misdan kinutang. "Malyaring e mu pa akakit yan ngening masalang anti mo ing sulo? E mu akakit, anak ning Dyos, king yan matibe tanda king ing pamanuman da ring pari alang matuled?”
Kaniti ing komanggi ya ing mipamulala, ing tenvente lalu nong kilurun ding kile na at ing lalaking pandak kikimut ne ing buntuk na at e mu balu nung patutwa'ne o palarama’ne i’Fray Damaso. Ing dominico giluta'na na la mu.
‘‘Maniwala kayo . . .?” nganang kinutang tutwanan ning bayntau at lalawa’ne ing fraile king mipnung pamagmulala.
“Nung maniwala ko? Anti mo king Santong Kasulatan 1 Ing indyo taktak ya king tamad!”
“Ah! ipanupaya yung salabatan da kayu,” ngana ning bayntau, beba na ing siwala na at linapit neng bagya ing lukluka’na; “gingkas ye ing metung a amanung minaus king mabilug kung pansing. Tutu kayang ating katamaran, talagang matamad la kaya ring memalen o galang ing malilyari ya itang sasabya’na ning [ 8 ]metung a dayuhan a maglayag a ikami aminan mi ing katamaran, anti mong kekami, ing e pamanyulung at ing palakad king pamanyakop? Sasabya’no ring aliwang sasakupan dapot ding memalen kalahi ra la.”
"Ah! Dirya . . .! Kutnan me ing Ginung Laruja a maki balu mu naman king bansa; ikutang mu nung ating kapante ing temara’na at kabutangan ning indyo!”
"Ing katutwan,” nganang mekibat ning malating taung mebanggit, "nu man karin king mabilug a yatu e na ka manakit matamad pa king indyo, nu man karin king yatu!”
"At ala nang migit pa kabisyu at kealan pasalamat!"
"At marok pa pangaturu !”
Melingasngas ya ing komanggi at miglalawe ya misusumangid.
"Makamal,” nganang malale, "balamu ata ati'tamu king bale na ning metung a indyo. Deng dalaga. . ."
"Bah! naming pigaganakan mu? I’Santiago e ne man makarungut ... at, agyang atyu pa! Yan ya ing kamulangan da ring bayung datang. Paburen mong mapilan bulan, maliwa la pamalak kaybat dang tinagun king dakal a pista at terakan, metudtud karing katri at mekatakman dakal a tinola.”
"Ing amanwan yung tinola aliwa ya ing bunga na ning lotus a nung kanan de kanu ring tau Iwal lang mapangalingwan ?”
"Nanu tang lotu o loteryang panyabyan mu . . .!” nganang mayling mekibat Padre Damaso; "keng sinabi mung yan anti ka mong tinigtig bombu. Ing tinola metung yan ulam a maki manuk ampon kulubasa.”
"Kapilan ko pa dinatang?”
"Apat pamung aldo,” nganang mekibat mingingitngit ning bayntau.
"Dinatang kayung anti mong emnleado?”
"Ali ku pu, dinatang ku king kakung sariling gugul ba’keng abalu ing bansa.”
"Tau keka, metung kang ayup a e karaniwan,”
nganang sinyo Fray Damaso at linawe neng magmulala. "Kamulangan ing dinatang ka king sarili mung [ 9 ]gugul. Makasdan ka! King karakal a aklat. . . maki adwa lang dali kanwan. . . dakal no ring sinulat dang mangakapal a aklat! Atin ka mung adwang dali kanwan. . ."
"Sinabi yu, kagalanggalang a Padre Damaso,” nganang sinalabat bigla ning dominico a minutut king pamisabi ra, “king menuknangan kong adwang pulung banwa king balen San Diego at likwan ye. . . e ne katulan ning kamalan yu ing balen?" Kang Fray Damaso, king kutang a iting alang dewakan lub at marok a parasan, biglang mewala ing tula na at tinuknang yang meyli.
“Ali ke !” nganang memwangit at sildak nang bigla ing katawa’na king sandala'ning luklukan.
Ing dominico lalu nang sindu ing pamagsalita na.
"Masakit marahil ing lakwan me ing metung a balen a lubus mu nang balu, anti mo ing susulud tang sotana lalu na nung kaniti menuknanga’na kang adwang pulung banwa. Aku penamdaman ku ing panlako ku Kamiling, bista man mapilan kung bulan karin. .. dapot ding makiyupaya depatan da ita king ikakayap ding malda. .. at king ikakayap ku mu naman.” King kaunan-unan king benging ita anti yang meligalig i’Fray Damaso. Mekabulad dinugdug yang masikan king talana’ning kayang silya, mengisnawa yang saldak at nganang sinabing masikan :
“O ating kasalpantayanan o ala,’ ngaku wari, o timawa la ring pari o ali la! Ing balen mipapahamak ya. . . mipahamak ne!”
At dinugdug yang pasibayu. Ding sabla king sala belikdan do ring misasabi. Ing dominico minatna ya at linawe ne lalam ding salami'na. Ding adwang dayuhan a pasyal-pasyal tinuknang la sinaguli, milawayan la, tiniman lang bagya kaybat sindu ra ing karelang pamagpasyal.
—“Buysit ya uling e yu ginalang ing kayang panga-pari,” nganang sinitsit ning Ginung Laruja king komanggi.
“Naming buri nang sabyan ning kekong kamalan? Nanu ing milyari?” nganang kinutang ning dominico at ning tenyente king siwala rang e milulupa. [ 10 ] "King uli na nyan daratang ing dakal a kasiran. Ding mangatungkulan kakapinan do ring taung alang kasalpantayanan laban karing pekakatawa'ning Dyos!' nganang tinuglung ning franciscano at tinas no ring mangaragul nang kamau.
Nanu ing buri yung sabyan?” nganang minulit kinutang, makakulutun a kile at miganyung tinalakad ning tenyente.
"Nanung buri kung sabyan?" nganang minulit lalung masikan Fray Damaso at inarapa’ne ing tenyente. "Aku asabi ku mg buri kung sabyan ! At ing buri kung sabyan oyni: Kabud ing pari sikwil ne king kayang pikukutkutan mete ing bangke na ning metung a erehe, ninu man, agyang ing ari pa, ala yang matulid makyalam at lalu neng alang matulid mamarusa. At ing metung mong heneral.. . ing malating heneral. . . oh, kapahamakan!”
"Padre, ing kagalanggalang a heneral Vice Real Patronu ya!” nganang tinikdo ginulisak ning tenyente. “Nanu tang kagalanggalang, nanu tang Vice Real Patronu!” nganang mekibat ning franciscano a tinikdo mu naman. "Nung anti mu ketang minuna nibu ra ne king eran yan katulad ning gewa ra ding Kapisanan relihyoso king alang Dvos a Gobernador Bustamante. Ita ya ing tune panaun ning kasalpantayanan!”
"Sukat yung abalu king yan e ku payntulutan. . . Ing kamala’na ya ing pekakatawa’na ning Mayupayang Ari!”
“Nanu tang ari, nanu tang sundalus! Para kekami alang ari nune mu itang tune.”
"Tuknang kayu !” nganang ginulisak ning babalang tenyente anti mo neng karap mo ring sundalus na. "Balikan yu ing sablang sinabi yu o bukas a bukas isumbong da kayu king Heneral.”
"Sulung, ngeni mu rin, sumbung kayu!” nganang manyunung mekibat Fray Damaso, at lepita'neng makasakmal. "Ukulan yu galang uling susulud ke ining abitu, kulang ku. . .? Lumakad na kayu at malyari ye pang gamitan ing kakung saken!”
Ing pisasabyan minuli pang makapakayli, at salamat na mu memilitan ya ing dominico.
"Makamal,” nganang mayupayang mengamanu king siwala nang lulwal king arung a makabage karing [ 11 ]
fraile; "e yu gugutgutan ing pisasabyan at e ko manintun kamalyan nung nu karin ala. Sukat tamung ibilang
ing pamagsalita nang Fray Damaso anti mong amanu
na ning pari, e la malyaring makaumis, uling menibat
la king lubus a katutwan. Nung magsalita yang anti
rnong metung a tau mu, ding amanu na daka’la kaulyan.
Mapalyaring ginamit yang amanung mangataram a ibat
king pusu king e na sasaryan. Dapot nung deting ama
nung ibat king pusu bayu no sinabi ati'neng e masanting a kapagnasan king kaukula'na ren malyari lang
makasugat panamdam. Nung ali naman, mapalyaring"
asabi na la mu pauli ning pelya’na ning pamitaltalan,
nung ating. . ."
"Malyaring atin kung asabing e ku sasaryan dapot aku balu ku ing kasangkanan, Padre Sybila!” nganang sinalabat ning tenyente a migaganaka king nung sakali mipataloto pa ing pisasabyan ya pa ing lunto maki kasalanan. "Aku balu ku ing sangkan at ing kamalan yu ya nang balang sumuri. Kabang ala yu ing Padre Damaso karin San Diego, pepakutkut ne ning kasaup na ing bangke na ning metung a taung marangal, tutu, tau yang marangal, akasabi keng madalas at keta kaya karin ku pa tinuknang. King misan man e ya migkumpisal, o mananu ita? Aku man eku kukumpisal, dapot sabyan dang migpakamate ya, e tutu, kalaraman, metung a kapaslangan! Ing metung a taung anti ita, a maki anak a tutu nang kaluguran at nung kenu ya ating panenayan, metung a lalaking maniwala king Dyos, tutupad king katungkula’na karing kapara nang tau, metung a taung mapuri at makakilalang matulid, ing lalaking anti kanita e ya magpatiwakal. Iti sasabyan ku, at e ku na sabyan pa ing atyu king kaysipan ku at sukat na kung pasalamatan kaniti ning kamalan yu 1”
Giluta’ne ing franciscano at nganang tinuglung:
"Ngeni, ing curang ini, pamagbalik na king balen, kaybat neng kesangilan ing kayang talasaup, pepayau’neng pasibayu, pepalwal ne king sementeryu at kitkut de e ku balu nung nu karin. Ing balen San Diego e ya mika sikanan tumutul, at kamatutwanan ditak la mu ring mekabalu kaniti. Ing mete ala yang kamaganak, at ing bukud mung anak na atyu Europa, dapot ing Heneral abalu na ita at anti ning tau yang maki ma[ 12 ]yap a pusu, inawad na ing parusa ... at ing Padre Damaso milipat ya king balen a lalung mayap. Iti ya ngan ing milyari at ing kamalan yu ya nang balang sumuri ngeni.”
Kasabi niti, meko ne.
"Panamdaman kung tutu, king e ku kamalayan, atagkil ke ing metung a bage tutung maselan,” nganang malungkut sinabing Padre Sybila. "Dapot king wakas nung ating pakinabang ing pangalipat king aliwang balen.. .”
"Nanung pakinabangnan? At ing mengabating king pamilipatlipat. . . at ding papelis. . . at ding. . . at ing sablang mengawala. . .” nganang mamsik sinabat Fray Damaso king mwa na.
Ditak-ditak migbalik ing karatuna’ning pamitipun.
Dinatang la ring aliwang dalo, at kareti ating metung a lalaking kastila, pile ya, itsurang maganaka at lupa yang e pa mekabalbal pinggan, at makahilig ya king takde na ning metung a matwang komanggi, makakulut, mipnu yang pulbus at makagayak ya king gani ring maputi.
Ing kapulungan malugud nong pigayan. Deti ila ri Doktor de Espadana at ing makibale na, doktora Dona Victorina. Mekiluklukan la reti karing akilala ta na. Atin mu namang peryodista at komersyante. Mipamuge la, munta keni, munta keta, e ra balu ing daptan da.
"Malyari yung sabyan kaku, Ginung Laruja, nung nu ya karin ing makibale?” nganang kinutang ning komangging bayntau. "E ra ku pa pepakilala kaya.”
"Sabi ra meko ya, aku man e ke pa ikit.”
"Keti e kaylangan ing pamipakilala,” nganang memilatan Fray Damaso. 'TSantiago mayap yang tau.”
"Aliwa ya ing ginawa king ubat. . .” nganang tinuglung ning Ginung Laruja. "Ikayu man, Ginung Laruja?” nganang malambis mamalsalang Dona Victorina, kabang mamepe ya.
"Makananu nang gawan ing ubat, kabang agpang king sabi ra, malwat da nang gewa yan ding intsik?”
"Ding intsik? Mamulang kayo?” nganang sinyo Fray Damaso. "E na ko sasabe. Yan gewa na ning [ 13 ]metung a franciscano, metung a pari king kakung kapisanan, ing metung a Fray Savalls, e ke balu lagyu, ati'nang pitung siglu ngeni.”
“Metung yang Franciscano . . . Marahil meging misyoneru ya China i'Fray Savalls,” nganang mekibat Dona Victorina a e kararagli pasambut a pamalak.
“Mekad Schwartz ing buri yung sabyan, ginang,” nganang mekibat Padre Sybila at e ne lalon man.
“Mayap! Savalls o Chevas, nanung marok na? King uli na mu ning metung a letra e ne man malyaring maging intsik!” nganang mekibat makabusangut ning franciscano.
“At ati’nang labing apat a siglu e pitung siglu. . .” tiglung ning dominico, anti mong pamanuman king sinabi ning franciscano ba’neng larinan king ketasa'na.
“O mananu ita? Dagdagan o kulangan meng metung a siglu, e uli na nyan agawa meng dominico!
“Tau kekayo, e sukat mimwa ing kamalan yu,” nganang makatiman Padre Sybila. Lalung mayap nung ya ing makigawa; uli nita mekatipid lang kapagalan keting bage ring kapatad na king relihyon.”
“At sasabyan yu, Padre Sibyla, king ita milyari ketang kalabing apat a siglo?” nganang kinutang maligagang Dona Victorina. “Bayo o kaybat nang Cristo?”
Mayap namu miligtas ya king pakibat ing kitnan uling kanita linub la ketang sala ring adwa katau.