[ 47 ]
Maranun lang sinimba itang abak a ita i’Tya Isabel at i'Maria Clara. Iti magara ya piblas, ing rosaryu nang asul makakalikat yang anti mong pulsera at ing dara makasalamin yang mata ba'neng pangadyan ing novenariu nang Ancora de Salvacion kabang papakinabang ya ing pari.
Halus kalisya ning pari king altar, ing dalaga maliswas neng muli. Magmulala ya ing dara at mamwangit uling ukula’nang banal ya ing pangunaka'na at masipag yang mangadi anti mu mang metung a madre. Bubulung at mangurus tinikdo ya ing maganakang matwa. “Bah! patawara’na ku ning maganakang Dyos uling Ya balu no ring pusu ra ding dalaga migit keka, Tya Isabel,” ngana sanang sumabi ba’nang pututan itang mabangis nang palsalang anti mong pengari.
Kaybat dang megalmusal, bilang pamatad inip, i'Maria Clara tehi ne ing metung a sutlang suput kabang ing dara liligpit na at lilinisan ing sukal ning milabas a sayahan at mamagpag ya king tala’nang pakpak. I’Capitan Tiago lilisu na no man at babasan ding papelis na.
Ing nanu mang damdama'nang ibat king dalan, ing
balang saken a lalabas, pakarugan de ing malinis nang
pusu ning dalaga at pagalgala'ne ning kapikakunwan.
Balamu wari bisa yang magbalik ketang katahimika’na
ning beateryo at makisalamuhang pasibayu karetang
kakalugura’na kilub. Karin malyari neng tanggapan
alang pamikunut, e gagalgal, alang karug salu. Dapot
.. . e ne wari kakaluguran at kekyalung inyang maintang
la ? E la wari mirungut na king myayaliwang pyalung-anak
at mipapagkamwa pa nung misan? Ing makapauli king sablang
iti e ku sabyan. Ikang babasa [ 48 ]
kaniti, nung misan mu man milsinta na ka. balu mu
ing sangkan at nung ali ka pa, alang kabaldugan ing
sabyan ku keka ing lihim na ning bage iti.
“Maria, ukulan ku atin ya ping matulid ing Doktor,” nganang Capitan Tiago. “Kaylangan pin ing munta ka pamu king lalawigan. Maputla ka at ing angin karin masanting keka. Nu karin ing buri mu, Malabon . .. o San Diego?’’ Kabud dimdam nang Maria Clara ing balcn San Diego mengalutu yang anti mo ing amapola at e ya makapakibat.
“Ngeni, i'Isabel at ika, ume ko king beateryo ba yung’ kwanan ing imalan mu at ba’kang mamun karetang kakaluguran mu,” nganang tinuglung Capitan Tiago at e man minatna. "E na ka magbalik pasibayu karin.” King pusu nang Maria Clara tinibuk ing malyasang panamdam kabud apigunam nang Iwal ne ban e na magbalik kapilan man ketang sale a nung nu na kimtan ing kaligayan dapot iti ikwa nang alupig ning abwang panamdam a minalili king kaysipa'na.
"Lub ning apat o limang aldo, kabud mekapagawa na kang bayung imalan, ume ta Malabon. Ala ne San Diego ing tegawan mu. Itang paring ikit mu nabengi keti, itang paring anak, ya ing cur a tamu karin ngem. Metung yang santu.”
“Para kaku, pisan, masanting na San Diego,” nganang Tya Isabel. “Subali pa king masalese ya ing bale tamu karin at lalapit na ing pista.”
Uli ning sinabi nang Tya Isabel buri ne sang kawlan Maria Clara dapot dimdam nang ating saken a tinuknang arap dang bale at menimutla ya.
"Tutu ita...” ing pakibat nang Capitan Tiago. Kaybat nganang bigla: “Don Crisostomo!”
Atabili neng Maria ing gagawa’na. Bisa yang galo dapot e mikimut. Gagalgal ya mabilug a katawan. Atin yang daramdaman papanik at kaybat malino yang siwalang lalaki ing tinabling. Balamu wari atin yang mala ing siwalang ita. Ing dalaga lalabana'na ing kayang sarili, milai ya at sinalikut ketang pipangadyan a nung nu la karin ding dakal a santu. Ding adwang mipisan ginalapak la at i’Ibarra dimdam neng linagitik ing misarang pasbul.
Maputla at mangaragul a pangisnawa, ing dalaga pipigila'ne ing pusu na, uling bisa yang makiramdam. Diindam ne siwala, itang siwalang tutung mal kaya at malwat na nang e daramdaman nune mu king paninap. Kitang ne. King milalu nang tula inuma ne ing makalapit diling santu, i’San Antonio Abad, ing santung masaya ketang bye na at angga man ngening dutung nya mu. Kaybat sinilip ya king susing pasbul ba’neng atiglapan at ili.su ngeni. Titiman yang inakasiiip at inyang luba'neng Tya Isabel e na balu ing dapta’na, melaus yang migsambitin king batal ning matwa at tidtad neng uma.
"Mamulang ka? Nananu ka?” nganang bandang tawli ning matwa, kaybat nang pinulis ing Iwang mamvalungan karing mata nang gipus na.
Merine ya i'Maria Clara at tikpa’no ring mata na king bibilugi'nang takde.
"Ayusan mu ing kekang sarili at tara na,” nganang malambis ning dara. "Kabang pakisabya’ne i’tatang mu king kekang . . . tara na, e me papanayan.”
Tinuki yang anti mong metung a anak at migkulung la king kayang silid.
I'Capitan Tiago at i’Ibarra masaya lang mipapagsalita inyang linto ya i'Tya Isabel, halus tataguyud ne ing pangunaka’na a maglalawe misusumangid at e karing taung atyu karin. Nanu ing amanung pyadwangan da retang adwang kaladwang mikabalu king piping salita ring mata, kanyang salitang malambis king amanu ring labi? Ita ya ing maki malang salita ring pusung e manalig king amanu ring labi ban e mangabala ing maligagang panamdam ning pakamal! Ketang penandit a ita, ngening ing pamikalugud ding adwang pusung mipapalsinta tataluntun king sulyap ding mata, ing amanu maging mabagal, mayna at magaspang a katulad ning gagaralgal nang pukdung ning duldul nung pakiwangis mu king maslag at mabilis nang kislap ning kildap. Ya ing mikabalu rang panamdam, ya ing pamalak a e na mangaylangan kamasalan pa. At nung king kapamilata'na niti karin la mipapagsalita ring minanalsinta, yutus na la ning pusung susupil king mabilug dang pangatau at lalapo king tula ba’nang akwang ilarawan king dalit ing ligaya ning kaladwa. King kutang ning sinta a menibat king metung a sulyap
Ing piping pakibat kaniting piping kutang, ya ing timan, ing uma o ing pangisnawang saldak!
At kaybat, ding mipapalsinta, ba’rang lisyan itang alikabuk a kakalat nang Tya Isabel king pakpak nang pamagpag, minta la king azotea ba’lang timawang mipagsalita king lilung da ring mangalating tanaman. Nanu wari ing dimdam yung pisitsitan da baket mangaligkig kayu, malutung bulaklak ning cabello-deangel? Ikayu. isalita yu, ikayung magdalang pabanglu king kekong pangisnawa at malagung kule karing kekong labi; ika, marimlang amyam a mekabalu king e karaniwan nang sunis king lihim ning benging madalumdum at king himala ra ding berding marangle; ika man, aslag ning aldo, isalita mu, ikang milalablab nang katunayan ning Dyos keti sulip, makyabe ka, ikayu ngan ibalita yu, uling aku lubas king legwan ing amanu ku kaniti.”
Ah! e yu buring isalita. Nung makanyan aku nang magkapilit.
Asul ya ing banwa. Ing marimlang amyam a e pa magdala king banglu ring bulaklak yugu'na la ring bulung at sampaga ring kukulate tanaman nung inya mumusig lang gagalo ring cabello-de-angel, ding tanaman a makabitin at ding parul intsik. Ing kalantug ding bagse a gagalogo king malabug nang danum ning -ilug, ing kulubug da ring myayaliwang saken king tete ning Binondo, daramdaman dang masalese dapot e ra daramdaman ing bubulung ning dara.
“Ken masikap ko bili, malyari ra kong pagumasdan ding anggang siping bale,” ngana. Migmula la king salitang anak, kanyang salitang alang ketunantunan, kalupa na mo ning kayabangan a susulapo king amanu ra ding tau Europa. Karel a mayumu at makawiling daramdaman ita, dapot karing dayuhan makapakayli at pikakasnukan.
Ing dalaga, pablasa-kasing kapatad neng Kain, mapangalalu ya, inya nganang kinutang king kapalsinta na.
"E ku kaya bitasang miwale king kaysipan mu?
E mu ku akalingwan king kekaba’na ning dakal mung
pamaglayag? Karakal da ring bansang dinalo mo at
karakal da ring mangalagu rang dalaga... 1” [ 51 ]
At anti ning ing bayntau kapatad nya namang Kain
balu hang Hindu ing kutang inya nganang mekibat
maki ditak a kalaraman:
"Malyari ra kang kalingwan?” nganang bihag makalawe karetang matuling nang mata. “Malyari ku waring magkulang king metung a sumpa, king metung a kabanalbanalan a sumpa? Akalingwan mu ne itang benging. . . itang kabengyan a bubugbuga’na ning masikan a bagyu inyang ika tatangalan mu kung dilidiling tatangis siping ning bangke nang indu ku, linapit ka at babo kung pago telan me ing maganaka mung gamat, yang gamat a e mu pepayntulutan mang talnan ku ketang minuna, at ngamu kanaku: “Ika kewalan kang metung a indu kabang aku e ku mika atin kapilan man.” At kaybat diname kang tinangis kaku. Ika liguran me i'indu ku at ya man pepakamala’na kang anti mong anak na. Kilwal, lalagusgus ing uran, manuldul, kikildap, dapot kanaku balamu wari akakit keng titiman itang maputla nang lupa ning bangke! Oh! nung mabye la sana ring pengari ku at atangalan da kang makanyan. .. Kaybat, inabut ke ing gamat mu at ing gamat nang indu ku at karin simpa kung luguran da ka, iduyan king ligaya, nanu man ing kalmang ipagkalub na kaku ning malam a banwa. At anti ning itang sumpang ita e ya meging sabagal kaku kapilan man, ngeni ulitan ke at babayu keka . . . ! Makananu ra kang kalingwan? E mipda ing larawan mu king kaysipan ku kapilan man at nu ku man karin; yang meging talapagligtas ku king panganib ning pamaglakad ku; ya ing minye kislap at diwa king malungkut kung pamagdili-dili karing bansang darasan ku; ya ing minye sikanan kaku ba’kung labanan itang malumeme nang panyulung ning Europa a pakalingwan karing dakal tang kalahi king gintu nang payntungulan at panenayan ning Pilipinas. King kakung paninap akakit da kang makatalakad king pangpang ning Menila, makalawe karin, ketang marayu at makabalabal king malabug nang sala ning marimlang galingaldo ; daramdaman ku kanita ing malungkut at maginakit a dalit a gigising king matudtud kung panamdam at king kaysipan ku babalik na ning pusu itang mipdang kayanakan, itang pyalung tang anak, itang tulang alang malit, itang anggang masiglang milabas a dininan mung kule at legwan kabang ati'ka king balen. Kanaku kanita, [ 52 ]metung kang mutya, metung kang mala, metung kang malinang a larawana'ning Tibwan. malinis, timtiman, mahalan, maganaka, e byasang mamigawa anti mong tune anak ning Pilipinas, nyang bansang magkapilit misapang king mangalagu nang uri king kapantasa’na't katimyasan ning Indung Espana, nung makananung king mabilug mung pangatau ing sablang maningning at inalinang a bandi ra ding adwang lahi! Uli niti, ing pakamal mu at ing lugud ku king Bansa maging metung mu bilang. Malyari ra kang kalingwan? E mu mekatapilan, balamu wari daramdaman ke kanita ing kekang pyanu at ing malambis mung siwala. At karin Alemania, ngening kukuldas na ing gatpanapun, kabang lipo-lipo ku karetang marangle nang kipnwan legwan a linala ra ding kayang poeta at king mahiwagang malang-salita nang pepamana na ning panaun a milabas, awsan da ka at balamu wari akakit da ka busal nitang ulap a busilak a mumukyat ibat ketang kalalaman da ring sanga, daramdaman ku waring tatabling ing si wala mu king kaluskus ding bulung, at potang ding talapagobra, kaybat dang menintunan, damdaman ku nang ibat king marayu itang dalit dang malda, anti ra mong gagale ing tibuk ning pusu ku para keka at dirinan dang katawantutu ing tagimpan ku’t paninap. Nung misan malilili ku karing gasgas ding bunduk at ing benging ditak-ditak mamalebe darasa’na ku pang lilibut manintun king dalan ku busal da retang mangatas at malabung a dutung. Nung ing pilak nang pammanman ning bulan akwa nang sumilip pilatan da re tang malapad a bulung a makapal a sanga, akakit da kang lalto king kabubusala'ning pulu, anti ka mong anino malsinta, lunto-lumbug king sala’t dalumdum ning kakewan. At nung ating ayup a damdaman kung manirug daralit balaku wari akakit na ka at manyawad yang diwa keka. Ngamu, nung meko ka king kaukulan ku! Ing api ning pakamal mu pepakit nang malino kaku ing marimlang yelu at dinina’nang kule. Karin Italia... itang malinis at malepara’nang banwa ning Italia sasabyan no kaku ring mamihag mung mata, at itang kawili-wiling makapaligid na inaganaka na ing timan mu nung makananung ing kapataga’ning Andahicia a lilitawa’na ning amvam nang sasalbag samyu, lalapo king panalalang ibat king aslagan, mipnung gale at kule, makanyan da kung pakisabyan king lugud mu! [ 53 ]Neng benging makaslag ya ing bulan, yang mitutundung bulan, kabang mamangka ku libutad ning ilug ning Rhin, kukutang ku king kakung sarili nung king tagimpan mu man malyari ra kang atiglapan busal de tang tanaman king pangpang, karetang batung-bunduk ning Lorelay, o libutad nitang magalo alun, daralit king benging tahimik anti mong dyosa ning sigla ba mung atdanan tula at saya itang magdilidili rang pamagmalun detang luma na at sira-sirang kastilyo!”
“Aku e ku miglayag anti mo ika. Ala kung balu maliban king beytan mung balen, ing Menila at ing Antipolo,” nganang makatiman mekibat Maria Clara uling maniwala ya king anggang selita na. “Dapot manibat ketang penandit a mipamun kata at linub ku king beateryo, e ka mikawani king kaukulan ku at e ra ka bitasang kelingwan, agya mang iti laban king yutus na ning paring pipagkumpisalan ku nung inya myayaliwang parusa ing inamyam ku. Agaganaka ku itang pyalung tang anak at itang sakasakirap tang pamipagkamwa inyang malati kata. Pipilinan mo kanita ring peka-masanting a sige king pyalung tang siklat at king ilug naman panintunan mu la ring peka-mabilug at malinatnat a batung myaliwa kule ban gawan penak king pyalung tang sintak. Ika e ka byasa inya masasambut kang masasambut at bilang parusa babantilan da ka king palad ning gamat ku dapot e ku sisiknangan ing bantil uling malulunus ku keka. King pyalung ta namang sungka, mamirait ku pin sa dapot lalu na ka mang mapamirait inya bandang tawli samsaman ing kaulya’na ning pyalung ta. Akalingwan mu nang misan mimwa kang tutwanan? Penamdaman ku kanita ing mwa mm Kaybat, inyang ati'na ku kilub ning beateryo agaganaka ku ita at mipapdkayli kung dili ku. Panintunan da ka karin ba’katang mipagkamwang pasibayu at mipagkasalese agad. Atatandanan mu pa? Anak ka ta pa kanita. I’Inang mu, ika ampon aku mine tang mindilu king metung a sapa king lilung ding kawayan. King pangpang daka’la ring sampaga at tanaman. Sasabyan mo ngan a lagyu kaku king latin at kastila uling kanita magaral na ka Ateneo. E ra ka papansingan uling ilang kaligaga ku ring mariposa at ding tulang a maki katawan anti mong karayum kalati dauot maki kule samut-samut anti mo ing pinanhari at kikislap anti mong concha. Deti ilang [ 54 ]pansing ku kabang mitatagalan lang lipat-lipat karing bulaklak. Neng kai buri konlg dakpan karing gamat ku retang mangalating asan a maliksing sasaliksik karetang kapsa at lumut king gilid ning danum. King e ku pyadyan lumbug ka at potang Junto ka magdala kang liningkul a bulung a maki sampaga ning dalanghita, puputung me babo kung kanwan at awsan mu kung Cloe. Ing keka naman gewa me karing kukulate tanaman. Dapot i'Inang mu kwana’ne king kanwan ku, ligisa’neng batu, isamut ne king gugu at iti yang pangugu na kekata. Maglwa ka kanita at ngamu e no kasi balung Inang mu ring dyoses. "Mamulang, nganang makibat keka. "Lon mu kaybat nung e sidsad king banglu ing bwak yu.” Kaylyan daka at ika naman masusugat ka panamdam at lub ning patingapun e ka bubulad, e mu ku pakisabyan inya may bug kung kyak. Potang muli ta na, king gasgas a daralanan tamu mamunti kung bulung-bulungan ba’mong ilulan kilub ning kupya mu ba’kang e sakit a buntuk king pali ning aldo. Akit daka kanitang mayli, tumaid ku king gamat mu at mikatula ta na naman.
I’Ibarra, king mipnung tula begut ne ing petaka at liwal ne ing kapirasung lumang papil a nung nu makabalut ing bulung-bulungan a menuling na’t lanta dapot mabanglu pa.
"Oyni ing bulung-bulungan mo," ngana kang Maria Clara “Yan ngan ing binye mu kaku."
Ing babai naman begut ne king salu na ing malating suput a maputing satin. “Ali me,” ngana at timpi ne king palad ning gamat na. "E me tatagkilan ini. Ini sulat ne ning pamikandayu.”
"Yan ya ing sinulat ku inyang bayu ku maglakbe?"
"Atin ka pa waring sinulat a aliwa, magino?"
"At nanung sinabi ku kanita?”
"Myayaliwang e katutwan, anti mo nung makananu yang gagawang sangkan ing metung a masakit mamayad!” nganang matulang mekibat at pepaulata nang mayubu pa mu rin kaya itang makasulat bista man kalaraman. "E ka maynge, basan ke keka, dapot lakton ku ing pamamuri mu ba’kang e mangalare.”
Tinas ne ing sulat angga karing mata na ba'neng e akit a lupang Ibarra at nganang migmula— [ 55 ] “ 'Kakung'. . . e ku basan ing makatuki uling kalaraman!” At binasa na karing mata ing mipilan a telatag. 'Buri nang igpa ku ing maglayag ku bista man menigapu ku. Metung kang lalaki, ngana, inya sukat mung isipan ing payntungulan at ing kekang katungkulan. Dapat mung pagaralan ing kabyasnan king bye a e na aybye keka ning tibwan mu ban kanita king tawling aldo makasuyu ka kaya. Nung manatili ka king siping ku, king anino ku, keting labwad ning ligalig e ka mabyasang lumawe king marayu. Nung datang ing aldo magkulang ku keka mangari na ka mu ketang tanaman a sasabya’na ning kekatamung Poeta Baltasar. (Tinubu ya king danum, malawi ya bulung e ya mu agad midiligan at langi naman king ditak mung pali.) Lon mu na ! Bayntau na ka dapot kikya’ka pa I Menamdaman ku king sinabi nang iti at pigtapat ku mg palsintan da ka. Migtahimik ya ing pengari ku, minisip ya, kaybat tela’naku pago at nganang gagalgal a siwala: 'Ukulan mung ikamu ing byasang mamakamal, king akung igpa mu e ra ka kaluguran at e masakit kaku ing mirayu ka? Kapilan pamu kewalan kang indu. Aku paynturu na ku king ketwan, kanyang ketwan a magnasang manguyabnan at magdulap kapasnawan king kayanakan, dapot makanyan man tatanggapan ku ing pamagdilidili at e ku balu nung mikit kata pang pasibayu. Dapat kung isipan ing aliwang bage lalung maulaga. Ing pasbul ning aldo bukas mibubusni ya keka kabang kaku mikakabat ne. Ding bulaklak ning lugud magmula la pang mamukadkad keka kabang kaku malalawi na la. Ing kekang daya bubukal pa king api ning kayanakan kabang king kaku mangutkut na ing dimla, dapot lawan mu ing kekang sarili, tatangis ka uling 6 mu buring ilibe ing salukuyan king maulagang bukas ning ikakayap mu at ning kekang Bansa !' Karing mata nang igpa ku minagus ing Iwa, kinawl keng makasiklaud, inawad kung patawara’naku at si nabi kung makasadya na kung manulakan . . Tinuknang yang minasa i'Maria Clara uling atangala'neng mebalisa kaysipan. E ya mipayndatun inya nganang kinutang kaya.
“Ninanu ka. . . ? Nanung kagugulu mu.. . ?”
“King uli mu, akalingwan ku ing kakung katung [ 56 ]kulan at ngeni mu rin sukat kung muli king balon. Bukas daun at dapat no mang ganakan detang mete na.”
Linawe neng e bubulad Maria Clara karetang maragul at makapaninap nang mata, menagtal yang sampaga at kaybat nganang melunus kaya:
"Sulung na, a ra na ka yantala. Kalabas ning mapilan aldo mikit katang pasibayu. Ibili mo rening bulaklak babo rang aun ding pengari mu!” Tinipa ne kanita i’Ibarra, tikya’neng Capitan Tiago at i’Tya Isabel kabang i'Maria Clara migkulung neman king silid a pipangadyan.
“Pakisabi mu namu kang Anding mg isadya ne sana ing bale uling muli la karin i’Maria Clara at i’Tya Isabel. Mayap a paglakad,” nganang Capitan Tiago kang Ibarra kabang sasampa ya king saken a pepaynturu king plasa San Gabriel.
Kaybat, bilang pamatula kang Maria Clara a disa 'nang manangis siping ning Virgen, ngana:
"E ka kikyak, anak! Maya'pa salangi kang kandila kareng maminting balang metung. Itulid me kang San Roque ing metung at ing kadwa kang San Ratael, ing patrun da ring maglakad. Sindyan mya naman ing sulu ning Nuestra Senora de la Paz y Buenviaje uling dakal a tulisan ngeni. Mayap na ing gumugul maminting a kandila at manentimus a laru kesa king manatbus kang maragul a alaga.