Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Bukowina

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 463 ]Bukowina, wś, pow. biłgorajski, gmina Biszcza, par. Tarnogród. Leży na samej granicy od Galicyi, na wzniesieniu 734 stóp nad poziom morza. Ciągnie się długim pasem z południa ku półn., o pół mili na zachód od Tarnogrodu. W 1827 r. było tu 211 dm. i 1173 mieszk. Br. Ch.

Bukowina, 1.) wieś, pow. nowotarski, na Podhalu nowotarskiem, u północnych stóp Tatr w dorzeczu Białki; graniczy od północy z Białką, od zachodu z Gliczarowem i Groniem, Poroninem, Murem-Zasichłą i Zakopanem; od płd. przypiera do Tatr (Regli), a od wschodu z Brzegami i Spiżem (Jurgowem) graniczy. B. stanowi stacyą dla osób robiących wycieczki z Zakopanego do Pięciu Stawów i Morskiego Oka. Parafia łac. w Białce, a urząd pocztowy w Nowymtargu. Południowo-zachodnia część wsi nad pot. Odewsianką zwie się Dziadkówką. Od Poronina 7,5 kil., od Nowegotargu 24 kil. Liczy obecnie 193 dm. (chat), 1073 mk., z tych 536 mężczyzn, a 537 kob. Wzniesienie (Karczmisko) 958 m. (Kolbenheyer). Rozl. 5069 morg., wtem 2179 m. roli ornej, 2252 m. lasu, gleba owsiana. Tartak wodny.

2.) B., wś, pow. Nisko, ma 1188 m. rozl., wtem 806 m. [ 464 ]lasu, 46 dm., 242 mk., parafia w Bielinach, położenie równe, gleba piaszczysta żytnia. Obszar dworski należy do państwa Ulanowskiego hrabiów z Wielkich Kończyc Mniszchów.

3.) B., wś, pow. Nisko, par. rz. kat. Pysznica, o 8 kil. od Niska.

4.) B., ob. Hrebenne i Milno.

Bukowina, niem. Bukowin, wś, pow. lęborski, na Pomorzu.

Bukowina, niem. Bukowine, 1.) wś, pow. sycowski, par. Drołtowice; dobra słynne z gospodarstwa przemysłowego i z zakładu zdrojowego oraz kąpielowego (woda żelazista). Do B. należy kol. Wydzierzno, zwana też Antal, niem. Annathal. Ma szkołę począt. katolicką. Leży śród gór trzebnickich.

2.) B., kol., pow. pszczyński, do dóbr Orzesze należąca.

3.) B., wś, pow. trzebnicki, mieszkańcy głównie ewangielicy, w par. kat. i ewang. Lossen.

4.) B., kol., pow. kładzki, do dóbr Deutsch-Tscherbeney należąca.

Bukowina, 1.) wieś w hr. liptowskiem (Węgry); w tej okolicy miał stać dawniej na wysokiej skale zamek Liptovar, także Vasvar i Nagyvar zwany, z którego dziś niema ani śladu, 119 mk.

2.) B., Bukovina, z przysiołkami Podeskle i Danielki, wś w hr. orawskiem (Węg.), nad granicą Galicyi, kościół katolicki paraf. Pośród ludności jest 878 Polaków. H. M.

Bukowina, rz. w pow. kartuskim, powstaje pod Bącką Hutą, na wyżynie wzniesionej 250 m. nad powierzchnię morza, wpada do rzeki Lupow (ob.).

Bukowina, księstwo B., leży we wschodniej części cesarstwa austryackiego; nazwę jego wywodzą od lasów bukowych, zalegających niegdyś gęsto kraj cały, ograniczony początkowo tylko do obszarów pomiędzy Dniestrem i Prutem. B. leży pomiędzy 47° 3′ 38″ i 48° 40′ 58″ szer. półn. i pomiędzy 42° 34′ 40″ i 44° 1′ 25″ dług. wsch., i graniczy na północ z Galicyą, na wschód z Rossyą i Mołdawią, na południe z Mołdawią i Siedmiogrodem, na zachód z Siedmiogrodem, Węgrami (Marmaros) i Galicyą. Z północy granicę od Galicyi stanowi Dniestr, począwszy od Babina, aż do Onutu, gdzie zaczyna się granica rossyjska; na wschód od Rossyi linią graniczną zamyka naprzód potok Onut, następnie Rokitna, dopływ Prutu. U ujścia Rokitny pod Nowosielicą schodzą się trzy granice: Austryi, Rossyi i Rumunii. Dalszą granicę od od strony Mołdawii stanowią: Prut, Łukawica i Molnica, aż do jej ujścia do Seretu; następnie tenże Seret do miejscowości Sinoutz (Synowce); odtąd graniczą strumienie Negriczina, Mitokul i rzeka Suczawa. Od południa linią graniczną tworzą małe strumyki: Rakowa, Somusz wielki i mały, Slatina, Walea, Kolbului; dalej Bystrzyca i potok Sarysza. Od połud. strony B. na dłuższych przestrzeniach idzie granica lądowa, a w jednym punkcie (Petryło), schodzą się granice B., Mołdawii i Siedmiogrodu. Na zachodzie granice: Teszna impuzita, Paraul, Barkului, Bystrzyca, Cybawa i Czeremosz, aż do ujścia do Prutu, następnie na krótkim przebiegu Prut wraz z dopływem Turecka; aż do Babina idzie od strony Galicyi granica polityczna. W pobliżu Kirlibaby schodzą się granice, B., Siemiogrodu i Węgier, a w pobliży Saraty granice: B., Węgier i Galicyi. Powierzchnia B. wynosi 181,6 mil kw. austr. czyli 189,91 mil kw. geogr. Najdłuższa linia od Repużyńca na Dniestrem, aż do źródeł Paraunegru wynosi 23 mile, najkrótsza od granicy galicyjskiej na zachodzie przez Wcrenczankę na północ do Onutu 4 mile. Znaczniejsze rzeki B. następujące: Dniestr wypływa z sąsiedniej Galicyi i tworzy północną granicę kraju już jako rzeka spławna. Po wyjściu z B. pod Onutem, przepływa przez Rossyą i wpada do morza Czarnego. Na B. płynie w kierunku wschodnim, ze znacznemi jednak krzywiznami na północ i południe; długość przebiegu przez B. wynosi 8 mil; Prut, zwany niekiedy Myją przez górali, wypływa również z Galicyi, na Czarnej Horze pod cypliskiem nazwanym Howerlą; na B. jest już rzeką ważną i płynie od Niepołokowiec do Nowosielicy na długość 9 i pół mili, przeważnie w kierunku wschodnim, z małem zboczeniem na południe; wpada zaś do Dunaju w Mołdawii pomiędzy Reni i Gałaczem. Biały Czeremosz tworzy się początkowo z dwóch strumieni na potrójnej granicy B., Węgier i Galicyi, i całym przebiegiem swoim tworzy granicę od strony Galicyi. W górnym biegu płynie na północ, następnie zawraca na półn.-wschód, aż do ujścia; długość przebiegu wynosi mil 16⅞; jest to jedna z najbystrzejszych rzek B. Seret (Siretele) wypływa z góry Lungul, tworzącej przełom wodostoków Seretu, Czeremosza i Suczawy, zasilający wodami swojemi wszystkie te trzy rzeki. Nazwę Seret utrzymuje dopiero nieco powyżej wsi Szipot, po złączeniu się trzech strumieni: Bursukau, Czornisz i Zwaracz. W samym Szipocie tworzy wodospad na 6 stóp wysoki, od szmeru którego (szyp) poszła i nazwa wioski. Seret pod Borhometem płynie na północ, dalej łukowato na półn. wschód; wreszcie od Komaresti na połud. wschód i tak ciągle aż do wyjścia z granic B.; wpada do Dunaju pod Brajłowem. Mały Seret (Siretele mic) wypływa pod Holalzki i pod Banillą po zlaniu się potoków: Hilcza, Komaresti i Dymitryca, nazwę swą otrzymuje; wpada do Wielkiego Seretu pod Suczaweni; rzeka ta płynie równolegle do Wielkiego Seretu i tylko przed ujściem zawraca ku wschodowi; długość przebiegu mil 10 i pół. Suczawa ma źródło w węźle górskim Łuczyna i Hreben (Grzebień), [ 465 ]rozdzielającym wodostoki Suczawy i Mołdawy. Suczawa płynie w kierunku północnym aż do Ruska, dalej półn. wschodnim do Fratautz, potem zatacza łuk na połud. wschód i płynie ciągle w tym kierunku od Badautz aż do ujścia z granic B. pod Chelischeni; wpada zaś do Seretu pod Paskani w Mołdawii. Suczawa, tak samo jak Seret, otrzymuje właściwą nazwę swoją dopiero od wsi Szipot, po zlaniu się trzech strumieni: Izwor, Kolelioara i Szipot; długość przebiegu mil 23. Suczawica, doplyw Suczawy, wypływa pod Dealumarului, płynie w kierunku północ. wschodnim i wschodnim; ujście pod Badautz, długość przebiegu mil 4 i pól. Mołdawa powstaje z polączenia potoków: Smidesti i Łukawa, wypływających z gór Łuczyna i Hreben; Mołdawa aż do Fundul mołdawi płynie na południe, następnie do Gurahumory na wschód i nakoniec, aż do wystąpienia z granic B. pod Kornu lunczii, na połud. wschód; pod Romanem wpada do Seretu; długość przebiegu mil 7. Bystrzyca „złota,“ nazwana B. od wartkiego prądu, a „złotą“ od przemywalni złota, eksploatowanych niegdyś nad jej brzegami przez cyganów, wypływa z Alp Rodnajskich w Siedmiogrodzie i pod ujściem Cybawy, wypływającej również ze Siedmiogrodu, wkracza w granice B. Na krótkiej linii przebiegu odgranicza Mołdawią od B. i następnie opuszcza kraj i pod Bakową wpada do Seretu; linia przebiegu wynosi mil 8¾; Dorna wypływa z Siedmiogrodu i płynie początkowo w kierunku północnym, następnie wschodnim, pod Dorną wpada do Bystrzycy. Dolina Dorny rozszerza się miejscami, i w tych miejscach rzeka tworzy liczne moczary. Ważniejszych wód stojących, oprócz szcregu stawów pomiędzy Prutem i Dniestrem, oraz nieznacznego jeziorka górskiego pod Mołdawicą Ruską, na B. nie ma. Dawniej stawy i moczary były liczniejsze, ale pospuszczano je i osuszono na korzyść rolnictwa. Cała, zajęta pod wodą, przestrzeń wynosi niespełna 4 mile kw. Pod względem orograficznym B. nie tworzy także całości samodzielnej, albowiem góry tutejsze stanowią tylko przedłużenie i wyskoki głównego łańcucha Karpat w krajach ościennych; doliny zaś rzek, kotliny i równiny zaczynają się tylko w B. i rozszerzają dopiero poza granicami tejże. Co do układu grunti, podziału wyżyn i dolin, kraj cały można podzielić na dwie całkiem różne i nierówne sobie części. Granicę ich stanowi Prut. Część północna pomiędzy Prutem i Dniestrem, Galicyą i Rossyą, należy do wielkiego płaskowzgórza podolskiego, granicę którego można nakreślić linią od Przemyśla przez Lwów na Brody do granicy rossyjskiej; z południa zaś granicę od stoków Karpat stanowi Dniestr, a począwszy od Wojniłowa Prut. Równina podolska zniża się coraz więcej ku Dniestrowi, następnie zaś podnosi znowu w stronę Prutu. Średnią wyniosłość tej części B. można oznaczyć na 800′. Tu właśnie leżą owe wielkie stawy, rozsiane gruppami i połączone wzajemnie odpływami. Okolice tutejsze i pod względem wydajności gleby są dalszym ciągiem wielkiej równiny podolskiej. Udają się tu wybornie wszelkie gatunki zboża, mianowicie zaś kukurydza, główna podstawa wyżywienia ludności; to też widzimy tu zaludnienie bardzo gęste, a lasy, niegdyś tak obfite, że oddziały wojska, przeznaczone do zajęcia kraju, musiały torować sobie drogę siekierą, dziś tak już wyniszczono, że zaledwie jeszcze zajmują 2 i pół mili kw. powierzchni. Druga część B., na południe od Prutu, dzieli się na okolice górzyste i wzgórkowate. Granicę pomiędzy nimi można oznaczyć linią idącą do Wyżnicy nad Czeremoszem przed Berhomet nad Seretem, Budeniz, Krasną, Karlsberg aż do Kapukodrului nad Mołdawą. Góry leżą na zachód i południe od tej linii; z północy zaś i wschodu okalają je wzgórza. Góry B. należą do górskiego systemu Karpat. Są to rozgałęzienia w części lesistych wyżyn karpackich, odgraniczających Galicyą od Węgier, a w części północnych skrajnych stoków siedmiogrodzkich. Kierunek pasm B. idzie z północo-zachodu na połud. wschód. Wreszcie, jakkolwiek góry te nie dosięgają granicy wiecznych śniegów, przewyższają jednak linią lasów. Najwyzsze szczyty znajdują się w pasmie ciągnącem się pomiędzy dolinami Bystrzycy i Mołdawy aż po za granice kraju, mianowicie: Dżumalawa (5863′), Preluca-Keczeli (5820′), Alunul (5264′), Rarawa (5209′), Munte lung (4472′); szczyty w paśmie pomiędzy dolinami Mołdawy i Suczawy Feredeu (4655′), Paszkan (4663′), Magura (4282′) i inne; w paśmie pomiędzy Czeremoszem z jednej, a górnym biegiem Suczawy i Seretu z drugiej strony: Tomnatik (4915′) i Stara Obczyna (4600′). Inne szczyty: Lukacz (5074′), Lungul (4345′), Petruszka (3570′), Boczkiu (3960′). Klimat B. odznacza się rozmaitością, stosownie do różnego wzniesienia miejscowości. W okolicach położonych niżej wyrównywa klimatowi połud. granicy strefy umiarkowanej; dla Czerniowiec średnia temperatura roczna +6,66°R., co też i odbija się na roślinności kraju. W północnej i południowo-wschodniej części B. znajdujemy przeważnie tylko drzewa liściaste, gdy w środkowej, gdzie góry głównie dotykają do granicy wschodniej, lasy liściaste pomięszane są z iglastemi; w górach zaś przeważnie występują te ostatnie. Kukurydza udaje się wybornie w części północnej i połud.-wschodniej; w dolinach zaś Seretu i Suczawy wczesne przymrozki jesienne szkodzą dojrzewaniu, tak że na dziesięć lat [ 466 ]z rzędu wypada prawie zawsze dwa lata nieurodzaju. Nawet i winograd dojrzewa w okolicach, a przyczyny słabego rozwoju winnic dopatrywać trzeba bez wątpienia w nizkim stopniu oświaty ludności i w braku odpowiedniego kierunku. Dojrzewają także po dolinach melony i arbuzy na wolnem powietrzu. Daleko niepomyślniej występują warunki temperatury a więc i roślinności w górach, gdzie ograniczają się na hodowaniu owsa i kartofli, a tylko po dolinach uwarunkowanych pomyślniej udaje się żyto. Nawet drzewa owocowe mogą tu prosperewać tylko przy szczególnem pielęgnowaniu i pod ochroną sztuczną. W górach burze zrządzają częste spustoszenia, na równinach także częste grady. W ogóle klimat B. można nazwać surowym, ale zdrowym, niewywiązującym chorób. Z całej powierzchni zaledwie 4 i pół mili kw. zupełnie są bezpłodne. Reszta dzieli się jak następuje: pod budowlami około ¾ mili kw., ziemi ornej 46 i pół, łąk 27, ogr. 1 i pół, pastw. 20 i lasów 81 mil kw. Gleba bardzo żyzna, a jakkolwiek w ciągu lat ostatnich trzeba przyznać znaczny postęp w gospodarstwie rolnem, to jednak nie stanęło ono jeszcze na tym stopniu, do jakiego przy wielkich zasobach gruntowych dojśćby powinno. Uwydatnia to, pomiędzy innemi, tak znaczna cyfra obszaru (20 mil kw.) pozostająca pod pastwiskami Po wielu miejscowościach obywają się nawet bez nawozu; w ogóle hodują w kraju: kukurydzę, żyto, pszenicę, jęczmień, owies, tatarkę, rośliny strączkowe, rzepak, anyż, len i konopie. Ogrodnictwo, mianowicie też w dziale drzew owocowych, w ostatnich czasach postąpiło znakomicie. Obok gmin, których sady owocowe głośne były oddawna, jak np. Kostesti, Mahala, Toporoutz, Bosancze około Suczawy, Bojana nad Prutem i inne, zabrano się teraz do nich skrzętnie i po innych gminach niemieckich i węgierskich, głównie zaś w osadzie Lipoweny, zamieszkałej przez lipowanów. Uprawa winogradu, jak dotąd, mało rozwinięta, najlepiej się przedstawia w powiecie suczawskim. Jakkolwiek klimat nie bardzo sprzyja, zawsze jednak nie da się zaprzeczyć, że przy należytem staraniu i ta gałąź gospodarstwa krajowego znacznie wzrosnąćby mogła. Winnice obejmują ogółem 323 morgi obszaru. Bardzo niegdyś wielkie bogactwa leśne na B., skutkiem niedołężnej gospodarki po lasach, mianowicie prywatnych, zubożały do tego stopnia po obszarach pagórkowatych i równinach, że dziś już w wielu miejscowościach daje się czuć brak drzewa. Dopiero w ostatnich kilkunastu latach przedsięwzięto środki przeciwko takiemu bezwzględnemu wytępianiu lasów. W górach jednak jest jeszcze wielkie pod tym względem bogactwo; to też wywóz budulcu i drzewa opałowego zagranicę dosięga rozmiarów poważnych. Na hodowlę koni w B. bardzo pomyślnie oddziaływa stado rasy poprawnej w Radowcach (Radautz), ekonomii skarbowej pod zarządem wojskowym, skutki czego widać szczególnie w powiatach ościennych: radowickim, sereckim i storożynieckim. Oprócz większych posiadaczy ziemskich zajmują się też hodowlą koni osadnicy niemieccy. Hodowla bydla, z rozrostem ludności na B., nie ma już tych rozmiarów co niegdyś. Rogacizna pochodzi po większej części od rasy mołdawsko-bessarabskiej; niektórzy jednak właściciele posiadłości ziemskich w ostatnich czasach pozaprowadzali rasy ulepszone. Owczarnie, również dawniej bardzo liczne, dziś stanowią już tylko gałąź pomocniczą w gospodarce drobnych posiadaczy ziemskich. Prawie każdy z nich posiada sztuk kilka, kilkanaście, dla wyrobu sera i na wełnę, przerabianą domowym sposobem na odzież. Owca bukowińska należy do rasy mołdawskiej; z merynosem rzadko gdzie spotkać się można. Trzoda chlewna nie zadawalnia ani pod względem rasy, ani liczebnie. Pszczelnictwem zajmują się w całym kraju z wyjątkiem wyżyn górskich; pomimo to jednak nie wystarcza ono na potrzeby miejscowe, tak że miód i wosk dowozi się z zewnątrz kraju. W każdym razie widać jednak znaczny pod tym względem postęp; liczba uli wynosi 27091. Hodowlą jedwabników, w epoce zajęcia B. przez austryaków, zajmowano się skutecznie w niektórych gminach w okolicy Czerniowiec i Suczawy; następnie poszło to jakoś w zapomnienie; w ostatniem jednak dziesięcioleciu, na skutek usiłowań jednostek i spółek i ta gałąź przemysłu zaczyna się podnosić. Na zwierzu dzikim również B. nie zbywa; wprawdzie liczba drapieżnych, jako to: rysiów, niedżwiedzi, wilków, lisów znacznie się zmniejszyła, ale zwierzyny i ptastwa dzikiego wszędzie obfitość. Hodowla ryb podupadła, a to skutkiem poosuszania licznych stawów na korzyść rolnictwa. Góry, ciągnące się wzdłuż zachod. i połud. zachod. granicy B., ukrywają w łonie swojem bogate skarby metaliczne, eksploatacyą których zajął się dopiero rząd austryacki od czasu zajęcia kraju. W epoce, kiedy B. stanowiła jeszcze część Multan, całe zużytkowanie bogactwa mineralnego ograniczało się na wydobywaniu w kilku miejscowościach soli i piaska złotego z Bystrzycy. Dawniejsze przemywalnie złota, eksploatowane przez Cyganów, zarzucono jako mało wydajne, a nawet i kopalni srebra i ołowiu w Kirlibabie z czasem zaniechano. Obecnie zajmują się głównie wydobywaniem miedzi, żelaza i soli. Najważniejsze kopalnie miedzi i żelaza należą do funduszu religijnego grecko - wschodniego i tylko kilka z nich jest w posiadaniu osób prywatnych. Sól na B. wydobywają tylko [ 467 ]w uroczej kotlinie Kaczyka; jakkolwiek nie ulega kwestyi, że i wschodnie odłogi Karpat zawierają w sobie potężne pokłady soli kamiennej, czego dowodzą liczne żródła słone. W Kaczyce wydobywa się sól kamienna w bałwanach nieforemnych i tak też idzie na sprzedaż, oraz warzonka otrzymywana z ropy. Roczna wydajność soli rozmaita, w miarę potrzeby. Oprócz wyżej wspomnianych źródeł wody słonej, bardzo licznych u stóp gór, w połud. zachodniej części kraju i w samych górach po różnych miejscach, B. posiada bardzo wiele innych źródeł, dotąd jeszcze niezużytkowanych. Najliczniej występują tak zwane żródła szczawiowe w polud. zachodniej części kraju, a najważniejsze z nich w Watra-Dorna, używane do picia i do kąpieli, oraz w Dorna-Kandreny, Gura Negri i Pajana Negri. Wodę tego ostatniego źródła, pod nazwą burkut, rozsyłają i dalej. W Jakobeny, kolonii tak zwanych Śpiżaków, znajduje się źródło siarczane, kąpiele uzdrawiające. Przemysl B. nie doszedł jeszcze do takiego rozwoju, aby mógł odpowiedzieć wszelkim potrzebom kraju; to też wiele wyrobów rękodzielniczych sprowadza się z innych prowincyj. W kraju produkują: żelazo, miedź, wyroby z łoju i tłuszczu, piwo, spirytus i wódkę, wyroby skórzane, futra, papier i t. d. Z liczby większych zakładów zasługują na wyróżnienie dwa młyny parowe, browary i fabryka narzędzi rolniczych w Czerniowcach; huty szklane w Fürstenthal'u, Czudinie i Kraśnej hucie, oraz papiernia w Radowcach. Oprócz tego istnieją liczne młyny wodne, wiatraki i turbiny, jak równiez gorzelnie, a przy nich opasy na wywarze. Handel, od czasu wybudowania drogi żelażnej, wzrósł znakomicie. Przywóz: przedmioty zbytkowe, towary kolonialne, wino, bydło, maszyny i t. d. Wywóz: budulec, deski, tarcice do Konstantynopola i innych miast wschodnich, jakoteż Prutem do Bessarabii, bardzo poszukiwane gatunki potażu, kora do garbowania, skóry, wełna, szczecina, pierze, bydło, spirytus, bryki, wozy i t. d. I wewnętrzny handel także bardzo jest ożywiony, mianowicie też pomiędzy wyżynami górskiemi i równinami. Handel tranzytowy, również bardzo rozwinięty, spoczywa w ręku licznych domów komisowo - ekspedycyjnych. Na rozwój handlu i przemysłu bardzo pomyślnie wpływa Izba handlowo-przemysłowa w Czerniowcach (ob. poniżej.) Takiż wpływ wywiera i nowo-zbudowana kolej żelazna i liczne trakty krajowe. Statystyczne dane co do środków komunikacyi podajemy poniżej; tu więc ograniczamy się na wzmiance, że istnieje jedna tylko linia kolei żelaznej, przerzynająca kraj od Nepolokoutz na granicy galicyjskiej aż do Itzkany na granicy mołdawskiej. Inne drogi są dosyć rozwinięte i dzielą się na drogi państwowe, powiatowe, gminne; szlaki wodne, jak dotąd, służą tylko do spławu drzewa. Oprócz tego, miejscowości znaczniejsze, jak Czerniowce, Seret, Suczawa, Gura Humora, Dorna, połączone są tak zwanemi drogami celnemi z poblizkiemi urzędami pogranicznemi celnemi. Komunikacya pocztowa na B. wzrosla znakomicie, tak że liczbę urzędów pocztowych i stacyj trzeba ciągle zwiększać; to samo da się powiedzieć i o telegrafach. Również, powołując się na zamieszczoną poniżej statystykę ludności pod względem narodowości i wyznań, nadmieniamy tylko, że większość ludności stanowią Rumuni, po których idą Rusini. Rumuni zamieszkują południowe i południowo-wschodnie okolice kraju; nie można jednak wytknąć pewnej linii granicznej językowej; nie ma bowiem prawie ani jednego powiatu, w którymby zamieszkiwali wyłącznie przedstawiciele tej lub owej narodowości. Dalej następują Niemcy, do których pod względem języka zaliczają i żydów. Niemcy zaludniają miasta, albo też tworzą oddzielne kolonie jak: Rosch, Mołodia, Tereblestie, Itzkany, Arborea, Iliszesti, Fratauz, Milischeuz, Schwarzthal, Pojana, Micului, Lichtenberg, Bory i t. d. Oprócz tych reprezentowane są na B. szczepy następujące: Madziarowie osiedli tu za rządów cesarza Józefa II, zamieszkują wioski: Hadikfalva, Istensegits, Andrasfalva, Fogodisten, Joseffalva, i Falkeu. Również za czasów Józefa II osiedli tu lipowanie, sekta przybyła z Rossyi; zamieszkują oni w Klimowcach, Fontina alba, Lipowenach i Mihodrze; Ormianie w Suczawie i Wyżnicy, a także rozproszeni po innych miastach i gminach. Polacy nie tworzą gmin osobnych, ale znajdują się w całym kraju, najliczniej w Czerniowcach; Słowacy głównie po hutach szklanych i gminach sąsiednich. Liczba cyganów, niegdyś bardzo wielka na B., zeszła obecnie do kilkuset osiadłych stale; inni wywędrowali. Pod względem religii większość mieszkańców B. należy do kościoła grecko-wschodniego, a mianowicie Rumuni wszyscy i przeważna większość Rusinów. Niemcy po miastach po większej części wyznają religią rzymsko-katolicką, a po gminach koloniści ewangelicko-augsburską. Polacy bez wyjątku katolicy, z Madziarów zaś większość; reszta. Madziarów jest wyznania reformowanego. Ormianie należą w części do obrządku unickiego (katolickiego), w części zaś nie przyjęli unii i zachowali obrządek wschodni. Lipowanie rozpadają się na dwie sekty: popowców i bezpopowców. Klasztory obrządku wschodniego (kaługianów, zakonników św. Bazylego obrządku wschodniego) istnieją w Suczawicy, Putnie i w Mitoka Dragomirna. Przy obejmowaniu B. w posiadanie przez rząd austryacki znajdowało się w kraju 24 klasztorów, do [ 468 ]których należało 267 większych i mniejszych posiadlości ziemskich. W r. 1785 dobra klasztorne przeszły pod zawiadywanie rządu, przyczem, z powodu bardzo małej liczby zakonników, 21 klasztorów skasowano. Dla zebrania pierwotnego kapitału zasobowego sprzedano dobra duchowne w granicach Mołdawii, a niektóre i na B. Wyznawcy religii rzymsko-katolickiej zależą od arcybiskupa lwowskiego; obrządku unickiego od metropolity lwowskiego; katolicy ormianie należą do dyecezyi arcybiskupa lwowskiego i mają proboszczów w Czerniowcach i Suczawie; ewangelicy wyznania augsburskiego i reformowanego należą do jurysdykcyi superintendenta lwowskiego; ormianie dyzunici mają w Suczawie dwóch proboszczów należących do dyecezyi arcybisk. konstantynopolitańskiego; władze duchowne lipowanów rezydują w Fontinalba, (Biało-Kiernica), bezpopowców zaś w Klimowcach; rabin krajowy żydowski rezyduje w Czerniowcach. Co do ogólnego stanu oświaty w kraju przyznać trzeba, że wiele jeszcze do życzenia pozostaje; szkół np. rzemieślniczych, przemysłowych i w ogóle specyalnych, brak zupełny. Liczba szkół ludowych nie odpowiada i w części potrzebom ludności; zaledwie 12% dzieci, któreby powinny się uczyć, uczęszcza do szkoły; usiłowania jednak władz naukowych z lat ostatnich każą się spodziewać, że w krótkim czasie zwiększy się liczba i szkół i uczniów. Biblioteka krajowa, uniwersytet, jakoteż liczne stowarzyszenia i instytucye dobroczynne wspierają także usiłowania podniesienia oświaty w kraju. Miasta i miasteczka: Czerniowce (stolica księstwa), Seret, Suczawa, Kimpolung (Dołhopole), Radowce (Radautz), Sadagóra, Wyżnica (Wiżnitz); wsie: Berhomet nad Seretem, w okolicy obfitującej w lasy i płody kopalne (W pobliżu na obszarach „Łopuszny“ istnieje zakład kuracyi żętycą i zimną wodą. Góra „Stisok“ wysokości około 200 stóp, przedstawia zachwycający widok na okolicę); Bojana nad Prutem, z urzędem kontumacyjnym i poboru cła; Bosancze około Suczawy, z urzędem kontumacyjnym i sadownictwem; Bukszoja, zamieszkała przez kolonistów, z hamernią żelaża; Dorna-Kandreny, na trakcie siedmiogrodzkim, 2600 st. nad powierzchnią morza, posiada źródło lecznicze; Dorna-Szara ze źródłem wody szczawowej (burkut), znajduje się tu ruda zawierająca złoto, ale w tak małej ilości, że robota się nie opłaca; Fundul mołdawi nad Mołdawą, z kopalniami rudy mięszanej; Graniczestie, właściwie Krainestie, dawniej wojewodowie wołoscy mieli tu czasową swoją rezydencyą; Gura Humora na trakcie siedmiogrodzkim, schludnie zbudowana, ma znaczne targi, w r. 1854 założono w pobliżu fortyfikacye; Horecze ludi, w pobliżu Czerniowiec, z cerkwią fundacyi cesarzowej rossyjskiej Katarzyny II; Jakobeny nad Bystrzycą, kolonia tak zwanych Spiżaków, z kopalniami płodów górniczych, hutą żelaza, okazałemi budowlami fabrycznemi i źródłem wody mineralnej, w Bystrzycy znajdują drobne ziarnka złote; Kaczyka w uroczej kotlinie, ma znaczne kopalnie soli kamiennej i banię do warzenia ropy, mieszkańcy tu osiedli pochodzą z Galicyi: Polacy i Rusini; Kirlibaba nad Bystrzycą, z kopalniami ołowiu i srebra; Kiseleu nad Prutem ze źródłami nafty; Kotzman, na trakcie z Zaleszczyk, włość podobna raczej do miasteczka; Krasna huta, pamiętna w dziejach walką stoczoną przez Buczackiego wojewodę podlaskiego z Multanami w r. 1450; Kuczurmare, największa wieś na B., liczy przeszło 5,000 mieszkańców; Lipoweny, osada zamieszkała przez lipowanów; Mitoka Dragomirna, około Suczawy, z starożytnym klasztorem kaługianów, w którym spoczywają zwłoki metropolity Krymki, założyciela klasztoru; Nowosielica, niedaleko Bojany, punkt pograniczny trzech państw (triplex confinium) austryackiego, rossyjskiego i tureckiego (do r. 1878); Ostrica około Seretu, w wojnie tureckiej za Józefa II oszańcowana przez wojska austryackie; Pożorita około Dołhopola, z kopalnią i hamernią miedzi, Putna, wieś położona w głębi gór, ze starożytnym i obwarowanym klasztorem kaługianów, posiadającym książnicę w języku serbskim i rusko-cerkiewnym; w cerkwi klasztornej spoczywają zwłoki wielu książąt mołdawskich z domu Dragoszów; Rosch, w pobliżu Czerniowiec, kolonia niemiecka z pięknemi ogrodami warzywnemi; Synowce (Sinoutz) z urzędem kontumacyjnym i poboru cła; Solka, ekonomia skarbowa, ze źródłami ropy solnej; Stanowce (Stanestie) z zakładem stadniczym koni rasy poprawnej; Storożyniec (Storożinetz) nad Seretem, z zakładem kąpielowym; Stulpikany, z hamernią żelaza i źródłami ropy solnej; Stupka, włość obfitująca w pasieki, niedawno odkryto tam wielkie pokłady węgla kamiennego; Suczawica, z klasztorem kaługianów, zawierającym grobowce hospodarów z domu Mohyłów (Mogiłów); Watra Dorna, nad ujściem Dorny do Bystrzycy, ze źródłami wody mineralnej i zakładem kąpielowym; Wale putna, w dziko romantycznej okolicy, z urzędem pocztowym; Waskoutz (Waskowce) nad Czeremoszem, z zakładem stadniczym dla poprawy rasy koni; Wikow z podobnym zakładem stadniczym, na pobliskiej połoninie zwanej „Biholarya“ istniały dawniej liczne stada bawołów; Wama, własność skarbowa, pomnik tu stojący, kolumna kamienna z krzyżem i stosownym napisem, stwierdza zwycięstwo odniesione przez wojewodę Rakowicza nad Turkami w r. 1716; Wołowiec około Radowiec, że starożytną świątynią, w której [ 469 ]złożone są zwłoki Dragosza, niegdyś możnego władcy Mołdawii; Woronetz (Woroniec), około Gury Humory, z ruinami starożytnego monasteru, okolica obfituje w glinkę fajansową; Zastawna, przy trakcie z Zaleszczyk, nad wielkim stawem; Żuczka, w pobliżu Sadogóry, ekonomia skarbowa; Żureń, w podliżu Bojany, z urzędem celnym. B., część Dacyi dawnych Rzymian, inaczej Bukrejna, była w epoce wędrówek narodów widownią przeróżnych zmian w swojej ludności. Później zostawała w pewnej zależności od Siedmiogrodu, aż w r. 1482 Stefan V ks. Multan zdobył tę krainę i odtąd rządzili nią książęta multańscy pod protektoratem Turcyi aż do końca zeszłego wieku. W latach 1497–98 wojska polskie „za króla Olbrachta“ poniosły w lasach bukowińskich straszną klęskę. Dnia 25 lutego 1777 r. Porta ottomańska osobnym traktatem ustąpiła Austryi Bukowinę; Marya Teresa bowiem od r. 1774 upominała się o nią, jako o dawną część składową Siedmiogrodu; sułtan kazał nawet ściąć w Jassach księcia mołdawskiego Ghikę, który się temu traktatowi sprzeciwiał. Do roku 1786 B. pozostawała pod zarządem wojennym, następnie przeszła pod administracyą cywilną, i jako oddzielny obwód (czerniowiecki) połączona z Galicyą. Połączenie to trwało do roku 1848, w którym oddzielono ją od Galicyi, wyniesiono do godności księstwa i obdarzono samorządem. Z tego powodu cesarz austryacki, w liczbie innych, nosi tytuł księcia B. Księstwo to korzysta z tych samych praw i przywilejów, jakie przysługują innym krajom koronnym monarchii. Herb B. jest dawniejszy multański: łeb żubra w złotem polu. Księstwo bukowińskie jest obecnie, jako samodzielny kraj koronny, równouprawnioną częścią konstytucyjnego państwa austryackiego i bierze udział w ustawodawczej władzy państwa przez swych posłów, wysyłanych do rady państwa; rozstrzyga w kwestyach ustaw krajowych autonomicznie przez swój wolno obierany sejm i wywiera także ważny wpływ na zarząd kraju przez wydział krajowy, wybierany z sejmu. Sejm B. składa się z 30 posłów i wysyła 5 członków do rady państwa. Na czele zarządu kraju stoi podwładny bezpośrednio rządowi centralnemu w Wiedniu prezydent kraju z zarządem krajowym, któremu podlega ośm starostw powiatowych (Czerniowce, Radowce, Suczawa, Seret, Wyżnica, Storożyniec, Kimpolung (Dołhopole), Kotzman). Zarząd gminny polega na systemie autonomii czyli samorządu. Sądownictwo składa się z 1 sądu krajowego i 15 sądów powiatowych; w sprawach karnych orzekają sędziowie przysięgli. Zarząd skarbowości uskutecznia się pod kierunkiem wyższej dyrekcyi skarbowej przez liczne urzędy skarbowe (14). Interesa szkolne załatwia c. k. radca szkolny krajowy, któremu podlega dziewięciu radców szkolnych powiatowych (w każdym z ośmiu powiatów po jednym i oddzielnie w Czerniowcach). Oprócz tego po gminach działają miejscowi radcy czyli opiekunowie szkolni. (Por. statystyczny wykaz na jednym arkuszu sporządzony w r. 1875 przez Andrzeja Mikulicza, sekretarza izby przemysłowo-handlowej w Czerniowcach). B. liczy dziś według ostatniego statystycznego zestawienia z r. 1875 czerniowieckiej izby handlowo-przemysłowej 543,426 mieszk., którzy połączeni w 120,380 rodzin zamieszkują 5 miast, 19 miasteczek, 295 katastralnych gmin wiejskich i 193 wiosek; liczba domów mieszkalnych wynosi 99243. Rozdzieliwszy ludność na narodowości, żyją obok siebie w zgodnem sąsiedztwie: 221,796 rumunów, 202,700 rusinów, 43,474 niemców, do których pod względem języka doliczyć należy także 51,617 żydów, następnie 9238 węgrów, 3260 lipowan, 1087 słowaków, wreszcie rozrzuconych 10307 mk. innych narodowości, między któremi Polacy są najliczniej reprezentowani; mahometanie zaś składają się tylko z 17 głów. Pod względem wyznania religijnego przeważa obecnie kościół grecko-wschodni z liczbą 407,311 dusz, których duszpasterstwo zarządza się pod naczelnym kierunkiem arcybiskupa w Czerniowcach, zarazem metropolity w Dalmacyi, w 218 parafiach przez tyluż proboszczów i 57 wikaryuszów. Istnieją tylko 3 męzkie klasztory z 37 mnichami a majątek klasztorów ściągnięty jest razem w bogaty fundusz religijny, zarządzany pod nadzorem państwowym, z którego opędzane są wszelkie potrzeby oświaty ludności grecko-wschodniego kościoła i utrzymywane są liczne szkoły i zakłady naukowe. Duszpasterstwem 84,481 mieszkańców innych chrześciańskich wyznań zawiaduje 31 rz. kat. i 16 gr. kat. proboszczów, kapelanów i kooperatorów, 2 ormiań. katol. proboszczów, 4 pastorów augsburskiego i 1 pastor helweckiego wyznania i 3 duszpasterstwa lipowian starowierców; to ostatnie z 1 biskupem i 1 klasztorem z 12 mnichami i 10 mniszkami. Dla 51,617 izraelskich mieszkańców istnieje jeden rabin starszy z kilku rabinami miejscowymi; znajduje się także kilka pięknych bóżnic. Nauki ludowej udziela się w 155 jedno, 9 dwu, 4 trzy, 15 cztero i 1 siedmioklasowych szkołach ludowych; prócz tego w kilku prywatnych pensyonatach, szczególniej dla płci żeńskiej zamożnych mieszkańców. Z szkół średnich posiada Bukowina 2 wyższe gimnazya, 1 niższe gimnazyum, 1 wyższą i 1 niższą szkołę realną, 1 seminaryum nauczycielskie męzkie i 1 żeńskie, 1 wyższą szkołę przemysłową, 1 zakład naukowy gospodarczo-rolniczy i 1 zakład naukowy dla akuszerek z kliniką. Ze szkół [ 470 ]wyższych uniwersytet Franciszka Józefa I w Czerniowcach, założony r. 1875 w stuletnią rocznicę połączenia Bukowiny z państwem austryackiem. Co do obszaru zajmują zabudowane parcele, następnie ogrody i pola 481,185 morgów, a tylko 4 procent pól leży ugorem. Prócz tego przypada na łąki 281,896, pastwiska 198,540 i na lasy 810,820 m. Moczary zajmują tylko 381 m.; do nieurodzajnego gruntu z włączeniem wód, dróg, traktów, zwirówek, skał i t. p. należy tylko 43,341 m. Uprawa roli dostarcza wedle 10-letniego przecięcia jako plon: pszenicy 173,240, żyta 577,255, kukurydzy 1,648,992, jęczmienia 476,442, owsa 652,894, tatarki 104,693, owoców strączkowych 38,143, ziemniaków 2,308,120, rzepaku i anyżu 59,285, nasienia koniczyny 12,397 garn.; tytuniu 1349, siana i potrawu 3,968,790, koniczyny 769,987 cetnarów; szlachetnych owoców 25,778 garncy. Lasy dostarczają 511,767 sążni kubicznych drzewa opałowego i 26,036 sążni kubicznych drzewa budulcowego i użytkowego rocznie. Chów bydła wynosi 42,813 koni, 224,424 wołów, 236,699 owiec i kóz, 133,385 świń, 27,091 ulów pszczelnych; chów jedwabników nie utrzymał się. Górnictwo dostarcza 21,095 cetnarów rudy miedzianej, 200,621 rudy żelaznej, 6,627 manganezu, 28,982 soli kamiennej, 19,601 soli warzonki i 555 cetnarów soli glauberskiej. Roczna wartość płodów uzyskana ze surowej produkcyi wynosi 36,209,434 złr. Co do komunikacyi rozdziela się ona na 17,4 mil kolei żelaznej, 54 mil dróg państwowych, 69,6 mil dróg konkurencyjnych, 101,4 mil zwirowanych dróg gminnych, 86,1 mil dróg wodnych. Cztery wielkie i mnóstwo małych mostów i 4 przewozy ułatwiają przejazd. W Bukowinie istnieje dyrekcya pocztowa z 78 urzędami pocztowemi i dyrekcya telegrafów z 18 stacyami telegraficznemi. Handel i przemysł mają autonomiczne zastępstwo w Izbie handlowej i przemysłowej w Czerniowcach. W ożywionym handlu, mającym znaczenie międzynarodowe, pośredniczy 3718 osób zawodu handlowego, które dzielą się na 51 katogoryj. Przemysł dzielący się na 121 kategoryj zatrudnia 5227 przedsiębierców, z których samych 141 poświęca się przewozowi. W ruchu jest 22 machin parowych; oprócz tego posiada gorzelnictwo 56 kotłów parowych. Po szczegóły obszerniejsze o B. odsyłamy czytelnika do źródeł następujących: Cotta, „Die Erzlagerstaetten der südlichen Bukowina.“ G. J. VI Jahrg. 1855; „Stirpes variores Bukovinae, oder die seltenen Pflanzen der B.“ Stanisławów 1853; „Flora der B.“ Leipzig 1859 r.; Kausch J. J. „die Heilquellen zu B. für Aerzte und Nichtaerzte,“ Breslau 1802.; Alth Al., „die Mineralquellen der B. und deren geologisches Verhalten“ 1848 roku; „Moldawa oder Beitraege zu einem Urkundenbuche für die Moldau und B.“ Wiedeń 1862; „Bochotni oder Geschichte der Stadt Cernauz und ihrer Umgegend,“ Wiedeń 1874 (bardzo ważna recenzya tej pracy przez Morgenbessera w lwowskim „Przewodniku Nauk i Liter.“ 1874, wrzesień); Teofila Bendelli „Beschreibung der B.“ G. Kupczanko „Niekotoryja świedienija o B.“ Kijów 1875; „Heimatskunde der B.“ Czernowitz 1872, Verlag von H. Pardini; „Hauptbericht u. Statistik ueber das Herzogthum B.“ herausgegeben von der Bukowinaer Handels und Gewerbekammer, Lwów 1872; „Geographisch statistische Uebersicht Galizien und der Bukowina“ nach amtlichen Quellen bearbeitet und mit 1. karte ausgestattet, Lemberg, 1867 (Bezimienne). Simiginowicz-Staufe: „Die Bodenplastik der Bukowina“ 1873; Biedermann: „Die Bukowina unter oesterreichischer Verwaltung 1775–1875“ Lemberg 1876; „Die Bukowina. Ein Kulturbild zur Erinnerung an die vor 100 Jahren vollzogene Vereinigung dieses Landes mit der oesterreichischen Monarchie“ v. Dr. Johann Vinc. Goehlert (rozprawa umieszczona w „Mittheilungen der geogr. Gesellsch. in Wien“ z r. 1875, str. 113 do 119); Paul „Grundzüge der Geologie der Bukowina“ (umieszczone w „Jahrbuch der k. k. geolog. Reichsanstalt“ z r. 1877, str. 261). (Artykuł niniejszy drukowano z rękopisu Artura Sulimierskiego; statystyki dostarczył H. Müldner; bibliografii Ludwik Dziedzicki).