Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Austrya

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 55 ]Austrya. Austryacko-węgierska monarchia leży między 27° i 44° geograficznej długości [ 56 ]wschodniej, licząc od południka Ferro, a między 42° i 51° geograficznej szerokości północnej. Najskrajniejsze miejsca austryacko-węgierskiej monarchii są: na północy Hainsbach w Czechach koło Georgswalde na północny wschód od wyjścia Laby (Elbe) z Czech pod 51 3' geogr. szer.; Popowice w Galicyi koło Radomyśla na północ od ujścia Sanu do Wisły, pod 50° 50' geogr. szer.; na południe Présjeka, koło Budny W Dalmacyi, pod 42° 10' szer. geogr.; na zachodzie Mehrerau, nad jeziorem bryganckiem (Bodensee), koło Brygancyi (Bregenz, Brigantium) w ziemi przedarulańskiej (Vorarlberg), pod 27° 20 dług. geogr.; na wschodzie Kozaczówka w Galicyi przy ujściu Zbrucza do Dniestru, pod 44° 20' dług., geogr. i kraniec Karpat na południe od przesmyku Ojtos, na granicy Siedmiogrodu (Siebenbürgen) i Multan (Moldau), pod 44° 1O' dług. geogr. Austro-węgierska monarchia graniczy z cesarstwem niemieckięm (Bawaryą, Saksonią, Prusami, t. j. Szląskiem pruskim); z Cesarstwem Rossyjskiem (Królestwem Polskiem, Wołyniem, Podolem, Bessarabią); z cesarstwem tureckiem (mianowicie z księztwami rumuńskiemi, Multanami (i Wołoszą), z Serbią i prowincyami tureckiemi Bośnią i Hercegowiną); z królestwem włoskiem, z rzecząpospolitą, szwajcarską i z maleńkiem księztwem Lichtensteinu (w klinie nad Renem między Szwajcaryą i ziemią przedarulańską). Granica Austryi ciągnie się przeważnie lądem (w ⅘ częściach) i tylko na południu przypiera monarchia do morza adryatyckiego (jaderskiego) z ⅕ częścią swych granic. Więcej niż jedna trzecia linii granicznej monarchii przypada na Turcyą, mniejsza trzecia część na cesarstwo niemieckie, reszta na Rossyą, Włochy i Szwajcaryą. Wybrzeże morza adryatyckiego, należące do monarchii austro-węgierskiej, czyni przeszło 130 mil, więc prawie jednę trzecią całej linii obwodowej tego morza. Przyrodzone granice Austryi tworzą rzeki: En (Inn) z Solicą (Salzach t. j. słona woda) i Salą (Saale), Wisła, Zbrucz i Una, tudziez Karpaty siedmiogrodzkie, Alpy weneckie, Szumawa (Böhmer-Wald), Rudawy czeskie (Böhmisches Erzgebirge), części Sudetów (jako to góry izerskie (Isergebirge), orlickie (Adlergebirge), wraz z grzbietem czeskim (Böhmischer Kamm), i t. p. Cały obszar austryacko-węgierskiej monarchii obejmuje 624,023 kilom. kwadr. czyli 11,333 mil geogr. kwadr. Według obliczenia z roku 1869 ma monarchia 35,904,000 ludności. Austro-węgierska monarchia, według ustaw z dnia 21 i 22 lutego r. 1867, dzieli się na dwie połowy: Austryą (Przedlitawią wraz z Galicyą,) i Węgry. Z ośmnastu krajów koronnych, składających monarchią, czternaście należy do Austryi, cztery przypadają na Węgry. Kraje koronne nalezące do Austryi są: Królestwa: Czech (Böhmen), Dalmacyi i Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księztwem krakowskiem i księstwami: Oświecimem i Zatorem (to ostatnie król. osobno obszerniej będzie opisane); arcyksięztwo austryackie, rozpadające się na Austryą górną (Oberösterreich) i dolną (Niederösterreich); księztwa: solnogrodzkie (Salzburg), styryjskie (Steiermark), Szląsk (Schlesien), Bukowina (te dwa również obszerniej opisujemy); margrabstwo morawskie (Maehren), uksiążęcone hrabstwo Tyrolu, wraz z ziemią przedarulańską; królestwo tytularne Iliryi składa się z księztw: Karyntyi (Kärnten), Krainy (Kraińsko, Krain), Przymorza czyli Wybrzeża (Küstenland), złożonego z margrabstwa Istryi, uksiążęconego hrabstwa Gorycyi (Görz) i Gradyski (Gradiska), i z miasta Tryestu z okręgiem. Korona węgierska św. Szczepana obejmuje: Królestwo Węgier (Ungarn); wielkie księztwo Siedmiogrodu; królestwa Chorwacyi (Kroatien), i Slawonii wraz z Pograniczem wojskowem (Militärgränze) i wolne miasto Rjekę (Fiume) z okręgiem. (O Bośni i Hercegowinie, jako o krajach złączonych z A. tylko czasowemi politycznemi węzłami, w artykule tym wcale nie wspominamy, i przy opisie A. krajów tych nie uwzględniamy). Połowa austryacka monarchii ma się do połowy węgierskiej co do powierzchni jak 4 do 4⅓, co do ludności jak 4 do 3. Węgierska połowa jest zatem większa od austryackiej co do rozległości obszaru, lecz austryacka przewyższa węgierską większem zaludnieniem. Austryacko-węgierska monarchia zajmuje między państwami europejskiemi co do rozległości trzecie (Rossya, Szwecya z Norwegią, Austrya), co do zaludnienia czwarte miejsce (po Rossyi, Cesarstwie Niemieckiem i Francyi). Między krajami koronnemi austryacko-węgierskiej monarchii, Galicya czyli królestwo Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księztwem krakowskiem, co do rozległości obszaru swego, zajmuje miejsce drugie (Królestwo węgierskie, Galicya), zaś co do zaludnienia miejsce trzecie (Królestwo Węgierskie, Czechy, Galicya). Na austryacką połowę (Przedlitawią wraz z Galicyą) przypada 300,188.6 kilometrów kwadr. czyli 5,451.78 mil kwadr. geogr.; na połowę węgierską 323,852.8 kilom. kwadr. czyli 5881.53 mil kwadr. geogr. Ludność (włącznie z armią) czyni w austryackiej połowie 20,395,000, w węgierskiej 15,509,000. Obszar austryacko-węgierskiej monarchii graniczną linią swoją najbardziej jest zaokrąglony od strony Turcyi, Rossyi i Prus, chociaż od strony Rossyi ma najotwartszą granicę; najbardziej łamaną jest linia graniczna monarchii od strony morza adryatyckiego, Włoch, Szwajcaryi, Bawaryi i Saksonii. Dalmacya najwięcej wysunita jest z całego obszaru monarchii. Blizko trzy czwarte części monarchii (8100 m. [ 57 ]kw.) są pagórkowate, a tylko jedna czwarta przypada na niziny, Obszar górzysty tworzą trzy systemy gór: góry środkowe niemieckie (hercyńskie, Deutsches Mittelgebirge), Alpy i Karpaty. Z obszaru gór środkowych niemieckich, zajmujących w ogóle przestrzeń 13,200 mil kwadr., przypada 1500 mil kwadr. na Austryą. Alpy zajmują w ogóle przestrzeń około 4800 mil kwadr., z czego na Austryą przypada 3000 mil kwadr. Karpaty rozsnuły się na przestrzeni obejmującej około 4000 mil kwadr.; z wyjątkiem stoków i niektórych odnóg od strony Wołoszczyzny leżą one prawie całe w obrębie monarchii. Między temi trzema systemami gór wiją się doliny rzeczne i legły przestronne niziny. Obszar nizin liczyć można na 2800 mil kwadr., z czego 1800 mil kwadr. przypada na wielką nizinę węgierską. Najniżej położoną jest w monarchii wielka nizina węgierska, która nad Dunajem i Cisą (Theiss), wznosi się zaledwie do 94.82 metrów (czyli 300 stóp wied.) nad powierzchnią morza i korytem Dunaju jakby wązką smugą łączy się z niziną, wołosko-naddunajską. Wyżej od niej legły: równina górno-węgierska, łęg morawski, kotlina wiedeńska (Wiener Becken), z kamienistem pustkowiem wiedeńsko-nowomiejskiem (Wiener-Neustädter Steinfeld) i łęg tuleński (Tullner Feld). Na równej z temiż wysokości wcisnęły się w obszar monarchii północno-europejskie niziny wzdłuż rzek Laby, Odry i Wisły. Wysokość co dopiero wymienionych obszarów sięga do 158 m. (500') nad powierzchnią morza. Wybrzeże naddunajskie od Ratyzbony (Regensburg, Ratisbona) i Pasawy (Passau), aż po nizinę tuleńską, obszar między lasem bakońskim (Bákonyer Wald, w Węgrzech) i Alpami (koło Szopronia. Oedenburg, Sempronium), i jeziora Błotnego (Platten-See), zarówno jak galicyjskie Podole legły na wysokości nadmorskiej 316 m. (1000') Wyżyna siedmiogrodzka, południowe Czechy, zachodnia Morawa sięgają 632 m. (2000') wysokości; przedgórza alpejskie, góry środkowe niemieckie (hercyńskie), okalające Czechy, wreszcie Karpaty, szczególnie grzbiety tych gór, dochodzą 1264 m. (4000') wysokości. Czubałki gór hercyńskich, niewłaściwie ogółowo Sudetami przezwanych. wystrzeliły nad tę wysokość, a czubałki Karpat i niektóre grzbiety Alp wznoszą się po linią wieczystego śniegu (nad 2528 m. czyli 8000' npm.). Ponad tą linią sterczą szczyty Alp, sięgające w najwyższym szczycie austryackich Alp, to jest w Iglicy ortleskiej (Ortles-Spitze), 3888 m. (12,300') nadmorskiej wysokości. Główne rzeki monarchii są: Dunaj, płynący 178 mil przez Austryą i Dniestr, zlewające się obie do morza Czarnego; Adyga wpadająca do morza adryatyckiego; Laba zlewająca się do morza Niemieckiego; Odra i Wisła wpadające do morza baltyckiego. Najznakomitsze jeziora monarchii lezą w Alpach, w dolinach poprzecznych lub też podłużnych. Rzeki górskie przez nie płynące, osadzając w nich zwir i piasek, które z gór z sobą unoszą, wypływają z nich zupełnie czystemi. Niżej jeziór są też okolice zwyczajnie rodzajną ziemią pokryte. Jeziora znakomitsze są: bryganckie, iderskie (Lago d'Idro) i jezioro Garda na południowej granicy Tyrolu; jezioro Caldonazzo, odpływające do Brenty w południowym Tyrolu; jezioro Plan odpływające do Lechu; jezioro celskie (Zell-See), między Salą a Solicą w Solnogrodzkiem; jezioro walskie (Waller-See), odpływające do Solicy jeziora, których wody wpływają do Truny, mianowicie jezioro celskie (Zeller-See), jezioro atterskie czyli komorskie i truńskie w górnej Austryi; jezioro św. Wolfganga w Solnogrodzkiem, odpływające rzeką Ischel do Truny, należy do jej sieci wodnej; jeziora milstadzkie, ożewskie (Ossiacher See), werbskie (Wörth-See), w Karyntyi; jeziora Krasu, cyrknickie w pobliżu rzeki Pojku-Uncy-Lublany na wyżynie Pinką Planiną zwanej, z peryodycznym odpływem podziemnym; siedm jezior plitwickich w Pograniczu chorwackiem z podziemnemi odpływami do morza; jezioro cepichskie (Cepich-See), w Istryi; jezioro Wrańsko (słone) w Dalmacyi; wreszcie jeziorko Wrana w skalistej kotlinie na wyspie Czresie. Jeziora w kraju równym w Węgrzech są: muteńskie, obecnie w lecie prawie zupełnie wysychające, zajmujące 6 mil kwadr., i jezioro Błotne, odpływające do Dunaju, mające 12 mil kwadr. powierzchni. Jeziora karpackie lezą, w Tatrach, koło Czarnej góry i na Bukowinie. Główniejsze i najbardziej zwiedzane zdrojowiska mineralne w monarchii są zdroje w Aussee w Styryi, i Ischl, nad Truną, w Austryi górnej, Karolowe wary, zdroje Maryackie (Marienbad), Franciszkowe (Franzensbad) w Czechach; gleichenberskie w Styryi, wreszcie cieplice badeńskie, trenczańskie i w Mehadyi. Ogółem leży monarchia w pasmie klimatu umiarkowanego półkuli północnej. Cztery pory roku cechują, to pasmo; jednakowoż dla wielkiej rozległości monarchii i rozmaitego jej ukształcenia pionowego, dla większej lub mniejszej odległości morza łagodzącego wpływem swoim klimat i dla innych przyczyn miejscowych, jako to kształtu i jakości powierzchni, roli, pokrycia roślinnego i t. p., zachodzą między pojedyńczemi krajami monarchii wybitne różnice klimatyczne. We względzie klimatologicznym dzielą monarchią na trzy pasma: południowe od linii poprowadzonej przez Brenner, Taury, Semeryng i Wechsel; środkowe między tą linią i inną poprowadzoną, od źródeł Ohrzy wzdłuż Rudaw czeskich, gór izerskich, [ 58 ]Sudetów i Karpat; przestrzeń na północ od tej linii lezącą. Srednia ciepłota roczna najcieplejszych okolic pierwszego pasma czyni 12°, środkowego 9°, a północnego 6.5° R. Różnice klimatyczne zależą także od geograficznej długości miejsc; kraje bowiem więcej na zachód położone mają łagodniejszy klimat przez wpływ łagodnych wiatrów zachodnich, wiejących od morza atlantyckiego. Tak np. Praga pod 32°, Lwów pod 41¾° dług. geogr., lecz pod temi samemi stopniami szer. geogr. połozone, wykazują co do klimatu znaczne różnice. Różnica między największem zimnem a największem ciepłem jest w Pradze o 24° mniejszą, niż we Lwowie. Również wpływa morze śródziemne na klimat krajów monarchii do niego zbliżonych przez wiatry z południa wiejące. Z licznych płodów mineralnych czyli kopalnych posiada monarchia w znakomitej ilości złoto, srebro, miedź, ołów, żywe srebro (rtęć), sól, żelazo, węgiel kamienny i torf. Pięć szóstych obszaru monarchii zajmuje ziemia rodzajna, jednę szóstą nierodzajna; jedna trzecia ziemi rodzajnej w ogóle przypada na lasy i zarośla. Najwięcej ziemi nierodzajnej jest we wnętrzu Alp i Karpat. Są to w Alpach lodowce, w Alpach i Karpatach skały i usypiska skalne (piargi w Tatrach), kamieniste pustkowie wiedeńsko-nowomiejskie, welska wyżyna kamienista nad Anizem, po części z wielkim trudem uprawiana, piaskowe pustary koło Keczkemetu i Debreczyna, równiez jak miejscami nad Wisłą, Sanem, Bugiem i Styrem, tutaj przeplatane lasami, moczary Hanzag i nadcisańskie na Węgrzech a naddniestrzańskie w Galicyi. Z obszaru ziemi rodzajnej przypada najwięcej ornej gleby czyli ról na Morawę; na kotlinę wiedeńską i łęg tuleński najwięcej ogrodów i pól, a na Chorwacyą najwięcej winnic; najwięcej łąk mają kraje nadrzeczne, przerzynane wzgórzami, jak np. Austrya górna; najwięcej pastwisk a najmniej łąk dla bliskości skalistego pasma ma Dalmacya. Galicya, Bukowina, Szląsk i Solnogród, tudzież Austrya górna nie mają winnic większych rozmiarów. Wina w monarchii są górskie i równinowe. Górskie wina są lepsze, mianowicie z winnic na wulkanicznym calcu założonych. Prawie trzy czwarte części win monarchii wydają Węgry; jedna czwarta część przypada na Przedlitawią. Najbardziej poszukiwanemi i cenionemi są wina węgierskie z Hegyalyi, zajmującej 5 mil kw., a przedewszystkiem wino z wulkanicznych wzgórz koło Tokaju. Najwięcej lasów mają Siedmiogród i Karyntya, następnie Bukowina, Galicya i Czechy; nad wszystkiemi zaś krajami góruje obfitością lasów ziemia solnogrodzka, słynna z gęstych i częstych borów jodłowych. Drzewa liściaste na przemianę ze szpilkowemi pokrywają jakby płaszczem stopy pasm górskich monarchii. Co do fauny cyli świata zwierzęcego, obszar monarchii należy do pasma morza śródziemnego i środkowej Europy. Najwięcej rozwiniętym jest przemysl w dolnej Austryi, w Morawie, na Szląsku i w Czechach, najmniej przemysłu fabrycznego a nawet rękodzieł jest w Chorwacyi, na. Pograniczu i w Dalmacyi. Wyrobami z metalów, szczególniej z złota i srebra, odznacza się Wiedeń; wielka kuźnica miedzi znajduje się w Tyrolu (w Brixleg); stal na sierpy, kosy, noże i t. p. wyrabia się w Austryi górnej (w Eisenerz) i w Styryi (Maria-Zell). Soli warzonki dostarczają liczne warzelnie, morską, zaś wydobywają w Koprze (Capo d'Istria), i Pirano z wody morskiej, sprowadzanej do płytkich kanałów i odparowywanej. Marmuru dostarcza półwysep istryjski i krakowskie. Szkło przednie wyrabiają w Czechach i w Styryi; lustra przeważnie w Lesie czeskim, w Styryi, w Pohorju i pod halą korską. Wyrobów bawełnianych dostarcza obficie okolica Wiednia i Nowego Miasta wiedeńskiego, w Czechach podgórze Rudaw, Cheb (Eger) i Liberzec. Z wyrobów wełnianych słyną Morawa (Sternberg i Berno z sukien), Szląsk (Frydek) i Czechy (Liberzec). Na przymorzu adryatyckiem znajduje się wielka farbiarnia przędziwa (Haidenschaft); płótna wyrabiają w Czechach (Rumburg), na Szląsku i na Słowaczyźnie (w Węgrzech). Słynne są w monarchii fabryki tytuniu (w Hainburgu pod Wiedniem, w Galicyi w Winnikach za Lwowem). Statki rzeczne budują na Dunaju i Sawie, morskie na wyspach dalmackich, osobliwie na Łożynie małym. Jedwabnictwem na większe rozmiary zajmują się w południowym Tyrolu, jedwab przędą i przerabiają koło Wiednia. W krajach, gdzie kwitnie sadownictwo, jak w Styryi, w Węgrzech (w komitacie gömörskim, koło Szopronia i w osadach niemieckich) wyrabiają moszcz, w Dalmacyi wódkę, zwaną maraskino, z liści i owoców maraski, śliwowicę z śliw w Slawonii. Gdzie kwitnie chów bydła, wyrabiają sery. Wyrobami z drzewa, mianowicie wyrabianiem naczyń i zabawek, zajmują się na większe rozmiary w górach czeskich (w Ruqawach i Sudetach) i w Alpach (w Solnogrodzkiem i w południowym Tyrolu). Handel w obrębie monarchii (handel wewnętrzny) ogółem sprowadza wyroby przemysłu z zachodu na wschód, dla przewagi koronnych krajów zachodnich nad wschodniemi co do przemysłu; zaś wschodnie kraje koronne monarchii wywożą płody surowe do krajów zachodnich. Handel wewnętrzny zależy w nowszych czasach, dla wzrastającego rozwoju przemysłu fabrycznego, właśnie od obfitości w jednych a braku w drugich okolicach warunków rozwoju fabryk, to jest węgla i zelaza. Do ożywienia [ 59 ]wywozu wewnętrznego przyczyniają się w wysokiej mierze sól i lasy. Tak sól z dóbr koronnych w Górnej Austryi od dawien dawna wywożą do Czech, z Czech zaś do dóbr owych sprowadzają. drzewo opałowe i budulcowe. Lasy Chorwacyi i Dalmacyi dostarczają drzewa krajom bezleśnym przymorskim. Południowe stoki Karpat zaopatrują budulcem i paliwem nizinę węgierską, północne zaś zaopatrują w ten sam sposób Podole, Bessarabią a po części nawet wybrzeże Czarnego morza, aż po Odesę i Carogród. Dla żeglugi za pomocą parowców istnieje stowarzyszenie żeglugi parowej na Dunaju, a dla żeglugi morskiej, za pomocą parowców, okrętów masztowych i innych statków, stowarzyszenie Lloydu z siedzibą w Tryeście. Oprócz tego posiada monarchia flotę wojenną. Okręty i statki kupieckie monarchii utrzymują związki z Wschodem i z Włochami, a mianowicie docierają one do Galaczu (nad dolnym Dunajem), Synopy (nad morzem Czarnem w Azyi Mniejszej), Beirutu (w Syryi), i Aleksandryi (w Egipcie), a na zachód płyną one do Wenecyi i Ankony (we Włoszech). Żegluga za pomocą statków parowych jest dość rozwiniętą na większych jeziorach alpejskich i podalpejskich, na jeziorze Błotnem w Węgrzech i na większych rzekach monarchii. Żegluga w ogóle a parowa w szczególności przybiera znaczniejsze rozmiary na Dunaju od Pasawy i Lincu, na Cisie od Nemeny (Nemeń), na Drawie od Legradu, na Sawie od Sysaku (Szissek, wym. Syszek), na Labie od Mielnika (Melnik). Najwięcej dróg ma królestwo czeskie; najuboższe w gościńce są kraje górzyste, między niemi zaś na wschodzie położone, jak Siedmiogród i zachodnia część Bukowiny. Najważniejsze koleje żelazne w monarchii są: Kolej Ferdynanda z Wiednia do Krakowa przez Austryą dolną, Morawę, Szląsk, Galicyą i wielkie księstwo krakowskie. Koleje państwowe: z Wiednia przez Berno, Pardubice, Pragę do Podmokłego (Bodenbach) na granicy czesko-saskiej. Jest to kolej północno-państwowa. Kolej państwowa południowo-wschodnia z Wiednia do Pesztu po lewej stronie Dunaju, następnie przez wielką nizinę węgierską przez Segedyn i Temeszwar do Bazyaszu nad Dunajem u austryacko-węgiersko-bulgarsko-serbskiej granicy. Równoległa do tej kolej po prawym brzegu Dunaiu, prowadząca z Wiednia do Nagy-Szöny (wym. Nodź-Söń) a ztąd do Budy. Te trzy koleje należą do austryackiego państwowego towarzystwa kolejowego. Z Wiednia rozchodzą się oprócz tych kolei jeszcze następujące: Kolej północno-zachodnia austryacka prowadząca przez Znajmo (Znaim), Iglawę (Iglau), Pardubice do Józefowa (Josefstadt), zkąd jednem ramieniem (wschodniem) przechodzi do Prus, drugiem (zachodniem) przez Rumburg do Saksonii. Kolej południowo-austryacka, połaczona z kolejami północnych Włoch, prowadzi z Wiednia przez Austryą dolną, Styryą (Hradec, Gratz), Krainę (Lublanę, Laibach), do Tryestu, a ztąd przez Gorycyą, (Görz) do Wenecyi. Rozgałęzienie tej kolei jęst mocno rozwinięte, najbardziej na wscód i południe. Tak poprowadzono ramiona: z Hradca przez Kamieniec czyli Subotycę (Stein am Anger), do Raby i Białogrodu (Stuhlweissenburg), nad jeziorem Błotnem; z Maryborgu do Białogrodu; wzdłuż granicy styryjsko-kraińskiej do Zagrzebia (Agram) i Sysaku (nad Sawą); do Rjeki a ztamtąd do Zagzebia. Koleje te poboczne są po większej części już kolejami państwa węgierskiego. Z Wiednia prowadzi kolej Franciszka Józefa przez Tuln, Budziejowice (w Czechach) i Pilzno (Pilsen) do Chebu, łącząc się tutaj z siecią kolei bawarskich. Z Wiednia prowadzi kolej cesarzowej Elżbiety po prawej stronie Dunaju do Lincu, ztąd do Welsu; tutaj, dzieląc się, do Gmunden, Pasawy i Solnogrodu. Jest to kolej zachodnia, mająca być połączoną z kolejami tyrolskiemi. Równoległą do kolei Franciszka Józefa jest kolej prowadząca z Pragi przez Karolowe Wary do Chebu (czyli kolej bustiehradzka). Równoległą do kolei południowej jest kolej arcyksięcia Rudolfa, prowadząca przez Steyer (wzdłuż Anizu) w Austryi dolnej, Styryą i Karyntyą (Celowiec, Klagenfurt; Bielach, Villach) do Lublany, łącząc się na północy z koleją cesarzowej Elżbiety, na południu z koleją połud.-austr. Nareszcie równoległą do kolei połud.-austr. i kolei arcyksięcia Rudolfa jest kolej prowadząca z Werony przez Tyrol (Trydent, Trient), Baudzan i przełęcz Brennera do Insbruku, a ztąd do Kufsteinu na granicy tyrolsko-bawarskiej. Z drugiego środka kolei żelaznych, Pesztu, rozchodzą się następujące kolej lub też zostają z stolicą krajów należących do korony św. Szczepana w pośrednim związku: Węgierska kolej państwowa: Północna, prowadząca z Pesztu do Miszkowiec (Miskolcz), a ztąd przez miasta górnicze Zwoleń i Kremnicę, łącząca się z koleją prowadzącą z Koszyc (Kaschau) na Szląsk do Bogumina (Oderberg); południowa, prowadząca z Pesztu do Zagrzebia. Kolej nadcisańska, prowadząca z Pesztu przez Debreczyn do Koszyc na północ, do Wielkiego Waradynu na wschód, a przez Arad do Temeszwaru na południe. Przedłużenie kolei nadcisańskiej, kolei austryacko państwowej i kolei węgiersko-państwowej lub też ich połączenie tworzą koleje: Północno-wschodnia węgierska, idąca do Sehotu, Mukaczowiec i Koszyc, połączona z kolejami galicyjskiemi; kolej łącząca kolej Ferdynanda z koleją, państwowo-węgierską i z koleją, [ 60 ]nadcisańską, idąca z Preszowa przez Koszyce do Bogumina; koleje wschodnio-węgierskie, prowadzące do Siedmiogrodu a mianowicie: kolej z Wielkiego-Waradynu do Koloszui Białogrodu (Karlsburg); kolej z Aradu do Białogrodu; kolej z Białogrodu do Sybinu (Hermanstadt) i Braszowa (Kronstadt). Ogółem i wraz z Galicyą jest w całem państwie 2209 mil geogr. kolei żelaznych. Sieć telegraficzna w monarchii, rozpoczęta r. 1847, obejmuje dzisiaj linią 50,848 kilometrów czyli 6703 mil długą, łączącą się w 14 punktach na granicy monarchii z liniami telegraficznemi państw sąsiednich. Cztery piąte części sieci telegraficznej poprowadzono wzłuż kolei żelaznych. Telegraf podmorski wychodzący z miasta Dubrownika (Ragusa), łączy telegraficzne linie monarchii z wyspami jońskiemi, z Grecyą i Egiptem.— W przecięciu przypada dziś w monarchii na jeden kilom. kw. 57 a na jednę milę kwadr. przeszło 3000 mieszkańców. Najgęściej zaludnione są Czechy w obwodzie lutomierzyckim (Leitmeritz); tutaj bowiem przypada na jednę milę kwadr. pod Rudawami 7700 mieszkańców. Najsłabiej, bo o jakie 1000 dusz niżej cyfry przeciętnej, zaludnione są księztwo solnogrodzkie, obwód brucki w Styryi, obwód insbrucki w Tyrolu, Kraina i okolice Marmaroszy w Karpatach węgierskich, a to dla kamienistej gleby nieurodzajnej, wysokiego położenia lub tez wielkich obszarów pokrytych lasami i borami. Największe zaludnienie w całej monarchii przedstawia stołeczne miasto Wiedeń, 956,000 mieszkańców (według najświeższych obliczeń liczba mieszkańców Wiednia ma już przenosić milion); po nim następują Buda-Peszt (278,000 mieszk) i Praga (157,000 mieszk.). Miasta, których ludność nie przewyzsza wprawdzie liczby 100,000, jednak nie mniejszą jest od 50,000, są Lwów (87,000), Hradec (81,000), Segedyn (70,200), Tryest (70,000), Kraków (50,000), Marya-Teresyopol czyli Szabudka (56,000) na Węgrzech w bacz-bodrodzkim komitacie. Według narodowości mieszkańcy monarchii są: Niemcami, Słowianami, Romanami, Madziarami, Żydami. Niemców liczą do 9, Słowian 16½, Romanów do 3½ , Madziarów 5½, Zydów 1⅟₁₀ miliona. Niemcy zamieszkują wyłącznie Alpy północne (wapienne) i wieniec gór otaczających od zachodu kotlinę czeską. Słowian dzielimy na Słowian północnych i południowych. Słowianie północni (razem 12³/₂₀ miliona) zamieszkują kotlinę czeską, łęg morawski, zachodnie i środkowe Karpaty t. j. stoki tych gór północne i południowe od Dunaju aż do potoku Putyli wlewającego się do Bystrzycy (na Bukowinie) i do Białego Czeremoszu (w Węgrzech północnych). Słowianie południowi (razem 4⅖ miliona) mieszkają w Alpach południowych wapiennych, w Krasie i w krajach nadmorskich (Istryi i Dalmacyi). Najwolniejszym od innych przymieszek zachował się żywioł słowiański w obwodzie taborskim nad Łużnicą w Czechach, dalej między rzekami Morawą i Wagiem, nad górnym Sanem (w obwodzie sanockim) i nad środkowym Dniestrem (w obwodzie czortkowskim na Podolu), a co do Słowian południowych, żywioł słowiański w Chorwacyi, na przymorzu chorwackiem i z wyjątkiem Banatu na całej przestrzeni Pogranicza wojskowego. Północni Słowianie dzielą się na Czechów z Morawianami i Słowakami, Polaków i Rusinów. Czechów z Morawianami liczą do 4½, Słowaków do 2, Polaków do 2½ a Rusinów do 3⅖ miliona. Czesi i Morawianie zamieszkują kraje koronne po nich nazwane, Słowacy Morawę wschodnią i południowe stoki Karpat zachodnich, aż do Dunaju w Węgrzech, Polacy zamieszkują obwód cieszyński, począwszy od rąbka granicznego nad Ostrawicą (na Szląsku) i całą zachodnią Galicyą; w Galicyi wschodniej i na Bukowinie mieszkają wespół z Rusinami i Rumunami. Rusini zamieszkują przewaznie północne stoki Karpat, począwszy od Szlachtowy w Sądeckiem (w dorzeczu Dunajca), Galicyą wschodnią, Bukowinę i południowe stoki Karpat w północno-wschodniej części Węgier (począwszy od Osturni pod Magurą śpiską). Osady słowackie, ruskie i czeskie rozproszone są aż do Slawonii i Banatu, czeskie zaś osady znajdują się także w Austryi dolnej, aż w poblizkości Wiednia (Enzersdorf). Słowian południowych, których razem jest 4⅖ miliona, rozróżniamy: na Słowieńców w Styryi, Karyntyi i Krainie, do których należą także już po części schorwaceni Słowieńcy w Istryi (razem do 1⅕ miliona głów); Chorwatów w Krainie, Istryi, Chorwacyi i w wybrzeżu chorwackiem (razem przeszło 1½ miliona); Serbów na zachodniem wybrzezu Istryi, na Węgrzech, w Slawonii, w Pograniczu i w Dalmacyi (razem przeszło 1½ miliona). Do Słowian południowych zaliczamy Uskoków w Chorwacyi w górach uskockich. Są to wychodźcy z Bośni podczas wojen tureckich, dziś schorwaceni. Do południowców zaliczamy także Morowlachów (Morlaków), zserbszczone szczątki Awarów kolo Zengu, nareszcie Bułgarów (około 26,000), osiedlonych w Banacie i w tych okolicach Siedmiogrodu, gdzie kwitnie górnictwo. Madziarzy (przeszło 5½ miliona) zamieszkują obie równiny węgierskie i wschodnią część Siedmiogrodu, zacząwszy od źródłowisk rzeki Olty na południe do Braszowa czyli komitaty Marosz, Udvarhely (Udwarhel), Czik i Horomzak. Część siedmiogrodzką ludu węgierskiego zowią Seklerami. Seklerzy osiedlili się także 11a Bukowinie kolo Seretu w pięciu wsiach. Najczystszej krwi [ 61 ]Madziarzy zamieszkują okolice nadcisańskie koło Debreczyna i przestrzeń między Dunajem a Cisą. Część tych Madziarów zowią Jacygami, Kumanami i Hajdukami. Romanów jest w Austryi do 3½ miliona. Dzielą się oni na Romanów wschodnich czyli Wołochów (2⁹/₁₀ miliona) i zachodnich czyli Włochów (przeszło ½ miliona). Wołosi zamieszkują południową Bukowinę, zachodni Siedmiogród, części Węgier przypierające do wyżyny siedmiogrodzkiej i południowo-wschodnią część Banatu. Ogółem górzystą część Siedmiogrodu zamieszkują Rumuni, zaś w dolinach rzecznych rozpostarli się przeważnie Seklerzy i Niemcy. Osady rumuń. są rozproszone po całym obszarze Węgier. Znajdują się także w Istryi koło jeziora gospowickiego (Gospich-See). Włosi (przeszło ½ miliona) zamieszkują miasta nadbrzeżne w Istryi pośród słowiańskiej ludności i południową część Tyrolu prawie wyłącznie (z wyjątkiem obwodu brykseńskiego, zamieszkałego przez Niemców). Za gałąź Włochów uważać należy Ladynów t. j. potomków zrzymszczonych Retów, w dolinach rzeki Avisio, Rienzy i Piawy w południowym Tyrolu (9500), i Furlanów, t. j. potomków zrzymszczonych Celtów, nad rzekami Soczą i Tilawemptem (51,000). Liczba żydów w monarchii rośnie w kierunku wschodnio-północnym. Jest ich przeszło 1¹/₁₀ miliona. Najgęściej osiedleni są oni w Galicyi (w stosunku 1 : 9) i na Węgrzech na południowym stoku Karpat; tu i tam przeważnie między Rusinami. Do ludów znajdujących się w monarchii w niewielkiej ilości należą Ormianie (16,000), z których około 2500 mieszka w Ga1icyi; Arnauci czyli Albańczycy, także Skipetarami zwani, w szremskiej krainie czyli Syrmii koło Mitrowic, już zesłowiańszczeni, i koło Zadaru (3200); Grecy i Macedo-Wołosi czyli Cyncarowie (około 3500) w większych miastach handlowych (jak w Wiedniu, w Tryeście). Wreszcie mieszka w monarchii około 140,000 Cyganów, przeważnie w Siedmiogrodzie, w Węgrzech i Bukowinie. W Węgrzech zamieszkują oni odleglejsze przedmieścia, trudnią się kowalstwem, drobnym handlem, muzyką, wypłókiwaniem złotego piasku w rzekach siedmiogrodzkich. W innych krajach koronnych pojawiają się jako lud koczowniczy. W Galicyi mają oni stałe siedziby za Tyliczem na granicy komitatu szaryskiego. Większa część ludności monarchii, bo przeszło trzy piąte części, wyznaje religią katolicką. Oprócz katolików jest w monarchii nieunitów do, 3 milionów, ewangelików 3½ miliona i Żydów 1¹/₁₀ miliona. Katolicy jako wyznawcy tych samych zasad wiary róznią się obrządkiem kościelnym, łacińskim, greckim (z językiem kościelnym: starosławiańskim czyli cerkiewnym) i ormiańskim. Ewangelicy są już to protestantami wyznania augsburskiego już też kalwinami wyznania helweckiego, lub wreszcie unitaryuszami czyli socynianami, których jest około 50,000 w Siedmiogrodzie. Co do zarządu kościelnego katolików, obszar monarchii podzielony jest na dyecezye, na których czele stoją arcybiskupi lub biskupi. W Austryi istnieją następujące katolickie arcybiskupstwa: W Przedlitawii we Wiedniu, Pradze, Solnogrodzie, Hołomuńcu, Gorycyi i Zadrze; trzy arcybiskupstwa w Lwowie, łacińskiego, greckiego i ormiańskiego obrządku. Ziemie należące do korony św. Szczepana, mają arcybiskupstwa obrządku łacińskiego w Ostrzyhomiu, Jagrze, Koloczy, Zagrzebiu. Katolicy obrządku greckiego (unici) mają arcybiskupa w Blaszu (Balasfalva) w Siedmiogrodzie, używającego tytułu arcybiskupa białogrodzkiego; oprócz tego biskupów w Samosz-Ujwarze, Lugoszu i Wielkim Waradynie. Kościół nieunicki obrz. gr. w krajach węgierskiej korony podlega patryarsze w Karlowcach i ma prócz tego metropolitę w Sybinie i ośm biskupstw. Kościół nieunicki obrz. gr. w Przedlitawii ma metropolitę w Czerniowcach, któremu podlega biskupstwo nieunickie w Zadrze. Ewangelicy augsburskiego i helweckiego wyznania mają swe osobne konsystorze i synody dla Przedlitawii w Wiedniu, dla Węgier w Peszcie; dla Siedmiogrodu protestanci wyznania augsburskiego w Sybinie, helweckiego w Koloszu, gdzie mieszka także superintendent siedmiogrodzkich unitaryuszów (aryanów czyli socynianów). Ormianie węgierscy nieunici mają biskupa swego w Nowym Satczu (Neusatz), w pobliżu Petrowaradynu nad Dunajem. Uniwersytetów jest w monarchii w krajach koronnych przedlitawskich siedm, jako to w Wiedniu, Hradcu, Insbruku, Pradze, w Krakowie (założony r. 1364) i we Lwowie (założony r. 1784, a powtórnie otworzony 1817) i nowootworzony w Czerniowcach; dla krajów korony św. Szczepana trzy: w Peszcie, Koloszu i Zagrzebiu. Oprócz tego jest we Węgrzech pięć akademij prawniczych. Politechniczne zakłady istnieją w Wiedniu, w Pradze dwa, w Bernie, Hradcu (Johanneum), w Peszcie i we Lwowie. Gimnazyów jest w całej monarchii 306; z nich przypada 150 na Przedlitawią, 156 na kraje węgierskiej korony. Średnich szkół, t. j. gimnazyalnych i realnych, jest w Przedlitawii 221. Szkół średnich w krajach węgierskiej korony jest 195. Szkól ludowych liczymy w monarchii zwyż 30,000, z których większa połowa (około 16,000) przypada na kraje węgierskiej korony. Najwyższe zakłady naukowe mające na celu postęp nauki w ogóle i rozszerzanie jej zakresu są państwowe akademie umiejętności w Wiedniu, Peszcie i Krakowie, tudzieź stowarzyszenia i zakłady [ 62 ]krajowe, jak król. towarzystwo uczonych i muzeum czeskie w Pradze, południowo-słowiańska akademia nauk w Zagrzebiu, tudzież zbiory, muzea, biblioteki, gabinety, galerye obrazów, obserwatorya astronomiczne połączone z wszechnicami, niemniej obserwatoryum astronomiczne połączone z akademią, handlu i żeglugi w Tryeście. Austryacko-węgierska monarchia jest państwem konstytucyjnem. Na czele organizmu państwa stoi cesarz, za którego sankcyą czyli zatwierdzeniem prawa uchwalane przez reprezentacye krajowe (sejmy) i reprezentacye państwa stają się prawomocnemi i w którego imieniu te prawa i rządy wykonywują się. Dełegacya panstwowa złożoną jest z reprezentantów rady państwa i sejmu krajów korony św. Szczepana. Delegatów jest 120, z których jedna połowa przypada na Przedlitawią, druga na Węgry. Dwie trzecie części delegatów (po 40) wybierają izby niższe rady państwa i sejmu węgierskiego, jednę trzecią (po 20) wysyłają z grona swego izby wyższe, t. j. izba panów w Przedlitawii i węgierska izba magnatów. Reprezentacye mające udział w prawodawstwie są: Reprezentacya spólna dla obu połów monarchii t. j. delegacya wyszła z rady państwa dla Przedlitawii i z sejmu państwowego węgierskiego; rada państwa dla krajów koronnych Przedlitawii składająca się z izby panów i z izby posłów; sejm węgierski składający się z izby magnatów i z izby reprezentantów. Izba posłów czyli niższa izba rady państwa austryackiej połowy monarchii składa się z 353 posłów według ustawy wyborczej w każdym kraju koronnym bezpośrednio wybieranych przez pojedyńcze stany, jako to przez większych posiadaczów, grupy miast i posiadaczów mniejszych, niemniej przez stany uczone i reprezentantów stanu przemysłowo-handlowego czyli przez izby handlowe. Izba panów austryackiej czyli przedlitawskiej rady państwa składa się z arcyksiążąt, z mężów, którym ta godność nadaną została przez cesarza dożywotnie lub dziedzicznie, i z męzów, z których stanowiskiem godność ta jest połączona, jak np. najwyzszych ksiąząt kościoła (arcybiskupów) i t. p. Do izby magnatów sejmu węgierskiego wchodzą arcyksiążęta, mający dobra na. Węgrzech, najwyżsi dostojnicy węgierskiej korony i kościoła, tudzież żupanowie węgierscy i siedmiogrodzcy, hrabia Sasów, najwyższy sędzia stolic seklerskich, namiestnik Rjeki, dziedziczni magnaci (książęta, hrabiowe i baronowie) i t. p. Izba reprezentantów czyli niższa izba węgierska składa się z 404 posłów przez municypia bezpośrednio wybieranych. Obok sejmu węgierskiego obraduje sejm królestw Chorwacyi i Slawonii, złożony z dostojników kościoła, żupanów, hrabiegö turopolskiego i posłów wybranych przez naród; 34 reprezentantów wybranych z izby chorwacko-sławońskiej mają prawo zasiadania w izbie reprezentantów sejmu węgierskiego, obradującego w Peszcie, a dwóch w izbie magnatów tegoż sejmu. W krajach Przedlitawii czyli w ściśle austryackiej połowie monarchii istnieją, odrębnie od rady państwa, dla każdego z krajów koronnycn tej części monarchii, osobne sejmy. Ziemia przedarulańska, Tryest, Gorycya z Gradyską i Istrya mają własne sejmy. Galicja wraz z wielkiem księstwem krakowskiem ma sejm spólny we Lwowie. Sejmy krajowe składają się z posłów obieranych według ustawy wyborczej z tych samych grup (klas) ludności, z których wybierają, się posłowie do rady państwa, tudzież z najwyższych dostojników kościoła (arcybiskupów i biskupów) i rektorów uniwersytetów w dotyczących krajach koronnych. Na sejmie ziemi przedarulańskiej zasiada wikaryusz biskupi mieszkający w Feldkirch; na slązkim sejmie ma prawo zasiadania, z tytułu wikaryatu johannesberskiego, biskup wrocławski, a na sejmie tyrolskim zasiada arcybiskup solnogrodzki, którego dyecezya obejmuje wschodnią część Tyrolu (Alpy cylerskie). Oprócz biskupów krajowych zasiadają w sejmie tyrolskim reprezentanci opatów i proboszczów. W sejmie galicyjskim zasiada trzech arcybiskupów (łaciński, unicki i ormiański); dwóch łacińskich biskupów (przemyski i tar- nowski). biskup unicki przemyski, biskup dyecezyi krakowskiej, i unicki sufragan lwowski jako reprezentant unickiej dyecezyi stanisławowskiej istniejącej z imienia. Reprezentacyą sejmów krajowych są, wydziały krajowe, składające się z pewnej liczby członków przez sejm wybranych i ich zastępców z marszałkiem i wicemarszałkiem na czele, mianowanymi przez cesarza. W mieście Tryeście z okręgiem rada municypalna zastępuje sejm. Sejmy obradują w miastach stołecznych krajów koronnych, gdzie jest siedziba namiestnika lub prezydenta. W ziemi przedarulańskiej połączonej z Tyrolem co do administracyi, sejm krajowy obraduje w Brygancyi. Sejmy krajowe Gorycyi i Istryi, połączonych z Tryestem w względzie polityczno-administracyjnym, obradują dla Gorycyi i Gradyski w mieście Gorycyi, dla Istryi w nadbrzeżnym grodzie Porjeczu (Parenzo). Liczba posłów w sejmie największą jest w Czechach (241), potem w Galicyi (152), najmniejsza w ziemi przedarulańskiej (20). Podstawą najszerszą całego organizmu państwa są gminy i ich reprezentacye wyszłe z wolnych wyborów. Rozróżniamy gminy miejskie z odrębnym miejskim statutem i magistratem politycznym, których największa liczba (6) przypada na Morawę. Galicya posiada dwie takie gminy: lwowską i [ 63 ]krakowską. Wszystkie inne gminy miejskie i wiejskie zostają pod ogólną ustawą gminną krajową. Gminy miejskie i wiejskie (włącznie z obszarami dworskiemi w Galicyi) jednego powiatu (w Węgrzech komitatu lub dystryktu) zostają pod wybieralną radą powiatową (w Węgrzech rada municypalna). Za municypia w Węgrzech uważane są komitaty i wolne okręgi, stolice Seklerów, miasta z prawem mynicypalnem, wolne miasta królewskie i ziemia królewska Sasów w Siedmiogrodzie. Na czele wolnych miast i w ogóle wszystkich gmin stoją rady wybieralne a obok nich istnieje ciało wykonawcze: w miastach z osobną ustawą, magistraty z prezydentem, w gminach miejskich podciągniętych pod prawo ogólne, gminne wydziały z naczelnikami. W Węgrzech radę gminną wybieralną z naczelnikiem reprezentacyą zowią. Rady i reprezentacye municypalne w Węgrzech obszerniejszy mają zakres działania niż w Przedlitawii. Wydziały z swymi naczelnikami i rady powiatowe zostają w Przedlitawii pod naczelnictwem marszałka i wicemarszałka rad powiatowych potwierdzonych przez cesarza. Rady gminne i powiatowe w Przedlitawii zostają, w pewnych sprawach pod wydziałem krajowym, w innych zaś pod politycznemi urzędami państwa. Miasta z osobnym statutem podlegają, wprost namiestnictwom. (Artykuł niniejszy napisano na podstawie dzieła dra Izydora Szaraniewicza: „Krótki opis geograficzny i topograficzny austryacko-węgierskiej monarchii“ Lwów, 1875; tudzież dzieła Umlaufta „Die oesterreichisch-ungarische Monarchie,“ Wiedeń 1876. Inne dobre geografie Austro-Węgier są: Steinhausera (Praga), Kriżka (Praga) i Grassauera (Wiedeń). Atlasy dobre: Hollego, Doleżala, Handtkego, Baura, Steinhausera i B. Kozenna. Ten ostatni wyszedł 1879 i w polskiej edycyi, opracowany przez prof. Janotę, uzupełniony przez Br. Gustawicza).F. S.