Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czarny

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

Czarny

[ 764 ]Czarny, a, e, ob. Czerny, Czorny.

Czarny, osada, pow. dorpacki, gub. inflancka, o 39 w. od st. Leisholm, dr. żel. z Dorpatu do Tapsu.

Czarny, 1.) potok górski w obr. gminy Krynicy w pow. sądeckim; wypływa w Beskidzie lesistym z pod góry Jaworyna (1116 m.), w półn. zach. stronie tej gminy. Płynie zrazu głębokim jarem, potem po zabraniu wód Izworu z lewego brzegu doliną rozwartą, szerokim kamieńcem, w kierunku płd.-wsch. i po 5 kil. biegu wpada do Krynicy, dopływu Muszynki. Nad prawym jego brzegiem wynoszą się znaczne czubałki, jak Palenica (807 m.), Jasiennik, Szczawiana góra (687 m.), a nad lewym brzegiem Uzdy Wierch (843 m.).

2.) Cz., potok, także Skalikiem zwany, wytryska w obr. gm. Jędrzejówki, w pow. sądeckim, z pod góry Skałką zwanej (773 m.) ze źródeł leśnych. Płynie na południe między włościańskiemi chatami Jędrzejówki, a przerżnąwszy kolej leluchowską, uchodzi po krótkim biegu do Popradu z lewego brzegu.

3.) Cz., znaczny strumień, wypływa w obr. gm. Czarnorzek, w pow. Krosno, z pod Łysej góry (470 m.); plynie na półn. zwartą dolinką od wsch. wzgórzem Czarnorzekami (592 m.), od zach. Królewską górą (541 m.), a przybywszy w obręb gm. Węglówki, płynie doliną już nieco rozszerzoną, nad którą od wsch. wznoszą się Kiczery górne, ustawicznie między domostwami Węglówki, a w końcu Wysokiej i w tejże gm. wpada z prawego brzegu do Wisłoku. W dolnym biegu zwie się także Wysoką. Zabiera liczne drobne potoczki, spływające z wzgórz towarzyszących po obu brzegach Czarnego. Długość biegu 16 kil.

4.) Cz., potok w obr. gm. Suchodoła, w pow. dolińskim, wypływa w Beskidzie lesistym, w dziale Lipowicą (1318 m.) zwanym, ze źródlisk leśnych z pod Helebartyna (1035 m.), płynie głęboką doliną górską, od półn. Czarnym wierchem, od południa Czarną Horą zwartą, pomiędzy domostwa suchodolskie i po krótkim bo 4 kil. biegu, uchodzi z lewego brzegu do Czeczwy. Ujście 536 m. npm.

5.) Cz. potok, w obr. gminy Zawadki, w pow. dolińskim. Wytryska w lesie Zawadkowskim w połd.-zach. stronie tej gm., na granicy z gminą Krechowicami, płynie na płn. głębokim parowem, poczem zwraca się na wschód, opływając od płn. Czarny las, a wreszcie naprzeciwko pagórka Majdana (381 m.), do przybrawszy Kalinowy potok, na płn. i po 8 kil biegu, uchodzi do Bołochówki naprzeciw Bołochowa.

6.) Cz., potok w obrębie gminy Weleśnicy leśnej (pow. nadworniański); płynie na płn. wschód, zraszając łąki Weleśnicy i Paryszcza i w obr. tej gminy uchodzi z lewego brzegu do Weleśnicy. Długość biegu 6 kil.

7.) Cz., potok, wytryska w obr. gm. Hawryłówki, w pow. nadworniańskim na Horodyszczu; płynie w kierunku płn. wsch., już to łąkami, już też lasem, i w obr. gm. Strupkowa wpada z lewego brzegu po 9 kil. biegu do Babianki (ob.)

8.) Cz., potok górski, we wschodnim pasmie gór Karpackich, na terytoryum Czarnej hory, w obr. gm. Żabiego (pow. kosowskim) z połonin czarnohorskich, na połd. wsch. stokach Szpicy (1866 m.); plynie kamienistem łożem ku płn. wsch., wpada po krótkim, bo 3 kil. biegu, do Bystrzca (ob.) w lesie Dzymbronią zwanym.

9.) Cz., potok górski, wypływa w obrębie gminy Żabiego, w pow. kosowskim, w płn. wschodniej jej stronie, z kilku źródlisk, znachodzących się na południowo-zachodnich stokach pasma górskiego, ciągnącego się tutaj w kier. z półn. na. południe, a odznaczającego się szczytami Hegą gaboryańską (1442 m.), Bubokiem (1462 m.), Białą Kobyłą (1473 m). Płynie w kierunku południowo-zachodnim i po 4 i pół kil. biegu wpada z lewego brzegu do Ilci.

10.) Cz., potok górski w obr. gm. Hryniawy, w pow. kosowskim, na wschód od terytoryum Czarnohory, wypływa z tak zwanych Małych Stopni (1346 m.); płynie na południe leśnymi debrami i połoninami między lasami Ludową i Stopniami i po 3 i pół kil. biegu uchodzi z lewego brzegu do Probiny, lewego dopływu Białego Czeremoszu.

11.) Cz., lewy dopływ Kołomyjki; ma źródła w zach. części gm. Słobódki leśnej (pow. kołomyjski), u płd. wsch. stoków wzgórza Chorosny (407 m.); spływa parowem na połd. wsch. i wpada do Kołomyjki po 3 i pół kil. biegu, już w obr. gm. Rakowczyka.

12.) Cz., strumień wypływający w obr. gm. Niewoczynia w pow. bohorodczańskim w Czarnym lesie, płynie debrami leśnemi na płn.-wsch. przez obrąb gm. Posiecza, Zagwoździa a poniżej Pustego pola, przysiołka Zagwoździa, zwraca się na płn. zachód i wpada z prawego brzegu do Łukawicy. Długość biegu 15 kil. [ 765 ]Wody czysto leśne.

13.) Cz., potok górski, w obr. gm. Porochów, w pow. bohorodczańskim, wypływa na granicy tegoż pow. z pow. dolińskim, z działu górskiego, Jałe zwanego (945 m.), łączącego dział Wierch Pasieczny (1485 m) z Hrynkowem (1250 m.) Płynie zwartą debrą na wschód i po 5 kil. biegu uchodzi z lewego brzegu do Bystrzycy sołotwińskiej. Br. G.

Zobacz też

• Czarna

Czarny bród

[ 765 ]Czarny bród, 1.) wieś, pow. augustowski, gm. Kolnica, par. Augustów. Liczy 3 dm., 18 mk.

2.) Cz., wieś i osada leśna, pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Studzieniczna. Wieś liczy 21 dm., 130 mk., osada zaś 1 dm., 5 mk.

3.) Cz., kol., pow. nieszawski, gm. i par. Piotrków. W 1827 r. było tu 4 dm. i 30 mk.

4.) Cz., kol., pow. koniński, gm. Rzgów, par. Królików. Od Konina odl. 25 w. W 1827 r. było tu 6 dm. i 40 mk. obecnie liczy 263 mk., ziemi 530 morg.

Zobacz też

• Czarnybród

Czarny Bryńsk

[ 765 ]Czarny Bryńsk, wieś włośc., pow. brodnicki, gm. i urz. st. cyw. Bryńsk Szlachecki, par. Górzno; ma szkołę katol., 1187 m. rozl., 35 dm., 339 mk., 294 kat.

Czarny Dunajec

[ 765 ]Czarny Dunajec, mko podtatrzańskie, na Podhalu nowotarskiem, założone po obu brzegach rzeki tejże nazwy, od której wzięło nazwę. Jestto rozległa i zamożna wieś podtatrzańska, 15 kil. oddalona od Nowegotargu. Chaty rozsiadły się na zachodnim (lewym) brzegu Cz. Dunajca i między jego ramionami. Liczy bowiem gruntów ornych 41 ha. większej własności a 1213 ha. mniejszej własności, łąk i ogrodów 7 ha. większej własności, 212 mniejszej własności; pastwisk 23 ha. większej własności, 1084 ha. mniejszej własności; a lasów 455 ha. mniejszej własności. Chat liczy 413. Wiele z nich jest murowanych. Ma plac jakby rynek naokoło zabudowany (661,69 m. Kolbenheyer). Szkolę ma parafialną, założoną jeszcze r. 1750. Ludność trudni się płóciennictwem. Powstanie tej osady sięga czasów koło 1234 r. Wojewoda krak. Cedro h. Gryf założyl C. Kościół par. łać. w miejscu. Fundowali go Zofia z Bogusławic Pieniążkowa, wraz z mężem Janem Pieniążkiem, podczaszym krakowskim, starostą nowotarskim i posłem na sejm 1589 r. Tomasz Miętus, sołtys tameczny i pierwszy pleban tameczny Szymon Bukowiński. Fundacyą zatwierdził Zygmunt III r. 1605. Dzisiejszy kościół wymurowano roku 1796 po spaleniu dawnego drewnianego (1787); sklepienie spadło 1818 r. a dzisiejszy z większą częścią wsi spłonął z 22 na 23 kwietnia 1859 r. Probostwo tutejsze, jako najposażniejsze na Podhalu, dzierżyli także Teodor Hawel, archidyakon, infułat kamieniecki, kanonik gnieźnieński, r. 1774, i Gabryel Junosza Podoski, referendarz koronny, proboszcz kapituły krakowskiej, kanonik gnieźnieński, opat miechowski, potem arcybiskup gnieźnieński i prymas (um. 1777); probostwo czarno-dunajeckie posiadał on do r. 1756. W miejscu liczy parafia 2260 dusz. Do tej parafii należy Wróblówka 701 dusz, Podczerwone 698 dusz, Starebystre 1735 dusz, Międzyczerwienne 1054 dusz, Ratułów 1299 dusz, Nowebystre 849, Ciche (część) 827. Razem 9423 kat., oprócz tego 280 żydów. Poczta w miejscu, własność gminna. Na północ i zachód od Czarnego Dunajca rozlegają się bory. Bory te są to ogromne, mokrawe torfowiska, rozciągające się od stóp Beskidów nad Czarnym Dunajcem aż ku Jabłonce na Orawie, przeszło 7 kil. szerokie, a 12 kil. długie, powstałe ze zbutwiałych pni i drzew sosnowych. Resztki tych lasów, przeważnie sosnowych, które przed wiekami całą tę przestrzeń pokrywaly, widać między Nowymtargiem i Zaskalem a Ludźmierzem, tudzież za Czarnym Dunajcem na granicy orawskiej. Lud używa tego torfu do palenia i do robienia nawozu. Wzniesienia na obszarze Czarnego Dunajca: 1) kościól 675,5 m.. 2) Bory: Wylewisko 700 m.; na połd. od granicy Odrowąża, od zabudowań nad Piekielnikiem zwanych Żary, 650 m.; 3) Zadkówka, nieopodal północnego narożnika granicy Wróblówki a 550 m. na zachód od drogi z Wróblówki do Pieniążkowic, 658 m., 4) droga do Nowegotargu, krzyż przydrożny między wsią Czarnym Dunajcem a Czarnym pot., 671 m.; 5) Krzyż na wschodnim brzegu Czarnego p. przy tejże drodze 661 m. 6) Południowy koniec wsi 684 m., 7) droga do Koniówki, 100 m. od granicy, 712 m.; 8) droga do Miętustwa, krzyż nad Czarnym p., 686 m. Ob. dr. E. Janota, Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin, Kraków. 1860. Walery Eliasz, Illustrowany Przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic. Poznań, 1870. W. Eliasz, Szkice z podróży w Tatry. Kraków i Poznań, 1874. Marya Steczkowska, Obrazki z podróży do Tatr i Pienin. Kraków, 1872. Cz. ma st. poczt. w miejscu, jarmarków 6 rocznie, głównie na owce i plótno, którem jest znaczny handel z Węgrami. W r. 1846 zajęli czarnodunajecczanie odporne stanowisko względem sąsiednich chochołowian.

Czarny Dunajec, rzeka tatrzańska, nastaje w obr. gm. Witowa, na Podhalu nowotarskiem na polanie „Roztokami“ zwanej, z połączenia trzech silnych potoków: Chochołowskiego (ob.), Lejowego (ob.) i Kościeliskiego (ob.) Potok Lejowy wpada nieco powyżej tego połączenia do p. chochołowskiego; stąd też właściwie doń przynależy. Połączenie tych potoków leży na płaszczyznie u stóp gór rozłożonej w części lasem pokrytej, w części zaś polanami zajętej; [ 766 ]po obu stronach Lejowego p. leży polana „Biały Potok,“ a nad potokiem Ch. od wsch. polana „Siwa.“ Obie te polany, jak polana Roztoki, są zamieszkane. Nazwa tej rzeki pochodzi stąd, iż rzeka ta od wsi Czarnego Dunajca płynąc przez torfiska nie ma aż do Nowegotargu ani brzegów skalistych, lecz więcej drobnym żwirem zasypane i torfiaste, ani też dla mniejszego spadu łożyska zawalonego większymi odłamami skał tatrzańskich, mianowicie granitowymi, jak Biały Dunajec. Z tego też powodu wody Czarnego Dunajca mają barwę daleko ciemniejszą aniżeli Biały Dunajec. Nazwę Czar. Dunajca przenoszą powszechnie prawie wszyscy piszący i mówiący o Tatrach na potok Kościeliski (ob.) i na część potoku Chochołowskiego (ob.) Niemal wszystkie doliny i polany tatrzańskie biorą nazwy swoje od swych właścicieli; a te albo od pojedyńczych właścicieli, albo całych wsi, do których należą. Od polan zaś i hal., z których płyną, jako też wsi, przez które przepływają, mają znowu potoki swoje miana. Nad Czarnym Dunajcem leży os. Czarny Dunajec: nad Białym Dunajcem osada Biały Dunajec. Kiedy te osady na pewno powstały, niewiadomo. Ale to pewna, że te dwie osady od rzek, nad któremi leżą, a nie rzeki od nich wzięły nazwę. Dowodem tego jest ta okoliczność, że już koło samego Nowegotargu widziano różnicę wód tych dwóch ramion Dunajca. Że część potoku Chochołowskiego, od połączenia się z potokiem Starorobociańskim, aż po polanę Roztoki, nosi nazwę Cz. D., byłoby po części usprawiedliwionem, jeżeli zwrócimy tylko uwagę na dziejowy rozwój osad w tych okolicach. Osada bowiem Czarny Dunajec powstała pierwej, aniżeli osady dalej na południe położone Chochołów, Witów i Kościeliska, a Czarno-Dunajecczanie od dawien dawna posiadali i posiadają, w dzisiejszej dolinie Choch., poniżej Kominów Dudowych, swe polany; od nich też to mógł więc ten potok przybrać nazwę Czarnego Dunajca. Tak też podaje dr. E. Janota w swoim „Przewodniku w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin.“ (Kraków 1860, str. 24); tak też czytamy na mapach katastralnych tych okolic i na specyalnej mapie Mon. Austr. węg. Z. 8 Col. XXI i XXII. Żeby zaś potok Kościeliski mianować Czarnym Dunajcem, i szukać jego źródeł przy tak zwanej Pisanej, niema najmniejszej podstawy (ob. artykuł Kościeliski potok). Najrozsądniej atoli będzie przyjąć raz na zawsze nazwę Czarnego Dunajca od połączenia się potoków Chochołowskiego, Lejowego i Kościeliskiego, a tymże zostawić miana dolin, przez które płyną, będące w uściech ludu (ob. dr. A. Altha, Wycieczka do doliny Chochołowskiej, w IV T. Pam. Tow. tatrz. 1879). Od tego połączenia Czarny Dunajec zwraca się w obr. gm. Witowa na płn. wsch., płynąc między polanami witowskiemi, jak Myszkówką, Płazówką, aż do przybrania potoku Magurskiego (Magura) z lew. brzegu. Tutaj zwraca się na północ, tworzy na przestrzeni 4 kil. aż powyżej ujścia Domagałowego potoku granicę Witowa z Dzianiszem. Poczem przerzyna obszar Chochołowa, rozdzielając się kilkakrotnie na odnogi, tworząc mniejsze i większe wyspy. Opuszczając obszar Chochołowa zwraca się na półn. wsch. płynąc rozległą doliną przez osady Podczerwonego, Czarnego Dunajca, Wróblówki i Długopola, gdzie zabrawszy od zach. silny potok Piekielnik, tworzy kolano przez zwrot na wschód; mija Krauszów, Ludźmirz, opływa Nowytarg od płn., i w płn.-wschod. stronie jego łączy się od pr. brz. z Białym Dunajcem (ob.), tworząc właściwy Dunajec (ob.). Znaczniejsze wzniesienia 985 m. (poniżej polanki Huty); 915 m. (polana Siwa); 864 m. (polana Myszkówka), 774 m. (most w Chochołowie, 900 m. na płn. od mostku na Domagałowym p.); 729 m. (most w Koniówce, przysiołku Podczerwonego; 637 m. (gaik powyżej Długopola), 611 m. (ujście Czarnego potoku), 577,3 m. (połączenie obu Dunajców). Długość biegu od polany Rostok 37 kil. Przybiera liczne potoki i strugi, mniejsze i większe. Najważniejsze z pr. brz. są: Głęboki, Dzianisz, Czarny p., Babi czyli Czerwony, Rogoźnik; z lewego brzegu Magura, Wilczy, Domagałów, Piekielnik i Lebietnica. Br. G.

Czarny dwór

[ 766 ]Czarny dwór, folw., pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki. Liczy 2 dm., 47 mieszk.

Czarny grąd

[ 766 ]Czarny grąd, osada, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. Ma 1 dm., 9 mieszk.

Czarny Jar

[ 766 ]Czarny Jar, miasto powiatowe, w gubernii astrachańskiej, 4190 mk., 1760 w. od Petersburga a 256 od m. gub. odległe. Stacya pocztowa i przystań statków parowych.

Czarny kokner

[ 766 ]Czarny kokner, jez., ob. Kokner.

Czarny las

[ 766 ]Czarny las, 1.) wś, pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa.

2.) Cz., pust., pow. włoszczowski, gm. i par. Słupia.

3.) Cz., wś, pow. iłżecki, gm. Miechów, par. Kazanów.

4.) Cz., wś, pow. olkuski, gmina i par. Pilica.

5.) Cz., ob. Celejów.

6.) Cz., wś, pow. grójecki, gm. Kąty, par. Sobików, W 1827 r. było tu 13 dm., 93 mk. Dobra Cz. składają się z folw. Cz., Julianów i dezerty Duczały, tudzież wsi: Cz., Obrąb, Kiełbaski i Zalesie; od Warszawy w. 25. od Góry Kalwaryi w. 7. Nabyte w r. 1875 za rs. 33,000. Rozl. wynosi m. 1,363, a mianowicie: folw. Cz. grunta orne i ogrody m. 367, łąk m. 59, pastwiska m. 44, lasu m. 66, nieużytki i place m. 20, razem m. 556. Bud. mur. 6, drew. 6; fol. Juljanów grunta orne i ogrody m. 493, łąk [ 767 ]m. 101, pastwisk m. 10, lasu m. 178, nieużytki i place m. 20, razem m. 807. Bud. drewnianych 7; wś Cz. osad 19, gruntu m. 100; wś Obrąb osad 14, gruntu m. 195; wś Kiełbaski osad 9, gruntu m. 109; Zalesie osada 1, gruntu m. 16. Por. Czarnolas.

7.) Cz., wś, pow. błoński, gm. Młochów, par. Nadarzyn.

8.) Cz., wś, pow. łaski, gm. i par. Buczek.

9.) Cz., wś, pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Drużbice.

10) Cz., wś, pow noworadomski, gm. i par. Maluszyn, w okolicy nizkiej, błotnistej, między lasami. Ma 5 dm., 24 mk. Ogólna rozległość 30 mórg, wtem 24 m. roli ornej, 6 m. łąk. Grunta piaszczyste, żytnie.

11.) Cz., wś, pow. augustowski, gm. Dembowo, par. Jaminy. Liczy 10 dm. i 91 mieszkańców. Br. Ch.

Czarny Las, ob. Cherson (str. 574–575).

[ 767 ]Czarny las, niem. Schwarzwald lub Czarnilas, w pow. starogrodzkim nad jeziorem, w blizkości traktu bitego ze Starogrodu przez Skurcz do Czerwińska, obejmuje 1.) wś król. włośc. z 14 posiedzicielami i 9 zagrodnikami, obszaru ziemi ma 1,422 mórg; kat. 245, ew. 23, izrael 7, dm. mieszk. 33. We wsi jest kościół stary, murowany, pochodzący co najmniej z czasów krzyżackich; z powodu luterskiej reformacyi znajdował się dłużej niż 20 lat w ręku innowierców; wyratowany przez biskupa Rozrażewskiego w r. 1596, należał jako filia do Pączewa; teraźniejszy biskup Marwicz urządził przy nim osobną parafią, do której przyłączone są wioski: Czarny las, Źelgoszcz, Bukowiec, Wda, Nowy Bukowiec, Marmet, Cisiny, Gęby, Długie, Smolniki, Ziemianek, Zajączek, Drewniaczek i Lasek. Szkoła w miejscu; 2) folw., obejmujący 2,883 mórg ziemi, kat. 123, ew. 32, dm. mieszkal. 9, gorzelnia. Za polskich czasów był ten donośny folw. dobrem starościńskiem; r. 1686 trzymał go jakiś Bystram, obecnie znajduje się w ręku izraelity. Odległość od Starogrodu wynosi 2 mile. Za pruskich rządów puszczony w wieczystą dzierżawę. Kś. F.

Czarny las, wielka puszcza w Galicyi, okrywająca pierwotnemi borami obszar kilku tysięcy mórg między Bystrzycą sołotwińską a Oporem, rozgraniczająca osady Hucułów od osad Bojków. Najwyższe stanowiska Czarnego lasu zowią się Czarnohorą.

Zobacz też

• Czarnylas

Czarny lasek

[ 767 ]Czarny lasek, wś, pow. radomski, gmina Kuczki, par. Skaryszew.

Czarny Łęk

[ 767 ]Czarny Łęk, przysiołek Zaszkowa.

Czarny Ostrów

[ 767 ]Czarny Ostrów, m. w pow. płoskirowskim, nad ujściem rz. Mszańca do Bohu, o 20 w. od Płoskirowa. St. kolei żel. odesko - wołoczyskiej, poczta, telegraf, stan, gmina, sąd okręgowy, fabryka cukru od r. 1849, gorzelnia i młyny. Lud. do 1,000 mk. Była tu długi czas wzorowa szkoła 4-klasowa, utrzymywana przez właścicieli hr. Przeździeckich; przed kilku laty zamknięta. R. 1493 Cz. miał 18 dm. Kościół paraf. murow. Wniebowzięcia Najświęt. Panny z 3,541 par., mieszczący w sobie prześliczny pomnik Laury Przeździeckiej, dłuta znakomitego Brodzkiego. W pałacu, przerobionym z dawnego zamku, jest kilka arcydzieł malarstwa. Jarmarków większych 2, osobliwie 1 paździer. (na Pokrowy), znany w całej okolicy, trwa dni kilka. Cały klucz czarnoostrowski, do którego należy kilka okolicznych wsi, należący dziś do Karola Przeździeckiego, ma ziemi używalnej 3,777 dz. Ziemi włośc. w samym Cz. jest 158 dz. i część rządowa dawniej należąca do kościoła: 120 dusz męz. i 217 dz. ziemi. Niedaleko zamku na wzgórzu jest piękny dom mieszkalny, zwany Willagora, wybudowany przez zmarłego przed kilku laty Mieczysława Przeździeckiego, należący dziś do jego synowca Konstantego (syna Aleksandra.). Przeszłość Cz. sięga bardzo dalekich czasów. W 1366 Kazimierz W. oddaje Czarny-horodok i inne posady ks. Lubartowi; około 1495 r. władali nim Nowodworscy i działem dostał się Annie z Nowodworskich Włodkowej, później siostrze jej Konstancyi Świerczowej, którzy za pozwoleniem Zygmunta Augusta przemienili go na miasto w 1556 r. magdeburskiem prawem. Elźbieta Świerczowa wniosła go w dom Wiśniowieckich, a po wygaśnięciu ich, znowu po kądzieli przeszła do Ogińskich w 1774 roku, a ostatecznie z Katarzyną Ogińską weszło do Przeździeckich, do których i dziś należy. Pamiętny jeszcze Cz. O. tem, że Jerzy Rakoczy ks. Siedmiogrodu, ścigany przez Stefana Czarnieckiego, przybył tu w lipcu 1657 r. i stanął taborem i wozami naładowanemi łupami z różnych stron Polski. Widząc utrudnioną przeprawę przez rz. Boh i będąc otoczony połączonem wojskiem Rewery Potockiego, Pawła Sapiehy, Jerzego Lubomirskiego i Stefana Czarnieckiego, zmuszony był do podpisania pod tem miastem 23 lipca podanych sobie warunków; ocalenie swoje winien tylko wstawieniu się królowej Maryi Ludwiki. St. dr. żel. Cz., leży między Płoskirowem a Wójtowcami, o 475 w. od Odessy. O Cz. wspomina Rzączyński Gabryel S. J. w „Actuarium Historiae naturalis curiosae regni Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae annexarumque provinciarum. Opus posthumum, Gedani 1745.“ Dr. M.

Czarny Potok

[ 767 ]Czarny Potok, wś, par. w Podgórzu, pow. sądecki, dek. łącki, przy dr. gm. między miejscami targowemi Łukawicą i Łąckiem, 6 kil. od Łącka w pagórkach położona, ma 891 m. [ 768 ]rozl., w glebie glinkow., mk. 452 kat. Stacya poczt. w Łącku, szkoła ludowa w miejscu. Kościół par. drewn., do którego należą oprócz Cz. Pot., wś Jastrzębie, Młyńczyska, Jadamwola, Olszana i Szczercz, razem wiernych 1653 i 36 żydów. Na szczycie wyniosłej góry jest śród lasu miejsce zwane „gródkiem“, przedhistoryczne grodzisko. Cz. był niegdyś w posiadaniu rodziny piszącej się Czerny de Szwarcenberg. Dziś jest własnością Hipolita Reklewskiego.

Czarny Potok, ob. Czarne.

Czarny potok, 1.) potok podtatrzański, na Podhalu nowotarskiem. Źródła jego leżą na granicy gmin Podczerwonego i Cichego, u zachodnich stóp wzgórza Domajskim Wierchem (753 m.) zwanego, a ciągnącego się w płnc.-wsch. kierunku w obr. gm. Cichego i Starego-Bystrego, między Czarnym a Cichym potokiem. Cz. potok płynie w kierunku płnc. zrazu granicą gmin Podczerwonego i Czarnego Dunajca z Cichem i Starem-Bystrem i przerżnąwszy gościniec nowotarski, wiodący do Czarnego Dunajca (661 m.), przechodzi w obręb gminy Wróblówki, zrasza gminę Długopole, wreszcie odgraniczając Długopole od Rogoźnika wpada do Czarnego Dunajca z pr. brz. po 10 i pół km. biegu. Ujście 611 m. npm. Płynie przeważnie łąkami.

2.) Cz., strumień, nastaje we wsi Krukienicach w pow. mościskim, z połączenia kilku strug: jednej nadpływającej od płd. z Woli sudkowskiej, przysiołka Chlipta (pow. Rudki), drugiej od wsch. z Ostrożca, trzeciej z lasów krukienickich Brzeziny i Wałachów. Strugi te łączą się we wsi, a w ten sposób powstały silny potok płynie na płnc. przez łąki krukienickie, następnie obszar Pnikuła, Buchowice i Pakość pod nazwą „Podwolszyny.“ W Krysowicach przyjmuje z pr. brz. potok Siekanicę i pod nazwą Czarnego p. mija gm. Rzadkowice, Zakościele, miasto Mościska, Zawadę, Rudniki, a przybrawszy w Hodyniu z lew. brz. potok Babicę (ob.), uchodzi z pr. brz. do Wiszni. Długość biegu 21 km.

3.) Cz. ma źródła w obr. gm. Bonowa, w pow. mościskim; płynie przez bonowski przysiołek Iwaniki, a następnie przez Arłamowską Wolę, z płnc. na płd., uchodząc w sąsiedniej wsi Laszkach do Wiszni z pr. jej brzegu. Dolinę tego potoku otaczają wzgórza. Najwyższe wzgórze, od str. wsch. zwie się Skoblówką (Skowliwka), wznoszące się do wys. 234 m. npm., a od zachod. wzgórze Iwa (Iiwa) zwane, wzniosłe na 218 m. npm. Ziemia w tem miejscu jest formacyi alluwialnej. Znaleść tu można wszystkie kombinacye piasku, iłu i pruchnicy, wraz z pośredniemi gatunkami glinki lekkiej, popielicy, niemniej jak i czarnoziemu, tak zwanej rędziny i borowiny. Miejscami znachodzą się pojedyńcze niewielkie warstwy glinki garncarskiej i obfite pokłady najlepszej gliny strycharskiej.

4.) Cz., potok, wypływa w obr. gminy Głobikowej w pow. Pilzno, płynie na płd. między Głobikówką i Grudną, następnie przez Grudną Dolną, gdzie z lew. brz. łączy się z potokiem Lipnikami, a we wsi Smarzowej po 6 kil. biegu uchodzi z pr. brz. do Kamienicy, dopływu Wisłoki.

5.) Cz., por. Czarny, oraz t. I p. 512. Br. G.

Czarny ruczaj

[ 768 ]Czarny ruczaj, dopływ rz. Szeszuwy w pow kowieńskim.

Czarny staw

[ 768 ]Czarny staw, 1.) staw tatrzański w obr. Podhala nowotarskiego, jeden ze stawów Gąsienicowych. Od szczytu Świnnicy wznoszącej się w głównym grzbiecie Tatr, odrywa się w kierunku póln.-wsch. ramię, w którym leżą Zawrat, Kozi Wierch, Granaty. Od Zawratu ku płn.-płn. zach. wybiega odnoga, w której wznoszą się turnie Kościelca. Kościelec dzieli dolinę stawów Gąsienicowych na dwa ramiona. W wyższej odnodze wschodniej, daleko piękniejszej od zachodniej, leży rzeczony staw. Boki tej doliny tworzą ogromne nagie skały, straszące swoją dzikością, a zwłaszcza od zachodu turnie Kościelec i ramię Swinnicy; od południa szczelina między Swinnicą i Kozim Wierchem, zwana Zawratem i Kozi Wierch, a od wschodu dzikie turnie Granatu i Małej Koszystej czyli Żółtej turni, na północ zaś wyłom ku Beskidom z otwartym widokiem ponad grzbietem Magurą. W południowym końcu tej doliny za wysokim progiem między rzeczonymi turniami rozlewa się malowniczo staw Czarny. Słynie on z piękności swej, i w tym względzie współzawodniczy z Rybiem. Jest on ciemnej, granatowej barwy; ztąd jego nazwa. Zajmuje przestrzeń 22,87 ha. i co do swej rozległości jest on czwartym z rzędu stawem w całych Tatrach. Leży na wysokości 1628 m. (Kolbenheyer); 1604,4 (Zejszner); 1642,8 (Janota), 1646 m. (Kuczyński; 1674,7 (Fuchs); 1557,7 (Korzistka). Ciepłota wody tego stawu 8 sierp. 1873 r. o godz. 11 przed połd. = 16.4° C. przy 18,5° C. ciepł. pow. a dnia 12 sierp. 1874 r. o godz. 10¼ przed połd.=10.0° C. przy 9.0° C. ciepł. pow. (Kolbenheyer). Blisko wschodnio-północnego brzegu sterczy mała wyspa, porosła piękną zielonością. Jest on bezrybny. Z kształtu podobny do trójkąta, od strony północnej [ 769 ]rozszerzony, od południa zwężony. Z północnego brzegu odpływa strumień, wpadający do Suchej-Wody; tworzącej z p. Filipką, potok zwany Cichą Wodą, dopływ Porońca. Echo nad Czarnym stawem jest bardzo piękne; głos bowiem rozbija się kilkakrotnie o ścianę Kościelca. Urocza piękność tego stawu wprawia każdego wielbiciela dziewiczej górskiej przyrody w zachwyt. Wycieczka do Cz. st. Gąs, nie wymaga całego dnia, z Zakopanego wychodząc. Ob. Dr. E. Janoty „Przewodnik w wycieczkach na Babią górę, do Tatr i Pienin. Kraków 1860. Wal. Eliasza „Illustrowany Przew. do Tatr, Pienin i Szczawnicy. Poznań 1870 i „Szkice z podróży w Tatry. Poznań 1874. Kolbenheyer. Die Hohe Tatra. Teschen. 1880.

2.) Cz. staw nad Rybiem, także nad Morskiem Okiem, staw tatrzański w Tatrach spiskich, nieopodal granicy galicyjskiej po północnej stronie głównego grzbietu pod 37° 45′ wsch. dłg. geogr. (Ferro) a pod 49° 12′ półn. szer. geogr. między stromemi turniami, Rysami zwanemi, na północny-zachód od Rybiego Stanisław Staszyc w nieśmiertelnem dziele swojem „O ziemiorodztwie Karpatów i innych równin Polski“ (Warszawa 1815, str. 124–126) nazywa ten wspaniały staw Morskiem Okiem, a poniźej leżący staw, dziś powszechnie Morskiem Okiem zwany, Rybiem Jeziorem, albo wprost Rybiem. Węgrzy i Niemcy do dnia dzisiejszego nazywają tak samo jak Staszyc, dolny rybny staw Rybiem, (Fichsee Halasto), a górny Morskiem Okiem (Meerauge, Tengerszem). Podług Staszyca (tamże str. 124) po zachodniej stronie, powyżej Rybiego, znajdował się staw Czarnym stawem zwany. „W pośrodku granitowych cyplów leży w dole obszerne jezioro Rybiem zwane. Z dwu skał prosto naprzeciw siebie stojących, spadają do tegoż jeziora dwie rzeki, które na 500 stóp z góry do dołu lecą z strasznym hukiem, rozbijają po skałach swe wody i przedstawiają zachwycający widok. Wyszedłszy jeszcze wyżej na te skały, z których owe dwie rzeki do jeziora Rybnego spadają, znalazłem na wysokości 500 od Rybnego jeziora większej, jeszcze dwa jeziora, z których wody lecąc na dół rozbijają się po skałach. Jedno z tych jezior leży pod liptowskiemi mury i zowie się Czarnym Stawem, drugie leży na wschód między najwyższemi i najostrzejszemi cyplami w tej stronie Tatrów i nazywa się Morskiem Okiem“. Z tych ustępów Staszyca wyjętych, widać najdowodniej, co nazywa Staszyc Rybiem Jeziorem, a co Morskiem Okiem. Co się stało z Czarnym Stawem przez Staszyca opisanym, to niewiadomo, gdyż on dziś wcale nie istnieje; a danie odpowiedzi, gdzie tenże mieścił swoje wody nie małąby przyniosło korzyść dla nauki. Zdaje się więc, że dzisiejsza nazwa powszechnie używana, Czarny staw, przeszła z zaginionego, a przez Staszyca opisanego stawu na staw „Morskiem „Okiem zwany; a ta nazwa przez nierozwagę piszących o Tatrach na „Rybie Jezioro“. Należałoby więc dla dolnego stawu zachować nazwę Rybie, a dla górnego przywrócić miano Morskie Oko, do dnia dzisiejszego używane po stronie węgierskiej, a za czasów Staszyca istniejące i po stronie polskiej. Jestto najposępniejszy i najdzikszy staw ze wszystkich stawów tatrzańskich. Brzegi jego są nagie, od południa wcale niedostępne, płatami śniegu upstrzone. W zwierciadle wód odbijają się dziko poszarpane turnie, a promienie słoneczne dopiero około godziny 10 tutaj zaglądają. Powierzchnia jego zajmuje 21,32 ha. Wzniesienie 1597,75 m. (Kolbenheyer), 1562,5 (Kuczyński); 1581,68 (Janota); 1576 (Fuchs); 1586,9 (Korzistka); 1600 (Rothe), 1603 (Blasius); 1481,27 (Staszyc). Największa głębokość tego stawu, podług pomiaru prof. E. Dziewulskiego, czyni 77 m. Z tego stawu odpływa silny potok po stromym wale granitowym do Rybiego, tworząc szereg wodospadów. W zachodniej stronie tego stawu postawiono żelazny krzyż na pamiątkę bytności tamże Grzegorza Zieglera, biskupa tynieckiego (1822 r.) i tarnowskiego 1826). W r. 1827 przeniósł się on do Liwca i tamże umarł w r. 1852. Na żelaznej płycie znajdował się dawniej napis: „Hic non plus ultra, nam supra, nisi in cruce. D. N. I. Christi 1823“. Dziś tego napisu już nie ma, tylko w górze krzyża litery „I. N. D. J.“ nad ukrzyżowanym Chrystusem, a u dołu litery G. Z. 1823“. Staw ten jest własnością p. Aladór v. Salamon. Uroczy ztąd rozwija się widok na Rybie i turnie Mięguszowieckie.

3.) Cz., staw tatrzański, w Tatrach nowotarskich, w dolinie Pięciu Stawów polskich, po północno-wschodniej stronie głównego grzbietu Tatr. Od szczytu Świnnicy zwraca się główny grzbiet prosto ku południu, a potem ku południowemu wschodowi. W nąrożniku tego skrętu wznosi się nad Zadnim Stawem szczyt Nadkamieniem zwany (2157,6 m). Kierunek ten zachowuje główny grzbiet aż do Hrubego W. (2239 m. Kolbenheyer), wznoszącego się na południe od Wielkiego Stawu, a na zachód. od Rybiego. Od niego, jako narożnika, rozpoczyna się ramię między dolinami Pięciu stawów i Rybiego, a dalej Roztoki i Białki. Staw zajmuje powierzchnię 13.05 ha. Wzniesienie jego 1707.88 m. (Kolbenheyer). Woda z niego płynie do Wielkiego Stawu.

4.) Cz. staw jaworzyński lub Czarny staw pod Lodowym (Feketetó), staw tatrzański w Tatrach spiskich, po północno-zachodniej stronie głównego grzbietu Tatr, na północnym stoku Lodowego szczytu, we wschodniem ramieniu doliny Jaworzynki. Rozlewa [ 770 ]się on śród kosodrzewiny. Przeciętna z dwóch spostrzeżeń wysokość 1485,83 m. (także 1494 m. Kobenheyer). Wzniesienie 1524,3 m. brz. połd.) według pom. szt. gen. (Ung. Karp. Ver. 1876 p. 239); 1465,68 m. (Staszic); 1561,44 Fuchs). Dawniej był większym, jak świadczy skałami zawalona płasienka na wschodnim brzegu, opasana wałem, prawdopodobnie, dawnym brzegiem. Na północnym brzegu tego stawu znajduje się kilka egzemplarzy modrzewi, a między kosodzewiną liczne limby. Powierzchnia niewielka. Ze stawu wypływa potok łączący się z potokiem Jaworzyńskim. Połączenie to leży 1254,82 m. (1266 m, Kolbenheyer). Prof. Marcin Roth mianuje go Polskim Czarnym Stawem. Ob. Kolbenheyer. Die hohe Tatra. Teschen 1880.

5.) Cz. staw Kiezmarski (Keśmárki fekete-tó, Czerne Keżmarské plesó), staw tatrzański, w Tatrach spiskich, pod szczytem Kiezmarskim (Keśmárkicsúcs, 2635 m. Klbh.) od strony pólnocnej, a po wschodniej stronie głównego grzbietu Tatr. W tej samej dolinie leżą jeszcze stawy kieżmarskie: Zielony, Czerwony, Biały (Białe), i to wraz z Czarnym rzędem od południa ku północy w dolinie Białej Wody. Należą one do miasta Kiezmarka. Wahlenberg zowie go Małym Czarnym Stawem (L. V.). Powierzchnia 0,26 ha. Wzniesienie 1556 m. podług pom. szt. gen. (Ung. Karp. Ver. 1879, p. 236). Ob. Kolbenheyer. Die Hohe Tatra, Teschen, 1880. Br. G.

Czarny-Stok

[ 770 ]Czarny-Stok, wś, pow. zamojski, gm. Rodecznica, par. Szczebrzeszyn. R. 1827 liczył 100 dm., 662 mk., obecnie 75 dm., 635 mk., 2052 m. gruntu włośc. Leży przy trakcie ze Zwierzyńca do Frampola. W Cz. była gr. un. cerkiew filialna parafii Tereszpol, dek. szczebrzeskiego, erekcyi niewiadomej; 1699 już istniała, niegdyś osobną parafią była. T. Ż.

Czarny Szlak

[ 770 ]Czarny Szlak. Na stepie ukraińskim dróg kommunikacyjnych wcale dawniej nie było, prócz odwiecznych szlaków, po których ciągnęły karawany po sól do Krymu, po ryby na Don i Zaporoże, albo za zbożem i towarami do Oczakowa. Taką drogę nazywano Czarnym szlakiem, z przyczyny niebezpieczeństw, jakie spotykały na nim podróżnych i handlarzy, a podobno więcej dla tego, że tym szlakiem najczęściej Tatarzy spadali na Polskę, który w języku ludu ukraińskiego, nazywał się także Szpakowym, od nazwiska przywódzcy hajdamaków Szpaka, umiejącego doskonale prowadzić czumackie karawany po prześlicznych dolinach i w bliskości wody, nie czepiając wsi i nie wystawiając na niebezpieczeństwo czumaków w dzikiej pustyni. Szlak ten Szpakowy albo Czarny widzieć można na mappie Rizzi-Zannoni nazywa się on po turecku Kerman-Joli „karawanowa droga,“ a po polsku napisano „droga niedojrzana,“ dalej zaś ku północo-zachodowi „zły krok“. Ujście rzeki Siniuchy, czyli Sinej-Wody, było miejscem zkąd się zaczynał Czarny szlak, albo granica tatarska, tak nazwany dla tego, że nim czarne nieszczęście przychodziło: mordy, grabież, pożogi i czarna, śmierć dżuma; a jeszcze więcej dlatego, że ziemia, którą się ten szlak ciągnie, z natury swojej jest czarną, konie zaś tatarskie, stratowawszy trawę, znaczyły pasmo czarne; ztąd początek tego nazwiska, które do dziś dnia pomiędzy okolicznym ludem jest w używaniu. Droga ta przechodziła prawie po samej linii, co i dzisiejszy handlowy trakt z zachodnich gubernij do Odessy; zaczyna się ona na Wołyniu, dochodzi do Humania, a ztąd skrytemi ścieżkami, głębokiemi bezdrożami, po brzegu stepowych rzeczek, dochodziła najprzód do Bałty, potem do Olwiopola, a nakoniec do przeprawy Nikitina na Dnieprze. Tatarzy mieli zwykłe trzy drogi czyli szlaki, któremi zwyczajnie w swoich wycieczkach łupieskich, wybiegając wspólnie od Czarnomorza, rozlewali się na Polskę, płynęli następnie przez trzy różne krainy, jeden Ukrainą i Wołyniem, drugi środkiem Podola, trzeci pograniczem wołoskiem, aż w końcu zatrzymywali się i jednoczyli znowuż w Rusi halickiej. Ztąd gdy każdą z owych trzech krain poszczególnych pruła tylko jedna cząstkowa bruzda całej nawały w Ruś Czerwoną, mianowicie w jej serce stołeczne Lwów, biły pospołu wszystkie trzy prądy, godził z północy od Sokala i Żółkwi szlak ukraińsko-wołyński czyli Czarny, ze wschodu od Trębowli i Złoczowa, podolski czyli kuczmański, z południa od Buczacza i Halicza, wołoski. Zmierzając z trzech różnych stron w jeden cel wspólny, miały te trzy ubite szlaki tatarskie, oparte swojem ujściem o jedno ognisko Lwów, podobieństwo do trzech krwawych mieczów, utkwionych w jednej piersi. Służąc zaś za zwyczajną metę najściom tatarskim, dzieliła stolica lwowska całą Ruś Czerwoną na dwie wręcz odmienne pod tym względem połowy: wschodnią, wystawioną na te łupieskie pożogi pogan, i zachodnią, ku Przemyślowi, wolniejszą od nich. Co tylko ludności i uprawy polnej było na Rusi, wszystko zgarnęło się w stronę zachodnią, bezpieczniejszą. Z tej strony wyglądał kraj zamożniej, ciągnął się ludny gościniec handlowy, świeciły miasta bogatsze jak np. Przemyśl, Jaroslaw. Przeciwnie strona wschodnia była prawie całkiem zapuszczona odłogiem. Tam jeżyły się tylko gdzieniegdzie zamki warowne, przytułek garstki okolicznych mieszkańców w czasie burzy tatarskiej. Tam, w podobnymże celu schronienia, zaczynała się kraina dalekich lochów, pieczar i chodników podziemnych, właściwe piętno okolic pobliższych [ 771 ]ordzie. Przeznaczone na schówki zboża, bydła, ludności, ciągnęły się te lochy, te jaskinie, te schody podziemne, na ćwierćmilową nieraz odległość, pod każdym prawie zamkiem, w sąsiedztwie każdej wsi. Wreszcie nadmienić jeszcze wypada, że Czarny szlak w tradycyach starej Polonii, na Ukrainie osiadłej lub wojującej, znany był pod nazwiskiem: Hetmańskiego szlaku, gdyż po tym samym zagonie odpierali hetmani najeżdzców, po ktorym oni napadali. (Enc. Org., C. Br.)

Czarny trakt

[ 771 ]Czarny trakt, ob. Dziśnieński powiat.

Czarny Wag

[ 771 ]Czarny Wag, niem. Schwarze Wag, węg. Fekete Vág, rzeka niżniotatrzańska, liptowska, wypływa w Niżnich Tatrach z pod Królowej Hali (Kralova Hola, 1024 m.); płynie w górnym biegu na północno-północny zachód, przerzynając w poprzek Niźnie Tatry; poczem, przyjąwszy z pr. brz. potok Szuniawski, zwraca się nagle na zachód, płynąc ustawicznie górską doliną, w podłuż Niżnich Tatr. Od Hoszkowy (Schwarzwag) rozszerza swą dolinę a powyżej Królewskiej Lgoty łączy się z pr. brz. z Białym Wagiem (ob.). Oba razem tworzą rzekę Wag. Przyjmuje liczne górskie dopływy; między nimi z pr. brz. Szuniawski p., Głęboki (Hlubokno), Murańskie p. i Swaryn p.; z lewego zaś brz. Benkowski, Ipoltycę i Bieleniec. Długość biegu 34 kil. Osady nad nim lub w pobliżu leżące są Tepliczka, Hoszkowa i Swaryn. Znaczniejsze szczyty niżniotatrzańskie wznoszą się nad nim po prawym brzegu: Zadnia Hala, Prihibka, Czertowica., Czerwieniec, Gregorye (1038 m.), Kinberg (1114 m.), Szeroka (1083 m.), Sokół (1160 m.), Hniło (951 m.) i Rygiel (951 m.); z lew. brz. zaś: Szeroki Groń, Opalona, Za wierch (1261 m.), Benkowo (1247 m.), Mnranik (1161 m.) i Andraszów Dział (1185 m.). Spad Cz. W okazują następujące liczby 819 m. (poniżej zabudowań Koleszarki zwanych); 797 m. (na zakręcie Wagu ku zachodowi); 754 m. (powyżej połączenia Murańskiej doliny z dol. Wagu), 726 m. (poniżej Hoszkowy naprzeciw Starej Polany), 714.65 m. (ujście Ipoltycy), 689 m. (tuż powyżej ujścia Swaryna), 670 m. (powyżej połączenia się obu Wagów, mostek na Cz. W.). Br. G.