Thesaurus Palaeohibernicus/Glosses on Beda (Carlsruhe)

by Whitley Stokes and John Strachan, eds.

[ 10 ] 2. Glosses on Beda (Carlsruhe). (Codex Augiensis, No. clxvii.)
[ 10 ] f. 3c Salua[1] ratione saltus . arisairchenn ṁbes salt hiciunn nóidécdi madindib ṅuarib deac nammá bas laigu cachmí aescai oldaas trichtaige · ised didiu slándliged salto noichtiche colleuth duárim inę́scu · Ar mad iarnaicniud[2] adrimther cutesbat dicachthrichtaigi di huáir deac ⁊ iiii brottae ⁊ unga ⁊ atom̅ niconbia salt etir · issaithrech immurgu isairi isassu lasnarímairu di huáir deac namma f. 3d duthesbuith dligud[3] slán salto ɔidécen [in marg.] salt iartain duslúnd comláinso innatesbuithe iarnaicniud aslaigu anésca oldoas trichtaige. Anísiu trá isécen remfuar bissext ⁊ emblesim[4]	[ 10 ]For it is certain that there should be a leap at the end of the nineteen-years-cycle if it is by twelve hours only that every lunar month is less than a space of thirty days. This, then, is the sound law (salua ratio) of the leap, to reckon 29½ days in the lunar month[5]. For if it be reckoned according to nature, so that to every space of thirty days may be wanting twelve hours and four moments and an ounce[6] and an atom, there will be no leap at all. This, however, is laborious. Wherefore it seems easier to the computers that the sound law of the leap (is) that only twelve hours are wanting, so that a leap is necessary afterwards to express the filling up of the natural deficiency whereby the lunar month is less than the space of thirty days. This, then, is necessary, to prepare bisext and embolism.
[in marg.] donna/cunus. Donnacanus seems a latinised Irish name MS. aiᶜniud leg. iarndligud, ‘that twelve hours should be wanting according to the sound law.’ J. S. Haec notatio, in inferiore marglne fol. 3c–d adscripta, ad libellum de ratione saltus, qui in fol. 4a, b legitur, pertinet.—Zimmer literally ‘moon’ An unga (borrowed from Lat. uncia) here seems to mean an ostent, the twelfth part of a moment (infra gl. on f. 18½d) : cf. uncia, pars duodecima rei cuiuslibet (Ducange, ed. Henschel) and the quatrain cited by O’Reilly from O’Dugan s.v. unsa. The atom was the 564th part of a moment: see Ducange ed. Favre, s.v. Athomus, and the Battle of Moira, ed. O’Donovan (Dublin 1842), pp. 108, 109, 331. The Irish divisions of time were eighteen: atom, ostint (or unga), brothad, pars, minuit, pongc, úair, catar, laithe, aoil (‘biduum,’ O’Don. Suppl.), tredenus, sechtmain, nomad, coicthiges, mí, tremse (or ráithe), bliadain, des
[ 10 ] De Rerum Natura. f. 18a [I]. De quadrifario Dei opere. ex opusculis sancti Augustini. Operatio diuina, quae saecula creauit et gubernat quadriformi ratione distinguitur. Quarto quod ex eiusdem creaturae seminibus1 et primordialibus causís totius saeculi tempus naturali cursu peragitur. [II]. De mundi formatione. Sancti Iunilii. In ipso quidem principio conditionis facta sunt caelum et terra, angeli, aer [ 11 ]et aqua de nihilo. Die uero primo lux facta est et ipsa de nihilo. Secundo, firmamentum in medio aquarum. Tertio, species maris et terrae, cum eís quae terrae radicitus inherent2. Quarto, luminaria caeli de lumine primo die facto. Quinto, natatilia[1] et uolatilia de aquís. Sexto, reliqua animalia de terra et homo came quidem de terra, anima3 uero de nihilo creatus. [III]. Quid sit mundus. Plinius Secundus. Mundus est uniuersitas omnis quae constat ex caelo et terra, .iiii. elimentís in speciem absoluti4 orbis globata: igne, quo5 sidera lucent, aere, quo cuncta uiuentia spirant, aquís, quae terram cingendo et penitrando communiunt6.
[ 10 ]1: .i. asíl inrolad hisin mais nécruthaigthi statim ised asesnaise in omnia elimenta usque in finem [ 11 ]2: dineoch asas á terra3: acht is in primo die són4: .i. cruind ab omni parte soluti5: .i. dú6: ɔgaibet	[ 10 ]1. i.e. the seed that has been cast into the unshapen mass statim, this is inserted in omnia etc. [ 11 ]2. of what grows a terra.3. but it is in primo die.4. i.e. round.5. i.e. where.6. which contain.
MS. natalia
[ 11 ] f. 18b [V]. De firmamento. Isidorus. Caelum subtilis igneaeque naturae, rotundumque, et a centro terrae aequís spatiis undique collectum, unde et conuexum mediumque quacunque cernatur. Inenarrabili[1]1 celeritate quotidie circuagi sapientes mundi dixerunt, ita ut rueret, si non planetarum occursu moderaretur[2], argumento siderum nitentes quae fixo semper cursu circumuolant, septintrionalibus breuiores giros2 circa cardinem peragentibus. Cuius uertices extremos quos circa3 spaera caeli uoluitur, polos noncipant, glaciali rigore tabentes. Horum unus ad septentrionalem plagam consurgens boreus, alter diuexus in austros terraeque obpositus australis uocatur, quem interiora austri scriptura sancta nominat. [VI]. De uaria altitudine caeli. Plinius Secundus. Non autem ita mundus hoc polo excelsiore sé attollit, ut undique cernantur haec sidera. Uerum eadem quibusque[3]4 proximís sublimiora creduntur, eademque demersa5 longinquís; utque nunc sublimis in deiectu6 positis uidetur hie uertex, sic in illa terrae diuexitate7 transgressís8 illa se attollunt, residentibus quae híc excelsa fuerant, opponente se contra medios uisus globo terrarum adeo9 ut septemtriones, quae nobís a uertice pendent, in quibusdam Indiae locís quindecem tantum in anno diebus appareant10. [VII]. De caelo superiore. Ambrosius. Caelum superioris circuli proprio discretum termino et æqualibus undique spatiis collocatum uirtutes continet angelicas, quae ad nós exeuntes, aetheria sibi corpora sumunt, ut possint hominibus etiam[4] in [ 12 ]edendo simulari, eademque ibi reuersae deponunt11. Hoc Deus aquís glacialibus temperauit, ne inferiora succenderet elimenta. Dehinc inferius caelum non uniformi, sed multiplici motu solidauit12, noncipans eum[5] firmamentum propter sustentationem inferiorum aquarum. [IX]. De circulís mundi .u. Plinius. Quinque circulís mundus diuiditnr, quorum distinctionibus quaedam partes temperie sua incoluntur quaedam inmanitate frigoris aut caloris[6] inhabitabiles existunt. —
[ 11 ]1: isí adéne2: curu3: isim suidib4: datiuus5: isli6: inísiul7: isindísli8: tarsatarmthíagat9: hisí mét asuidigthe globus[7] terrae10: isamlaid ém cotaucbat doib residentibus .i. sideribus .i. andusleicet inna rind .i. illís .i. ísli doibsom infechtsa inna hí ruptar ardda dunnai [ 12 ]11: .i. foácbat .i. caelum12: isé multiplex motus inriuth retae inna airndrethcha in contrarium contra sé ⁊ arriuth aicneta fedesin	[ 11 ]1. this is its speed.3. it is about them.8. over which they cross.9. this is the extent that globus terrae is situated.10. it is thus, indeed, that they raise themselves to them when the planets sink, i.e. low to them now are they that were high to us. [ 12 ]11. i.e. they leave.12. this is multiplex motus, the course which the constellations run in contrarium contra se, and their own natural course.
MS. Inerrabili MS. moderetur MS.  i dă/qbȝq· MS. ⁊ leg. illud MS. coͣloris MS. gobus
[ 12 ] f. 18c Tres autem medii circuli inaequalitates temporum distingunt, cum sol hunc solstitio1 illum aequinoctio, tertium bruma teneat. [XI]. De stellis. Isidorus. Stellae lumen a sole motuantes, cum mundo uerti, ut pute in uno loco fixae et non stante, mundo uagae ferri dicuntur, exceptís hís, quae planetae, id est errantes, uocantur: easque dici aduentu celari, nec unquam caelo decidere, fulgor plenilunii et solis probat diliquium. quamuís uideamus igniculos ex aethere lapsos portari uentís, uagique lumen sideris imitari, trucibus cito coorientibus[1] uentís. Plinius. Sidera autem alia dicuntur2 in liquorem soluti humoris esse fecunda, alia concreti in pruinas, aut coacti in niues, aut glaciati in grandines. [XII]. De cursu planetarum. Plinius. Inter caelum terrasque septem sidera pendent, certís discreta spatiis3 quae uocantur errantia, contrarium mundo agentia cursum, id est leuum, illo semper in dextra praecipiti. Et quamuís assidua conuersatione inmensae celeritatis attollantur ab eoque rapiantur in occasús, aduerso tamen ire motu per suos quaeque passus aduertuntur, nunc imferius, nunc superius propter obliquitatem signiferi uagantia. Radiis autem solis praepedita, anomala uel retrograda[2] uel stationaria4 fiunt.
[ 12 ]1: .i.fotlaiand2: isgnád bróen ⁊ fliuchaidatu ocaturcbáil ⁊ liafuined3: .i. [in marg.] hité spatia narree fil á terra usque ad XII. signa hité soni . toni . comlana rꝉ. hité interualla immurgu deferentiae ⁊ nitiagat saidai sech satuirn suas ut plinius dicit rꝉ. Plinius: tonus est spatium cum legitima quantitate [in marg. inf.] certís spatiís .i. tonus inter terram et lunam rꝉ. isécen corrobat indib sex interualla .VII. spatia ⁊ .VII. toni[3] rl. lege plinium ·4: .i. súas cách díríuch[4] [in marg. inf.] stationaria in superioribus .i. isnaib rendaib fail húas gréin .i. mars iouis saturnus rꝉ. IN tricetro id est in tertia parte signiferi in quadrato id est in quarta parte in aduerso rꝉ.	[ 12 ]1. i.e. a day’s length there.2. usual is rain and wetness at their rising and with their setting.3. i.e. these are the spatia, the spaces which are a terra usque etc. These are soni, toni, complete etc. These, however, are interualla differentiae, and these go not up past Saturn, ut Plinius etc. It is necessary that there be in them sex interualla etc.4. i.e. up straight etc., i.e. in the planets that are above the sun.
MS. orientibus MS. retrogada MS. soni but cach ṅdiruch BCr. 19c
[ 12 ] f. 18d [XIII]. De ordine earum. Summum planetarum Saturni [ 13 ]sidus est natura gelidum XXX annís signiferum peragens. Nouissima luna XXVII diebus et tertia diei parte signiferum conficiens, dein morata in coitu solis biduo1 non conparere in caelo. [XIV]. De apsidibus earum. Sunt autem sui cuique planetarum circuli quos Graeci apsidas2 in stellís uocant, aliique quam mundo, quoniam terra a uerticibus duobus, quos appellauerunt pollos, centrum caeli est, necnon et signiferi est obliqui inter eos siti. Omnia autem haec constant ratione circinnii3 semper indubitata. Ergo ab alio cuique centro apsides suae exsurgunt4: ideoque diuersos habent orbes motusque disimiles. Quoniam interiores apsidas necesse est breuiores esse5: igitur a terrae centro apsides altissimae sunt, Saturno in scorpione etc.
[ 12 ] [ 13 ]1: biduo .i. allaithe ṅdedenach diud noichtich ⁊ phrím archiunn rl.2: nomen dunaib erdomnaib imbí indócbál frisarind absidias .i. circulos .i. fubíth doṅgníat cercol ocondocbáil3: .i. gabal rínd ꝉ. diathre4: cotaocbat5: [in marg.] huare ní in óen diaithir doib	[ 12 ] [ 13 ]1. biduo i.e. the last day at the end of the month of twenty-nine days and the first following etc.2. nomen for the depths (?)[1] wherein is the rising[2] up to the constellation[3]. Absidias, i.e. circulos, because they make a circle in the rising.3. i.e. a pair of compasses, or orbits.4. they upraise themselves.5. because they are not in one orbit.
perhaps the ‘altitudines’ of Pliny ind ócbál cf. Pliny, Nat. Hist. ii 16
[ 13 ] f. 18½d
[ 13 ] b’ [1]salua ratione saltus .i. quasi dixisset testa són dano dintrichtigi lasindi huáir deac .i. fuar salto ascach óen æscu .i. cethir brottae ⁊ alarann deac brotto et VIImad rann cethorchat aili deac brotto	[ 13 ]i.e. quasi dixisset, this, then, is wanting to the solar month besides the twelve hours[2], i.e. to find a leap out of every lunar month, to wit, four moments and the twelfth part of a moment and the forty-seventh part of the twelfth part of a moment.
Inter fol. 18 et 19 chartae resegmen insutum est, quod ab eadem manu recentiore, quae folia totius codicis numeri ordine notabat, 18½ signatur. Ad hunc locum nihil facit, sed pertinet ad eundem libellum chronologicum, ad quem amplior notatio Hibernica in initio codicis (fol. 3cd) legitur. Verborum Hibernicorum cethir brottae rl. interpretatio Latina ‘IIII momenta ⁊ duodecima pars unius momenti . XLa VIIa pars duodecimae partis momenti’ ab alia manu adscripta est.—Zimmer see the note above on fol. 3c, d
[ 13 ] f. 19c [XXVII]. Ordo uentorum. Uentorum .iiii. cardinales sunt, quorum primus Septentrio qui et Aparcias, flat1 rectus ab axe, faciens frigora et nubes; huic2 dexter Circius qui et Tracias, faciens nines et grandines; a sinistris3 Aquilo, qui et Boreas, nubes constringens.
[ 13 ]1: .i. antúaid cachṅdiruch2: .i. forláim deis aníartúaid donprímgáid biid circius3: .i. forlaim chli anairtuáid biid aquilo	[ 13 ]1. i.e. straight from the north.2. i.e. on the right hand from the north-west of the chief wind is Circius.3. i.e. on the left hand from the north-east is Aquilo.
[ 13 ] f. 20b [XXXIX]. De aestu ociani. Aestus ociani lunam sequitur, tanquam eius aspiratione retrorsum trahatur, eiusque inpulsu retracto refundatur qui quotidie bis afluere et remiare unius semper horae dodrante et semiuncia transmisa uidetur, eiusque omnis cursus in ledones1 et malinas2 id est in minores aestús diuiditur et in maiores.
[ 13 ]1: .i. hicontrachtu2: .i. hirobartai	[ 13 ]1. i.e. into ebb-tides.2. i.e. into flood-tides.
[ 14 ] De Temporum Ratione. f. 24d [I]. De compotu uel loquela degitorum. Cum primam alphabeti litteram intimare cupis unum manu teneto1; cum secundam, duo, cum tertiam, tria.… Potest et ita scribi, si causa secretior2 exigat.
[ 14 ]1: .i. arfuris[1]2: [in marg.] .i. asetarscarthu	[ 14 ]1. i.e. thou shalt hold.2. i.e. which is more remote.
cf. infra 33b6
[ 14 ] f. 25c [IV]. Huius disciplinae regula soluitur[1] quod plerosque turbat imperitos: Quia Philippus in expositione beati Iob aestum maris occiani quotidie bis uenire discribens adiunxerit hunc unius aequinoctialis horae dodrante1 transmiso, tardius sine intermisione siue die uenire, siue nocte.
[ 14 ]1: .i. teora cethramdin huare aequinocht indid mailliu atuile arcach óenlaithiu	[ 14 ]1. i.e. three-quarters of an equinoctial hour by which the flood is slower day by day.
MS. ał   soluit’/regula :|
[ 14 ] f. 26a [V]. In principio fecit Deus caelum et terram, terra autem erat inuissibilis et incomposita et tenebrae erant super abyssum et spiritus Dei superferebatur1 super aquam.
[ 14 ]1: hieronymus merefeth[1] fouebat ꝉ. incubabat	[ 14 ]
i.e. mĕraḥĕfĕth Gen. i. 2
[ 14 ] f. 31b XVII. De lunae cursu per signa. Luna quotidie .iiii. punctis, siue crescens a sole longuius abiit, seu decrescens soli uicinior, quam pridie fuerat redditur: singula autem signa .x. punctos habent, id est, duas boras, sicut et superius ammonuimus, .u. enim puncti horam faciunt. Et ideo sí uis scire in quo signo luna est, sume lunam quam uolueris, ut puta quintam, multiplica per quatuor, fiunt uiginti: partire per .x. bis deni uies; duobus ergo signis quiuta luna semper a sole distat. Item sume octauam lunam, et multiplica per quatuor, fiunt xxx. ii. partire per .x., ter deni tries, et remanent ii[1]; tribus ergo signís et duobus punctis, octaua luna semper a sole dirimitur1. Duos autem punctos sex partes intellige, id est, quantum sol in zodiaco .ui. diebus conficit iteneris: punctus siquidem habet tres partes, quia signum quodque x. punctos, triginta autem habet partes. Item sume nonam decimam lunam, multiplica per quatuor, fiunt septuaginta sex, partire per .x., septies deni septais et remanent sex: septem ergo signís et hora una, quod est demedium2 signi ac puncto, id est, tribus partibus, nonadecima semper in itenere quo coeperat a sole degressa est. Et ne suspicio tibi forte argumenti fallentis incidat, uade ad diametrum3 caeli, quod quintam decimam lúnam tenere nemo est [ 15 ]qui dubitet, multiplica .xu. per quatuor, fiunt sexaginta: partire per .x., sexies deni sexais[2]: sex enim signís quinta decima luna semper, id est, demedio sperae caelestis a sole discernitur, sine ante4 seu retro5 respexeris.
[ 14 ]1: .i. itarscarthar2: arit di húair in signo3: .i. dond lethtomus [ 15 ]4: .i. archiunn5: .i. diéis	[ 14 ]2. for they are two hours in signo.3. i.e. to the half-measure. [ 15 ]
MS. iiii? MS. sexaiạs
[ 15 ] f. 31c XVIII. Quod si quis signorum nescius lunaris tamen cursus agnoscendi cupidus est, nouerit et ipse solem quotidie partem1 unam zodiaci sui complere (neque enim aliud partes zodiaci, quam quotidianos solis in caelo deberaus sentire progressus), lunam uero quotidie XIII partes eiusdem zodiaci conficere, id est, punctos .iiii. et unam partem. Et quia ilia XIII partes complente sol unam complet, inde fieri sciat, ut sicut supra docuimus, non plús quotidiano progressu a sole, quam quaternís punctís, hoc est, duodenís partibus elonguetur. Ponat ergo lunam2 ubilibet computare uoluerit, ut puta in kalendas Ianuarias primam; haec ubi prima noctem diemque transegerit, illum caeli locum tenet, quera sól tertio decimo mensis eiusdem die completo. Ubi secunda3 est, multiplica .ii. per quatuor, fiunt .uiii. Item ut de punctís ad partes peruenias, multiplica VIII. per tres, fiunt XXIIII. Illam ergo caeli partem tenet luna secunda in quartas nonas Ianuarias, quam sol4 XXIIII. abhinc die confecto. Ubi tertia est, multiplica iii. per iiii., fiunt xii., partire per .x., decies5 asse decus6 et remanent duo puncti, id est, sex partes; illam ergo caeli partem tenet luna tertia, quam sol mense toto et diebus sex post tertias nonas Ianuarias exactís, id est, sexto post .iii. nonas Februarias die cousummato. Ubi quarta est, multiplica haec per .iiii., fiunt xui., partire per .x., decies asse decus et remanent .ui. puncti, id est, partes .x. et .uiii. Illam igitur caeli partem tenet luna quarta, quam sól mense expleto ac .x. et .uiii. diebus post pridie nonas Ianuarias. Ubi quinta est, multiplica .u. per .iiii., fiunt xx, partire per .x. bis deni uies7; duobus ergo mensibus expletis adueniet sol partem caeli, quam quinta luna tenet, id est, die nonarum Martiarum. Ubi octaua est8 VI idus Ianuarias, multiplica .uiii.[1] per .iiii., fiunt .xxxii., partire per .x., ter deni tries9, et remanent .ii. puncti, id est, sex partes [caeli]; illam caeli partem tenet luna octaua in .ui. iduum Ianuariarum die, quam sól aditurus est post tres abhinc menses et dies .ui., id est, sexto die post sextas iduus Apriles. Ubi nona decima est xiiii Kl. Februarias, multiplica per .iiii. fiunt lxxui., partire per .x., septies deni septais et remanent .ui., multiplica haec per .iii. fiunt .x. et .uiii. illa parte cæli circumuolat luna nona decima in xiiii. Kl. Feb. qua sol post .uii.
[ 15 ]1: .i. huide laithi beos2: cipé3: .i. indaile4: tenebit .i. cuit inna aine ⁊ inna aile5: .i. a óen fodeich6: .i. ita deich7: is fiche8: .i. lingidsem tar áes ṅesci beos ar chumbri9: .i. tricha	[ 15 ]1. i.e. a day’s journey still.2. whatever[2].4. tenebit, i.e. the part of the one and of the other.5. i.e. ten times one.6. i.e. they are ten.7. it is twenty.8. i.e. for sake of brevity he again skips over the moon’s age.9. i.e. thirty.
MS. .uii. cf. Ml. 26d11, 12: 26a1
[ 16 ] f. 31d abhinc menses ac dies x et .uiii., id est, XVIII die post XIIII Kalendas Septembres qui est octauus iduum Septembrium dies. Et né scruplus tibi forte argumenti fallentis incedat, proba ad diametrum anni, quod xumam tenere lunam rarus est1 qui nesciat, multiplica xu per .iiii., fiunt LX etc. XIX. Item de eodem si quis computare non dedicit. Si qui2 uero etiam calculandi minus idoneus, lunaris tamen circuitus existit curiosus et huic ad capacitatem ingenioli sui commodamus argumentum, quo id quod quaerit inueniat: siquidem totam annalis circuitus seriem, quae xii mensibus continetur, alfabetís distinximus, ita dumtaxat, ut primus et secundus ordo uicenos et septenos dies, tertius autem uno amplius complectatur: illo uidelicet qui de tertio repetitís uiii horís superfluís adcrescit, Et ut diebus quos signare uolebamus litterae sufficerint, non singulis has diebus sed alternís3 apposuimus….
[ 16 ]1: .i. is huathath2: .i. nech3: .i. dallae for óen littir	[ 16 ]3. i.e. two days on one letter.
[ 16 ] f. 32a Cum igitur anno quolibet diem quemlibet quo in signo, uel cuius mensis in partibus lunam habeat, scire uolueris, aperto codice1 nota litteram quae eidem sit praeposita diei2 et recurrens ad regularem paginam, in qua litterarum est distincta congeries, eodenque statim anno ex titulo3 frontis inuento, illam quam quaerebas litteram eiusdem diei inuenies. Atque ante ac retro inspiciens, quod signum quemue mensem e regione habeat annotabis. Ponamus aliquod[1] quo ad caetera lector conualescat exemplum. quaeris, ubi sit luna, uerbi gratia, in Kalendas Apriles anno sexto decennouennalis circuli: aperi codicem, quaere diem kalendarum memoratarum, inuenies .e. litteram praescriptam, recurre ad paginam[2] regularem, uidebis sextum annum perspecto eius alfabeto .e. litteram repperies, circumfer oculos ad latera, hinc geminorum extrema, illinc4 Iunii mensis initia deprehendes esse notata. Et sine eruditus sine simplex es lector, palam té quod cupiebas inuestigasse laetaberis. Insuper et toto illo anno quibuscunque diebus .e. litteram uideris asscriptam, sine crescentem sine decrescentem, in hisdem caeli partibus lunam noueris esse conuersatam. Non enim hoc argumento, in detrimento an in cremento[3]5 suae lucis, in aduerso an in coitu solis sit posita luna6 requiris, sed si et hoc scire desideras, aderit argumentum uetusta Aegyptiorum obseruatione traditum. XX. Quota sit luna in Kalendas quasque7 Primo [ 17 ]decennouennalis circuli anno, in quo nullae sunt epactae[4] in Kalendas Ianuarias nona est luna8, in Kalendas Februarias .X., in Kalendas Martias IX., in Kalendas Apriles X., in Kalendas Maias XI, in Kalendas Iunias XII., in Kalendas lulias XIII., in Kalendas Agustas XIIII, in Kalendas Septembres XUI, in Calendas Octimbres XUI, in Kalendas Nouembres XUIII, in Calendas Decembres XUIII. Hós tibi numeros pro regularibus singulorum mensium sume, quibus annuas addens epactas, lunam quota sit9 per Kalendas quasque, sine errore repperies. Si enim uís scire quota est luna in Kalendas Ianuarias anno secundo circuli decennouennalis, tene uiiii regulares10, adde epactas XI (.i. xi. Kl Ap⏑ ), fiunt XX·, uicessima luna est. Sí uís scire, quota est luna in Kalendas Iunias anno tertio, tene regulares XII, adde epactas11 anni illius XX duas, fiunt XXXIIII, tolle XXX, remanent IIII; quarta est luna in Kalendas memoratas (.i. Iunias).
[ 16 ]1: .i. félire2: .i. imbi3: .i. túas inochtur4: .i. dindleith ailiu5: .i. crementum leissem6: hicoimthecht dugréin ⁊ escu inoénrínd7: .i. issí ide asmberse archinn .i. est etiam uetus argumentum rꝉ [ 17 ]8: [in marg.] .i. ní accomlatar epactæ xi kl. ap⏑ fri riaglóri in illo anno dothoscélad áis ésci bís for kl cachmís in primo anno ithe riaglóri insin adchomlatar fri epacta XI. kl ap⏑ hicach bliadin tresinnóedécde ṅuile9: cid aes ṅesci10: .i. aes ṅesci kꝉ ian⏑ in primo anno11: .i. for xi.	[ 16 ]1. i.e. calendar.2. i.e. in which it is.3. i.e. up above.4. i.e. from the other side.5. i.e. crementum hath he[5].6. in the conjunction of sun and moon in one constellation.7. i.e. this is what I will say later on. [ 17 ]8. i.e. epacts are not added on the 22nd March (xi. Kl. Ap.) to regulars in illo anno to ascertain the moon’s age which is on the calends of every month in primo anno. Those are the regulars which are added to epacts on the 22nd March in every year through the whole cycle-of-nineteen-years.9. what is the moon’s age.10. i.e. the moon’s age.11. i.e. on the 22nd of March.
MS. alquod MS. paginem incremento: MS.  ī /cremento MS. ạͤpactae i.e. the word is cremento, not incremento
[ 17 ] f. 32b Quod si quis obiecerit1, uel huius uel praecedentis argumenti2 alicubi ordinem uacillare, doceat ipse in huiusmodi quaestionibus indagandís ueracius et compendiosius argumentum, et nós libenter gratanterque accipiemus. Hoc autem praecedens, quod commemorauimus argumentum, et nonnullís ad transscribendum iam dedimus3 et in principiis huius nostri opusculi praefigendum esse censemus. Porro praesens argumentum, quod de luna Kalendarum quaerenda posuimus, hoc tantum loco commemorasse et docuisse sufficiat. Nam cognita quota sit4 in Kalendís luna, facile etiam, ceteris cuiusque mensis diebus qua sit ætate, cantato ipso mense5 et concurrentibus degitís apparebit. Sunt autem anni tres circuli6 [ 18 ]decennouennalis, in quibus idem argumentum stabilitatem sui tenoris conseruare nequeat7, octauus uidelicet, et ximus, et nonus decimus, cui causam nutandi8 uaria facit ac dispersa per annum embolismorum insertio. Siquidem anno octauo luna Kalendarum Maiarum iuxta rationem quidem argumenti uicessima et octaua computatur, sed propter embolesmum, qui in Martio mense inseritur, XXVII probatur existere. Item in Kalendas Iulias iuxta argumentum XXX fieri potuit luna, sed propter adiectionem diei, quem superfluitas embolesmi attulerat, fit XXIX. Item anno XI· quia luna embolesmi pridie nonas Decembris accenditur, facit lunam in Kalendís Martiis xxmam esse et octauam, cum hanc ratio argumenti xxam nonam tunc existere doceat. Item anno9 xuiiiimo. quia luna embolesmi tertio die nonarum Martiarum incipit, cogit lunam in Kalendas Maias XXUIII computari, cum xxixmam secundum argumenti calculationem cantatur10, quo etiam anno ratio saltus lunaris, de quo in sequentibus dicemus, fidem eiusdem argumenti impugnat. Si enim ipsum argumentum iuxta Aegyptios a Septembrio mense, ubi principium est anni eorum, inchoaueris, necesse est, ut luna Iulii mensis eo anno11 XXVIIII dies ut nunquam alias habeat, uno uidelicet ratione12 saltús amíso et ob id luna Kalendarum Augustarum tertia reddatur, quae iuxta argumenti regulam secunda computabatur. Si uero iuxta hoc quod nós supra docuimus, a Ianuario principium argumenti sumere mauís, eodem ordine luna in Kalendas Decembres uiima incurrit, quae iuxta argumentum sexta fieri debuisse putabatur, quia nímirum luna Nouembri mensis unam amittit diem, et pro tregenta consuetís undetrigenta13 solum diebus cogitur esse contenta. Quae profecto omnia melius colloquendo quam scribendo docentur.
[ 17 ]1: .i. hifrithcheist2: [in marg.] .i. argumind innasén3: .i. sochide rodascríb[1] húan4: cid áes díxnigedar5: [in marg.] .i. ambas cete .i. acht asrobarthar in mí6: .i. teora bliadni frithriagla namma leissem [ 18 ]7: .i. ar ni tosceli argumint acht bliadni sláin8: utmalligthe9: .i. forcenn noidecdi10: arcanar11: .i. isnoichtech ré niuil la aegyptacdu isinbliadinsin hicuiretar salt12: .i. hi .IIII. k. sep⏑13: .i. nóichtech	[ 17 ]1. i.e. in objection.2. i.e. the argument of the signs.3. i.e. many have transcribed it from us[2].4. what age it is.5. i.e. when it is sung, i.e. provided the month be mentioned.6. i.e. only three irregular years hath he. [ 18 ]7. i.e. for the argument ascertains nought but a whole year[3].9. i.e. end of the nineteen-years-cycle.11. i.e. with the Egyptians the month of July consisted of twenty-nine days in that year in which they put the leap.12. i.e. on the 29th of August.13. i.e. consisting of twenty-nine days.
MS. rodáscrib i.e. from our MS. Was bliadan slán a technical term for a year without intercalation?
[ 18 ] f. 32c Non autem transitoriae commemorandum, quod hoc argumentum a Septimbrio quidam incipiunt1, ponentes eidem Septimbrio2 regulares ·u·, Octobrio .u., Nouembrio .uii., Decembrio .uii., cetera ut supra [ 19 ]nós posuimus, quod ob auctoritatem Aegyptiorum rationabiliter prosus agunt, ut a quibus origo computandi sumpta est, horum quoque in computando anni principium emitentur. Uerum aliis aptius multo et expeditius3 uidetur, ut computatio omnis, quantum non necessitás rationis obsistit4, a principio anni sui etiam apud Ronianos5 incipiat, et usque ad terminum anni rato atque intemerato ordine procurrat. XXI. Quae6 sit feria in Kalendas. Simile autem huic tradunt7 argumentum ad inueniendam diem Kalendarum promtissimum, ita dumtaxat, ut aliis utens[1] regularibus, quod in hoc8 per epactas facis, in illo facias per concurrentes septimanae dies. Habet ergo regulares Ianuarius duos, Feb. u., Martius u., Aprilis i., Maius iii., Iunius ui., Iulius i., Agustus iiii., September uii., October duo, Nouember u., December uii. Qui uidelicet regulares hoc specialiter indicant, quota sit feria9 per Kalendas, eo anno quo .uii. concurrentes asscripti sunt dies: ceterís uero annís addes concurrentes quotquot in praesenti fuerint annotati ad regulares mensium singulorum, et ita diem Kalendarum sine errore semper inuenies. Hoc tantum memor esto, ut cum imminente anno bissextilii10 unus concurrentium intermittendus est dies eo tamen numero quem intermisurus es, in Ianuario Februarioque utaris: at in Kalendís primum Martiis per illum qui circulo continetur solis computare incipias. Item anno qui .ui. habet concurrentes, sume .ui. regulares mensis Martii, adde concurrentes, .ui., fiunt .xi., tolle11 .uii. remanent quatuor, quarta feria[2] sunt Kalendae Martiae.
[ 18 ]1: [in marg. sup.] aetas lunae inso for kl caichmís la aegyptacdu ⁊ isde rosaig indnomad[3] for kl ian⏑ archinn[4]2: .i. othosuch bliadne egiptacdae [ 19 ]3: .i. indilmainiu4: méit nánd rithbeir5: .i. ɔdib ó kl ian˘6: .i. cid láe sechtmaine7: .i. dofis cid lae sechtmaine forambí kl. caich mís cucenn cicuil griendi8: it saini[5] riaglori inso9: .i. cid lae sechtmaine10: [in marg.] .i. (a)n du(c)uiredar bissext for nói[6] kl11: .i. cuire huait	[ 18 ]1. aetas lunae this, on the calends of every month with the Egyptians, and thence the ninth (day of the moon) coincides with the following 1st of January.2. i.e. from the beginning of the Egyptian year. [ 19 ]4. so far as it does not oppose it.5. i.e. that it should be from the calends of January.6. i.e. what is the day of the week.7. i.e. to know what is the day of the week on which are the calends of every month to the end of the solar cycle.8. these are different regulars.9. i.e. what is the day of the week.10. i.e. when bisext falls on the 24th March (ix. Kl. Ap.).11. i.e. put from thee.
MS. utens ut aliis, with marks of transposition MS. quartaé feriaé MS. īnͩmad/ o   Under lunae inso for is Ssimile (a probatio pennae, cf. p. 19 l. 8), in a continental hand and under nomad for is benerb (less likely besærb), and to the right of it benitte, Holder cf. saini laa Wb. 33b9 leg. nóimad?
[ 19 ] f. 32d XXII. Argumentum de qualibet luna. Sí ergo scire uís uerbi gratia anno quo per Kalendas Ianuarias nona est luna quota sit luna in Kalendas Maias, dicito Maius in Kalendas .cxxi., tolle Kalendas, remanent .cxx. adde .ix. fiunt .cxxix. partire per l.ix. quinquagies nouies bini1 cen[tum]decusoctus, tolle CXUIII2, remanent XXVIII.
[ 19 ]1: it deidi2: .i. aocht deac archét	[ 19 ]1. they are double (bini).2. i.e. a hundred and eighteen.
[ 20 ] f. 33a Iuuat33a1 huiusque argumenti usum33a2 calculator ultima quinquagessimae nonae partis deligentius memoriae commendat, Fiunt CCLXXI, partire per septem septies trigeni33a3 ducenti decus33a4 septies octoni33a5 quinquais[1] sexis, remanent .u., quinta est feria per octo Kalendas Octobres. XXIII. De lunae ætate si quis computare non potest. Quodsi adeo quisque deses33a6 uel hebes est, ut absque omni labore computandi lunæ cursura scire uoluerit, innitatur33a7 alphabetís quae in annali uidet libello iuxta cursum distincta lunarem, ubi duos lunae circuitús, id est, quinquagenos et nouenos dies terna33a8 tenent alphabeta ; et quancunque litteram luna in hác aetate semel habet, eandem per totum annum simili modo notatam in eadem semper ætate habere non dissinit. nisi forte quod tamen raro accidit embolesmorum haec ratio inmutet. Uerbi gratia, anno tertio cicli decennouennalis, luna quae xxx dies habitura est, semper ab .a. nudo, incipit, secunda33a9 est in .b. tertia in .c. similiter nudis, id est, nullo puncto annotatis. XXIIII. Quot horís luna luceat. Tradunt quoque argumentum ueteres, quo luna cuiuscunque aetatis quot horas luceat, exploretur: quia enim prima luna, inquiunt, .iiii. punctís lucet33a10, adiecitur hic numerus a secunda luna quotidie usque ad plenilunium, detrahiturque dehinc paribus spatiis in diminutionem.
[ 20 ]33a1: .i. fortét33a2: in gnathugud33a3: .i. it secht trichit33a4: inna deich ardib cétaib33a5: itsecht ṅocht 33a6: deeid33a7: aimmded33a8: .i. trigné forsin apgitir33a9: indaile33a10: .i, cethir punct ocdiubeirt	[ 20 ]3. i.e. they are seven thirties.4. two hundred and ten.5. they are seven eights.8. i.e. three kinds on the alphabet.10. i.e. four points in waning.
MS. .L. /quiṇquais
[ 20 ] f. 33b Et né argumentum dubium fore arbitreris, tene xu, inquiunt, et ubi pernox luna candet33b1 exquire, multiplica per .iiii., fiunt lx, partire per .u., quinquies duodeni sexais, .xii horas, id est, noctem integram xu. luna perlustrat. Item sí nosse uís, sextadecima et septimadecima, et caeterae deinceps quot horas luceant lunae, recole33b2 per singulas quanto minus33b3 sint a xxx et inde computandi crepidinem33b4 strue. Uerbi gratia sí nosse uís uicessima quinta quandiu luceat luna, dicito: quanto33b5 minus a triginta patebit, quia ·u·33b6, multiplica per .iiii. quater quini uies: partire per .u., quinquies quaterni uies, quattuor ergo horis splendet uicessima quinta quomodo et quinta luna33b7. Et quidem hoc argumentum tempore aequinoctiali ligitima fixum statione perlabitur: uerum longuissimís[1] [ 21 ]in bruma noctibus, uel item aestate breuissimls, quarum alias xii horarum spatium longe33b8 transcendere, alias nequaquam ad hoc pertingere33b9 posse constat: qua ratione lunam xii horas lucere credamus, nisi forte putamus non aequinoctiales horas intelligendas, sed singulas quasque noctes pro suae mensura longuitudinis, aut breuitatis in xii particular, quas horas uocitemus sequa distributions findendas33b10. XXV. Quando uel quare luna uel prona uel sopina uel uideatur erecta. Sunt qui auras explorare conati dicunt nouam lunam quotiens sopino cornu utroque uidetur, tempestuosum mensem, quotiens erecto uno, serenum portendere33b11. Quod longe aliter esse naturalis ratio prodit. Quid enim33b12? nunquid credibile est lunae statum, qui fixus33b13 in aethere permanet, pro subiacentium motatione flabrorum uel nubium posse aliorsum quam fuerat conuerti et earn quasi futuræ metu33b14 tempestatis aliquanto altius cornu, quam naturae ordo poscebat attollere? Dicunt enim eam, sicut[2] et beatus Augustinus in expossitione33b15 psalmi (.i. in Domino confido) decimi docet, non habere lumen proprium sed a sole illustrari. Sed quando cum illo est, eam partem33b16 ad nós habere, qua non illustratur, et ideo nihil potest in ea lucis uideri: cum autem incipit ab illo recedere, illustrari ab ea etiam parte, quam habet ad terram, et necessario incipere a cornibus, donec fiat quindecima contra33b17 solem. Tunc enim sole occidente33b18 oritur, ut quisquis occidentem solem obseruauerit, cum eum coeperit non uidere, conuersus ad orientem lunam surgere uideat,
[ 20 ]33b1: .i. aesca bís commatain ostalam33b2: frecuirthe ceill33b3: indóa33b4: fotha33b5: .i. inchoiced fichet33b6: .i. a coic indid óa quam XXX33b7: .i. hicoicid huathid [ 21 ]33b8: .i est ismóu oldata xii horae .i. xuiii hor˘33b9: .i. niroig di húair deac33b10: .i. fodlaidi33b11: .i. donaurchain33b12: arciric33b13: .i. inariaglaib coraib33b14: .i. comscuchud[3] suas ar ómun innasín33b15: .i. indecadib33b16: .i. intan ṁbís inna arrad[4]33b17: cinn chomair[5]33b18: [in marg.] .i. anaslui grién foa fuined dosoí dond orient ɔaci anæscae	[ 20 ]1. i.e. a moon that continues over the earth till morning.5. i.e. the twenty-fifth.6. i.e. the five by which it is less than thirty.7. i.e. in the fifth. [ 21 ]8. i.e. it is more than are XII horae.9. i.e. it attains not to twelve hours.11. i.e. that it portends.13. i.e. in its proper rules.14. i.e. moving upwards for fear of the storms.15. i.e. in the Decades[6].16. i.e. when she is along with him.18. i.e. when the sun goes away to its setting, it turns to the east, so that thou seest the moon.
MS. ‑miás MS. sͥ eam, with marks of transposition MS. conscuchud arrad later farrad cf. vol. i. p. 402, note m A name for Augustine’s Commentary on the Psalter (Enarrationes in Psalmos). See the preface to the hymn of S. Hilary: is for binnius canair, ut Agustinus dicit isna Deccadib, Goidelica 98
[ 21 ] f. 33c Atque inde ex alia parte, cum ei coeperit propinquare, illam partem ad nós conuertere, qua non illustratur, donec ad cornua redeat atque inde omnino non appareat. Cum ergo die crescente sól a meredianis plagís[1] ad boreales33c1 paulatim partes ascenderit, necesse est luna, quae eo tempore nata est, occiori transitu solem ad borealia sign a praecurrat, atque ideo cum noua post occasum solis uidetur, quae ad [ 22 ]septemtrionem33c2 solaris occasus occasura est, nímirum non iuxta, sed supra solem sita est, quo inferiora eius illustrante, aequalia poene cornua ostendere[2] et instar nauis sopina ire uidetur. At reuerso post solstitium aestiuum ad inferiora et australia cursu solis, luna quoque illís nata mensibus, ad inferiora cursum tendat necesse est: unde fit ut quae ad australem partem solis, qui occiderat occasura est: absque ulla dubietate cum primo33c3 post occasum solis apparet, non iam supra illum[3] sed iuxta ilium ad meridiem posita uidetur. Atque ideo aquilonalia eius latera sole aspectante cernitur erecta progredi: semper enim luna auersís a sole cornibus, rotundam sui partem pandit ad illum, cuius ordine rationis agitur, ut quo dies longuior, eo sit luna noua excelsior et quo breuior atque ad meridiem decliuior est dies, eo deiectior33c4 noua luna cernatur​…​Eadem ratio est etiam lunae decrescentis quare matutino33c5 in exortu nunc exortu erecta, nunc sopina pareat. Eadem cur interdiu33c6 sæpe prona procedat: ní mirum solis cam radiis superiore ex loco tanguentibus. Non ergo lunae conuersio, quae naturalis est et fixa, potest futuri mensis portendere33c7 statum, sed qui curiosi sunt huiusmodi rerum, coloris uel eius uel solis uel caeli ipsius aut stellarum siue nubium motatione, uel aliis quibuslibet indiciis sepe statum ueris qui sit futurus explorant. Denique lunam quartam, si pura fuerit, neque obtusis33c8 cornibus, dare reliquis diebus usque ad exactum mensem indicium serenitatis existimant et cetera talia. XXVI. Qua ratione luna, cum sit situ inferior, superior sole aliquotiens uidetur. Nec mirari opus est, cum lunam per australia signa currentem multo inferius ac uicinius terrae quam solem, cum hisdem moratur in partibus, circuire uiderimus, quia uidelicet multo inferior non solum soli[4] sed et Veneri ac Mercurio, quae infimae stellarum33c8a sunt, luna in confinio aeris eius[5] turbulenti33c9 et puri decurrit aetheris.
[ 21 ]33c1: .i. tuascerddacha. [ 22 ]33c2: sathuaid[6]33c3: innaphrím33c4: .i. ísliu33c5: [in marg.] .i. issed angné cetne foir oc diupirt intan adcither matin33c6: .i. fride33c7: dinaurchain33c8: .i. nélaib33c8a: .i. errantium33c9: [in marg. inf.] .i. inichtur aetheris ⁊ inochtur aeris	[ 21 ] [ 22 ]3. in its prime.5. i.e. this is the same appearance on it a-waning when it is seen in the morning.7. that it portends[7].8. i.e. by clouds[8].9. i.e. in the lower part aetheris and in the upper part aeris.
MS. sol a meredianís plagis die crescente, with marks of transposition MS. ostendere/ꝓtendere over this is solem MS. soliͤ over this is huius in a continental hand leg. fathuaid? the Latin infinitive is mistranslated Here nélaib seems an instrumental pl. W. S.
[ 22 ] f. 33d Unde paucís intimandum est33d1 quod hunc lunae progressum ultra33d2 solem in utraque caeli plaga, et australi uidelicet et septentrionali, signiferi gignat latitudo33d3, Porro in australi ipsa quoque lunae eiusdera deiectio33d4 iuuet. Siquidem signifer idem tricentís33d5 [ 23 ]quidem LXV partibus et quadrante per caeli ambitum longus, sed XII est partibus latus: harum duas tantum medias sol, luna omnes peruagare consueuit. Qui cum australes illius deuenit in locos aliquanto humilior hiberno sole apparet, non solum quia uicinior est terrae, sed etiam quia .u. fere partibus aliquotiens, siue etiam .ui. solaris cursus terminos in meridiem transit: et quanto amplius interiora austri penitrat, tanto deiectior33d6 nostris, qui eam ab aquilone speculamur paret33d7 obtutibus. At cum solstitiali graditur in circulo, aliquanto33d8 sepe elatior sole uidetur aestiuo​…​et idcirco nostris obtutibus, qui in terra positi utrunque sidus de inferioribus aspectamus, tanto eminentior33d9 caeli culmina petere uidetur, quanto magis boreales sepe[1] elatior sole recipit in partes. Quod hoc probabitur exemplo. Intrabis noctu in aliquam domum pergrandem, certe ecclesiam longuitudine, latitudine, et altitudine praestantem et innumera lucernarum ardentium copia pro illius cuius natalis est martiris honore repletam: inter quas duae sunt maximæ ac mirandi operis fari33d10 suis quaeque suspensae ad laquearia catenís, sed quae tibi ex hís intranti uicinior33d11, ipsa quoque est subiacenti pauimento uicinior; tanta autem uastitas domús, tanta est longue distantium celsitudo farorum, ut magis nocturno uisu lucem comasque flammarum quam ipsa ignium ualeas uasa dinoscere nimirura—ubi foribus[2] appropinquare incipiens, recto intuitu oculos ad faros et per faros ad contra posita laqueariorum uel parietis loca sustuleris33d12, ilia tibi altior, quae uicinior est farus, apparebit.
[ 22 ]33d1: .i. is forcanti33d2: .i. sech33d3: [in marg.] .i. sírid inrindide ṅuile óhisul co huasal33d4: .i. intairinnud33d5: [in marg.] Cid arṅdid ísliu æscæ quam sol [ 23 ]33d6: .i. isliu33d7: .i. ardrigid33d8: .i. inmór33d9: .i. húaisliu33d10: .i. ind forid [in inferiore margine:] farus feminini generis est .i. farus .i. sossad asambí soillse ꝉ grecum nomen est et interpretatur uisio lucis33d11: .i. friscita comrici diib33d12: .i. du hicumgabæ	[ 22 ]3. i.e. it searches the whole zodiac from low to high.5. why the moon is lower quam sol. [ 23 ]8. i.e. greatly.10. i.e. of the pharos​...​i.e. a station out of which is light.11. i.e. which thou first meetest of them.12. i.e. the place in which thou mayest uplift.
MS.  p/seṣe corrected from furibus
[ 23 ] f. 34a XXVII. De magnitudine uel de defectu solis siue lunae​…​Stati34a1 autem atque non menstrui sunt utrique defectus. XXVIII. De efectiua lunae potentia.
[ 23 ]34a1: it tairismig	[ 23 ]1. they are steady.
[ 23 ] f. 34b Nam et defectui eius conpatiuntur elimenta et processus34b1 eius quae fuerint exinanita cumulantur, ut animantium cerebra maritimarum umida: siquidem pleniores ostreae34b2 repperiri ferantur, multaque alia, cum globus lunaris adolescit. De arborum quoque internis idem allegant34b3 qui hoc in usu proprio conpererunt. His enim tantum ·uiii· diebus [a quintadecima luna usque ad uicessiraam [ 24 ]et secundam] caesa materies immunis34b4 seruatur a carie34b5, reliquís autem diebus praecisa, etiam eodem anno interna uermium labe exesa in puluerem uertitur… His consentanea34b6 Basilius​…​scribit.…​Viscera marinorum animalium quae sunt umectiora34b7 nec non arborum medullae​…​Euriporum34b8 quoque meatus refluus hoc indicat uel etiam reciprocatio Syrtium34b9, quae uicinae habentur oceano. XXIX. De Concordia maris et lunae.
[ 23 ]34b1: .i. ondforas34b2: .i. indslici34b3: .i. doeclannat [ 24 ]34b4: .i. denim[1]34b5: [marg. l.] .i. bréinciu34b6: .i. innacomchétbatti34b7: .i. fliuchidi34b8: euripus .i. piscina longa [in marg. d.] .i. innannessæ[2] isinunn ⁊ tolli34b9: 9. .i. innasáebchore	[ 23 ]1. i.e. from the waxing. [ 24 ]4. i.e. secure (?).8. i.e. of the straits; it is the same as tolli[3].9. i.e. of the whirlpools.
leg. dénim = díanim ‘faultless,’ cf. Ml. 82d7, 112a7? J. S., or cf. indenim (gl. debilitatum) infra, p. 35 indenmi (gl. inbiciles) Wb. 11d11? W. S. MS. innannaessæ with a punctum delens over the second a Thurneysen compares the Irish Latin tollus ‘uallis’ in the Hisperica Famina and in Adamnan De Locis Sanctis, ii. 28.
[ 24 ] f. 34c Unde fit, ut quia luna in duobus suis mensibus, id est, diebus .luiii. quinquagies et septies terrae orbem circuit, aestus oceani per tempus idem geminato hoc numero, id est, ·c· et xiiii· uicibus exundet ad superiora, et tot aeque uicibus suum relabatur34c1 in alueum​…​Per tantundem34c2 temporis​…​Mare per id temporis uicies nouies affluit34c3 simul et remeat34c4.…​Imitatur autem lunae cursum mare non solum communi accessu et recessu, sed etiam quodam sui status profectu34c5 defectuque34c6 perenni ita ut non tardior solum quam pridie, uerum etiam maior minorue quotidie redeat aestus. Et crescentes quidem malinas34c7, decrescentes autem placuit appellare ledones34c8.
[ 24 ]34c1: .i. dufuisledor34c2: .i. tresin nóenméit34c3: .i. hituiliu34c4: [marg. l.] .i. inaithbiu34c5: .i. hirobarti34c6: [marg. l.] .i. contracht34c7: .i. robarti34c8: .i. ɔtrachtu	[ 24 ]3. i.e. in flood.4. i.e. in ebb.5. i.e. in floodtide.6. i.e. ebbtide.7. i.e. floodtides.8. i.e. ebbtides.
[ 24 ] f. 34d Quanto autem plus aestus maior litora terrasque contexerit et fluuios ac freta conpleuerit, tanto latius recedens eadem litora maris exhaurire34d1 atque enudare34d2 consueuit. XXX. De aequinoctiis et solstitiis​…​Denique Plinius Secundus idem34d3 orator et philosophus.
[ 24 ]34d1: .i. nufasiged34d2: .i. dureised34d3: .i. aninunn[1]	[ 24 ]1. i.e. to empty.2. i.e. to strip.
idem is translated as neuter
[ 24 ] f. 35a Sed et Hippocrates archiater35a1 Antigono regi scribens  Ex die uiii. Idus Maias usque in diem uiii Kalendas lulias XLV ; his diebus crescit bilis amara, hoc est, colera rubea35a2  Incrementa fellis35a3 rubei amittuntur et colera nigra accrescunt.
[ 24 ]35a1: .i. huasallieig35a2: .i. lír35a3: .i. duib	[ 24 ]2. i.e. jaundice.3. i.e. of bile.
[ 24 ] f. 35b ..Verum quia sicut in ratione paschali didicimus aequinoctium uernale xii. Kalendarum Aprilium die cunctorum Orientalium sententiis et maxime Aegyptiorum, quos calculandi esse peritissimos [ 25 ]constat, specialiter annotatur, caeteros35b1 quoque .iii. temporum articulos putamus aliquanto priusquam uulgaria scripta continent, esse notandos. XXXI. De dispari longuitudine dierum et uario statu umbrarum.
[ 24 ] [ 25 ]35b1: [in marg.] .i. dagrientairisem ⁊ aequinoctium	[ 24 ] [ 25 ]
[ 25 ] f. 35c In parte Italiæ quae Venetia appellatur, hisdem horis35c1 umbra gnomini par fit​…​In eadem India Patalis celeberrimo portu sol dexter35c2 oritur, umbrae in meridiem cadunt; septentrionem ibi Alaxandro morante annotatum prima tantum parte noctis aspici. Onesicretus dux eius scripsit, quibus in locis Indiae umbrae non sint, septentrionem non conspici, ex eo loca appellari Ascia35c3, nec horas denumerari ibi.
[ 25 ]35c1: .i. medonlai35c2: 2. [marg. l.] .i. friu antúaid35c3: [marg. l.] .i. nephfoscati	[ 25 ]1. i.e. of mid-day.2. i.e. to the north of them.3. i.e. unshadowed.
[ 25 ] f. 35 d XXXII. Causa inaequalitatis dierum eorundem. Causa inaequalitatis eorundem dierum terrae rotunditas est.…​Est enim re uera orbis terrae idem in medio totius mundi positus, non in latitudinis solum gyro, quasi instar scuti rotundus, sed instar potius pylae35d1 undique uersum aequali rotunditate persimilis35d2; neque autem in tantae mole magnitudinis, quamuis enormem35d3 montium ualliumque distantiam, quantum in pila ludicra35d4 unum digitum, tantum addere uel demere crediderim​…​Necesse est circuiens orientalibus quibusque35d5 priusquam occidentalibus sub eadem linea positis mane meridiem uesperum adducat. Sed serius dimittit occidens quam nos35d6, qui ad septentrionem positi etc.
[ 25 ]35d1: [marg. l.] .i. liathróitæ[1]35d2: .i. erchosmil35d3: .i. dermar35d4: [in marg.] .i. cluchidi35d5: .i. sechitat hé[2]35d6: .i. oldaas dunni	[ 25 ]4. i.e. serving for play.5. i.e. whatsoever.
MS. liathritæ MS. né
[ 25 ] f. 36a Sed ne Italia quidem potest uidere Canopum36a1: non quia lux stellarum longinquioribus paulatim minorando subtrahitur et deficit, sed quia terrae moles obposita spatium praecludit aspectandi. Quae cuncta de monte quolibet pergrandi undique circumhabitato36a2 ualent facillime probari. XXXIII. Quibus in locis pares sint umbrae uel dies. Plura sunt, inquit, segmenta36a3 mundi, quae nostri circulos appellauere​…​Sequens circulus incipit ab India uergente ad occasum, uadit per Medos, Parthos, Persepolim, citima36a4 Persidis, Arabiam citeriorem etc.
[ 25 ]36a1: [marg. l.] .i. canopia nomen dund egypt36a2: .i. imatrebdidiu36a3: [marg. d.] .i. slegtæ36a4: .i. centarcha	[ 25 ]1. i.e. Canopia, nomen for Egypt.
[ 26 ] f. 36b Epirus, septentrionalia Siciliae, Narbonensis Galliae exortiua36b1, Hispaniae maritima a Kartagine noua.
[ 26 ]36b1: .i. turgabthi	[ 26 ]1. i.e. things towards the sunrise (turgbál).
[ 26 ] f. 36c XXXIIII. De quinque circulis mundi et subterraneo siderum meatu​…​solent enim philosophi[1] inaequalitates temporum uel cursuum solis annuorum his distingere uocabulis, ut aequinoctialem uocent zonam uel circulum illam caeli regionem qua sol circa aequinoctia solstitialem qua circa solstitium brumalem qua in hieme mundum consueuit ambire36c1. Sol in aequinoctio tantum spatii noctu sub terris, quantum interdiu super terras exigit36c2​…​Quantum tunc interdiu36c3​…​Sed et stellae omnes expleto .ui. mensium curriculo, illam caeli plagam interdiu, quam noctu antea lustrando circueunt, eandem replicato totidem mensium tempore repetentes, solitis noctu transigunt excubiis36c4, tanto latiorem quaeque sub terrís, quanto angustiorem supra.
[ 26 ]36c1: [marg. d.] .i. donimchella36c2: [marg. d.] .i. dicathi36c3: [marg. d,] .i. fride36c4: .i. ofritharib	[ 26 ]1. i.e. to go round.2. i.e. it spends.
MS. philophi
[ 26 ] f. 36d Duos utrubique36d1 circulos septentrionalem ponunt et australem​…​Etsi sit figura pineae nucis36d2.
[ 26 ]36d1: .i. ínchechtartid[1]36d2: [marg. l.] .i. cruinde	[ 26 ]2. i.e. of a globe.
leg. inchechtarthid
[ 26 ] f. 37a XXXV. De .iiii. temporibus, elimentis, umoribus. Sanguis siquidem qui uere37a1 crescit​…​fel cum fece37a2 nigri sanguinis admixtum.
[ 26 ]37a1: .i. ó errug37a2: .i. fochmur	[ 26 ]
[ 26 ]Denique in libris cosmographiorum37b1 authenticis37b2 ac nobilissimis​…​Ubi autem Dei populus in lege temporum faceret initia testatur scriptura, quae praecipit dicens: Obserua mensem nouarum fruguum et uerni primum temporis et facies phase37b3 Domino Deo tuo​…​Autumnus uocatur de autumatione37b4 fructuum, qui in eo colliguntur​…​uerum Indos ubi alia caeli facies, alii sunt ortus siderum, binas aestates in anno, binas habere perhibent messes, media inter illas hieme ethesiarum37b5 flatu, nostra uero brumali lenes ibi auras et mare nauigabile narrant.
[ 26 ]37b1: [marg. l.] .i. innaṅdomunscrihnide37b2: [marg. d.] .i. arsatib 37b3: [marg. d.] .i. ínnaudbirt .i. incáisc37b4: .i. dind apchugud37b5: [marg. d.] .i. iarthuaiscerddach	[ 26 ]2. i.e. ancient.3. i.e. the offering, i.e. the Easter.5. i.e. north-western.
[ 26 ] f. 37c XXXVI. De annis naturalibus. Apud uero Romanos37c1 ab incipiente luna mensis Ianuarii sumit initium ibique terminatur. XXXVII. De disparibus antiquorum annis. Ceterum antiquos diuersarum gentium populos diuerse in obseruatione annali a uero deuiasse37c2 etiam beatus Augustinus edocet. Plinius Secundus [ 27 ]cum commemo­rasset relatum fuisse in litteras37c3 quemdam uixisse clii. alium .x. amplius​…
[ 26 ]37c1: .i. lunáir37c2: .i. direllsat [ 27 ]37c3: [marg. inf.] inepístli	[ 26 ]1. i.e. lunar.2. i.e. that they have deviated. [ 27 ]3. into epistles.
[ 27 ] f. 37d haec omnia inscientia37d1 temporum accidisse arbi­tratus est. XXXVIII. De ratione bissexti. De ratione bissexti non noua nunc cudere37d2, sed quae in aepistola roganti arnico quondam dixi, etiam his inserere placuit opusculís.
[ 27 ]37d1: .i. ond aneolus37d2: .i. ɔutsin[1]	[ 27 ]2. i.e. I should build up.
conutsin (gl. cudere) is an s-subjun­ctive from conutgim
[ 27 ] f. 39a XLII. De saltu lunae necesse est ibidem ni fallor .iii. pariter menses undetri­cenorum39a1 conputare dierum. XLIII. Quare luna aliquotiens maior quam computatur pareat. Notandum sane quod huius ratio saltus lunaris, longua sui facit exun­dantia39a2 crementi lunam ali­quotiens maiorem quam putatur uideri.
[ 27 ]39a1: noíchtech39a2: .i. óndintólu[1]	[ 27 ]1. consisting of twenty-nine days.
cf. intuli (gl. erup­tionis) Ml. 129d 10
[ 27 ] f. 39b Dum Nicenae synodi scita39b1 sectamur.
[ 27 ]39b1: [marg. l.] .i. inna fess	[ 27 ]
[ 27 ] f. 39c Aliud mains periculum per hoc declina­uerint39c1, ne uidelicet si aliter decer­nerent. Legimus nanque scribente beato Cyiillo Alex­andriae aepiscopo quia Pachomius monachus insignis factis apo­stolicae gratiae fundator­que Aegyptii coeno­biorum[1]39c2 ediderit ad monas­teria quae regebat, litteras quas angelo dictante per­ceperant ut non errorem incur­rerent in sollem­nitatis paschalis ratione. Legimus item scribente sancto Pas­chasino Lillybeo39c3 antistite[2]. Bapti­zandi hora, cum nullus canalis39c4, nulla sit fistula39c5, nec aqua omnino uicina, fons ex sese repletur, paucisque qui fuerant con­secratis, cum deduc­torium39c6 nullum habeat, ut uenerat aqua ex sese discedit. Fons sacer hora con­petenti39c7 repletus est.
[ 27 ]39c1: [marg. l.] imrim gabsat39c2: [marg. l.] .i. inna monistre .i. inna coit­chenn­betath[3]39c3: .i. siceldu39c4: .i. lóthur39c5: sreb39c6: tuididin39c7: .i. com­immaircidi	[ 27 ]2. i.e. of the monasteries, i.e. of the coenobitic life.3. i.e. Sicilian.
followed by the contrac­tion for que, with a punctum delens MS. antiste leg. ‑bethath
[ 27 ] f. 39d XLIIII. De circulo decennouennali. Annuatim39d1. Denique fertur anti­quitus Alexan­drinae ecclesiae antistiti[1] delegatum39d2 ut officiose operam curamque inuesti­gationi conputi paschalis impen­deret. Unde beatiss­imus papa Leo Marcianum principem postulans, ut Alexan­drino antistiti delegaret39d2. Studu­erunt quidem sancti patres occa­sionem huius erroris auferre omnem hanc curam [ 28 ]Alexandrino antistiti delegantes39d4…
[ 27 ]39d1: hicachóenbliadin39d2: [marg. l.] .i. immeráni39d3: [marg. l.] .i. coimmánad [ 28 ]39d4: .i. animmanántis	[ 27 ]2. i.e. that he has delegated.3. i.e. that he should delegate. [ 28 ]4. i.e. when they used to delegate.
MS. antisti
[ 28 ] f. 40a Cuius circuli Proterius Alexandrinae urbis antistes ad inquisi­tionem sancti papae Leonis luculen­tissimam40a1 reddens rationem, talis rescripti40a2 ab eo meruit tenore prae­dicari.
[ 28 ]40a1: .i. faillsem40a2: [marg. l.] athscribend rucad on phapa leo domolad[1] in chicuil tucad ó prospir	[ 28 ]2. a rescript which was brought from the Pope Leo to praise the (84 years’) cycle which had been brought from Prosper (Aquitanus).
Zimmer reads domolud, which also seemed more probable to Thurneysen, but the penul­timate letter, though doubtful, is more like a than u; not ‘u,’ Holder.
[ 28 ] f. 40b XLVI. De ogdoade et endecade.
[ 28 ]	[ 28 ]
[ 28 ] f. 40c Lunarem conpensare40c1 sufficiat endecadem​…​Liquidoque tamen patet in horum concor­datione temporum, nihil prae­iudicare bissextos, sed quotquot in circulo decenno­uennali incur­rerint[1], omnes utroque sideri, iuxta quod supra docuimus, aequa­liter esse proficuos40c2. Denique ut rei ipsius euisce­remus40c3 interna​…​Ubicumque enim inter­posueris eodem proposita quaestio fine soluetur40c4. XLVII. De annis dominicae incarnationis.
[ 28 ]40c1: .i. adríme40c2: [marg. l.] .i. ata­forásti40c3: [marg. d.] .i. coarubb­nem40c4: .i. trifoxal salto	[ 28 ]1. i.e. to compute.3. i.e. which are advantageous.4. i.e. through taking away the leap.
the last i over a
[ 28 ] f. 40d Quod etiam Victorius quamuis alterius institutionis paschalem condens40d1 descripto tot annorum circulo manifeste probauit.
[ 28 ]40d1: .i. andoforsat	[ 28 ]1. i.e. when he founded,
[ 28 ] f. 41a Sancta siquidem Romana et apos­tolica aecclesia banc se fidem tenere et ipsis testatur indiculis, quae suis in caereis41a1 annuatim scribere solet, ubi tempus dominicae passionis in memoriam populis reuocans. Numerus annorum xxx semper et .iii. annis minorem quia ab eius incar­natione Dionisius ponit annotat. His adde xxxiii. uel potius xxxiiii. ut ilium ipsum, quo passus est Dominus, attingere41a2 possis annum, fiunt dlxui. Pariter et euangelio quod Dominum eadem uespera temtum[1]41a3 a Iudaeis et mane sexta feria cruci­fixum ac sepultum.
[ 28 ]41a1: .i. hiclaraib41a2: .i. rosaís41a3: .i. aurgabtha	[ 28 ]
leg. demptum
[ 28 ] f. 41b XLVIII. De indictionibus. Secundus ordo circuli decennouennalis con­plectitur indic­tiones xu annorum circuitu in sua semper uestigia reduces41b1, quas antiqua Romanorum industria insti­tutas compe­rimus ad cauendum errorem, qui de tempo­ribus forte obiriri[1] poterat. [ 29 ]XLIX. Argumentum inueniendi quota sit indictio. Octoni [2]centum­uies41b2.
[ 28 ]41b1: .i. athuididin [ 29 ]41b2: .i. fiche archet	[ 28 ]1. i.e. bringing it back. [ 29 ]2. i.e. a hundred and twenty.
leg. oboriri MS. cenuies
[ 29 ] f. 41c L. De epactis lunaribus. Ita etiam in tempore quo nostrae redemp­tionis insignia41c1 cele­bramus.
[ 29 ]41c1: [marg. l.] .i. innamínd	[ 29 ]
[ 29 ] f. 41d LI. Quomodo errent quidam in primi mensis initio. Uideamus ergo Latinos suos quomodo commendet41d1 Victorius Sed nec in sequente dominica, quia luna super­adulta41d2, hoc est, xxiiia illam incidat in diem   Mirus41d3 calcu­landi prae­ceptor, qui princi­paliter doceas
[ 29 ]41d1: .i. moladar41d2: .i. forbartach41d3: .i. ismachdad	[ 29 ]3. i.e. it is a marvel.
[ 29 ] f. 42a Quanti42a1 a prudentibus et catholicís ecclesiae docto­ribus aesti­matiis sit suus magister inuenient, cuius prin­cipium libri est.
[ 29 ]42a1: .i. cit lina	[ 29 ]
[ 29 ] f. 42b LII. Argumentum quot sint epactae lunares. Centum­quinquais[1]42b1 dipundius.
[ 29 ]42b1: [marg. d.] .i. itadáu coicat ar chét	[ 29 ]1. i.e. they are a hundred and fifty-two.
MS. cenquinquais
[ 29 ] f. 42c LIIII. Argumentum quot sint epactae solis et quando bissexti annus. Quater centeni .cccc42c1. Septies centeni .dcc.42c2 septies triceni42c3 ccx.
[ 29 ]42c1: [marg. l.] .i. it chethir[1] chét42c2: [marg. l.] .i. it secht cét42c3: intrichit	[ 29 ]1. i.e. they are four hundreds.2. i.e. they are seven hundreds.3. the thirties.
leg. cethir?
[ 29 ] f. 42d LV. De reditu et compotu articulari utrarumque epactarum. Non ut in lunari ciclo, singulos ex ordine degitos expedi­entes42d1 ad numerum, sed, etc.
[ 29 ]42d1: .i. annad torbanat	[ 29 ]1. i.e. when they are not profitable.
[ 29 ] f. 43b LVIIII. De XIIIIª luna paschae. Quae quidem quarta decima luna. primum in aequi­noctio id est xiiº Kalen­darum Aprilium ultimum xxixº ab hinc die . id est xiiii Kalen­darum Maiarum suum uespere processum43b1 terris ostendit   Comeden­tes agni in­maculati carnem sanguinem­que illius ad repellen­dum extermina­torem43b2 nostris postibus asper­gentes   A dominico paschae usque in dominicum octauarum paschae43b3.
[ 29 ]43b1: .i. athoscugud43b2: [marg. d.] .i. indílegthith .i. diabul43b3: [marg. d.] .i. minchasc	[ 29 ]2. i.e. the exterminator, i.e. (the) Devil.3. i.e. Little Easter[1].
Pascha minor, Low Sunday, the first Sunday after Easter
[ 29 ]Crebro euenit ut nullum43c1 dierum qui in lege prae­scripti sunt, in sua paschali obser­uatione con­sequantur   Deinde ne in dominica [ 30 ]die luna .xiiiia constituta ieiunare cogamur, inde­centem43c2 rem illicitam­que facientes. LX. Argumentum inueniendi eam.
[ 29 ]43c1: [marg. l.] .i. nahe [ 30 ]43c2: .i. ecáin	[ 29 ] [ 30 ]
[ 30 ] f. 43d Anno in quo propter rationem saltus lunaris XII· diebus annotinum43d1 cursum pre­currere solet. LXI. De die dominico paschae.
[ 30 ]43d1: [marg. l.] .i. blíadnide	[ 30 ]
[ 30 ] f. 44a Melius enim est in necessitate positos superiora quam inferiora sectari: quoniam inferiora44a1 a superi­oribus44a2 conti­nentur
[ 30 ]44a1: .i. innahi atanessa44a2: .i. onaib hi ata ireiv[1]	[ 30 ]1. i.e. the things that are nearer.2. i.e. by them that are farther.
So Zeuss and W. S., but ‘irea ist ganz deutlich,’ Holder
[ 30 ] f. 44b Semper uiii Kalendarum Aprilium, quae cunctae xuiiae lunae, in qua die dominico primo sacro­sanctae resur­rectionis sunt acta mysteria cursu panduntur indubio44b1. LXII. De luna ipsius diei   Quibus respondendum quia et uii. Kalendas Apriles, ubi luna con­gruerit et luna xxa ubi dies oportunus adriserit44b2, Dominicum pascha rite actita­bitur44b3.
[ 30 ]44b1: .i. Nephchumtubartach44b2: [marg. d.] .i. donaitni44b3: [marg. l.] .i. génthir[1] .i. comadasig­fithir	[ 30 ]2. i.e. (when) it is favourable.3. i.e. it will be performed, i.e. will be meetly done,
leg. géntir
[ 30 ] f. 45c LXV. De circulo magno paschae. Unde fit ut idem is circulus magnus decen­nouen­nales lunae circulos xxuiii, solis autem, qui uicenis octonis­que con­summari solent annis, ·x· et ·ix· habeat circulos: bissextos decies nouies septenos, id est, cxxxiii45c1, [embo­lismos cxcv,] menses solares uicies octies45c2 ccxxtos et viii, id est, ui ccctos lxxxiiii., menses autem lunares uicies octies ccxxxv, id est, ui . dlxxx dies: exceptis bissextis uicies octies ui45c3 dccccxxxv, id est, cxciiii45c4 clxxx appositis autem bissextis cxc iiii ccc45c5 xiii · Qui ubi memoratam ex ordine mensium dierumque45c6 summam con­pleuerit, mox in se ipsum reuolutus, cuncta quae ad solis uel lunae cursum pertinent, eodem quo praeteri­erant semper tenore restaurat tantum anni dominicae incarna­tionis suo certo tramite profi­ciunt in maius.
[ 30 ]45c1: .i. dibissextib45c2: [marg. l.] .i. amét mís fil ísind nóidécdu45c3: [marg. l.] .i. amét mís fil isindib bliadnib xxx ar .d.45c4: [marg. d.] .i. amét lae fil issin dib bliadnib xxx ar .d.45c5: .i. amét lae fil isind nóidecdu45c6: .i. issed fil and huile tre hilugud mís ind noidécdi cofo ocht fichet	[ 30 ]1. i.e. of bisextiles.2. i.e. as many months as are in the nineteen-years’-cycle.3. i.e. as many months as are in 532 years.4. i.e. as many days as are in 532 years.5. i.e. as many days as are in the nineteen-years’-cycle.6. i.e. this is all that is there through multiply­ing the months of the nineteen-years’-cycle as far as eight times twenty.